De Gemeenschap. Jaargang 15

[p. 572]

Letterkundig leven

Drie Willibrordus-spelen

Brengt de winter geen bijzondere verrassingen meer, dan moet men vaststellen, dat, vergeleken bij de bijdragen der katholieke historici en hagiografen aan de Sint Willibrords-hulde van 1939, die der katholieke bellettristen minder talrijk, minder oorspronkelijk en minder belangwekkend zijn. Een goede gewoonte verbiedt, dat het werk van Gemeenschaps-redacteuren in De Gemeenschap zelf zal worden beoordeeld, maar een enkele aanteekening, vooral ter documentatie bedoeld, is bij deze gelegenheid niet ongepast. Drie letterkundigen hebben een Willibrordus-spel geschreven; alle drie deze spelen zijn in het eeuwjaar opgevoerd. De strikt aesthetische waarde der teksten blijve hier om de genoemde reden buiten beschouwing, dan is er toch plaats voor een korte notitie over de behandeling van de hoofdfiguur. Hoe hebben de dichters in 1939 den heilige gezien en beoordeeld? Ziedaar de vraag, die wij naar best vermogen beantwoorden willen.

Jan Engelman schreef voor het tooneelfonds Ons Leekenspel een mysteriespel in tien tafereelen, dat te Utrecht tusschen 14 en 33 Juli in de open lucht werd opgevoerd door leekenspelers onder regie van Anton Sweers, met muziek van Wouter Paap, décors en costuums van Lambert Simon. Behalve historische en gefingeerde personen, spelen er engelen en duivelen in mee, gelijk in een laat-middeleeuwsch mysteriespel de gewoonte was. Het tooneel der dramatische handeling is hierdoor verbreed tot die alomvattende uitgebreidheid, waarin men Sint Willibrord van begin af aan ‘sub specie aeternitatis’ bezien kan. De schrijver zelf geeft toe: ‘In zulk een stuk past geen moderne psychologie, de Deus ex machina is er zelfs onmisbaar, God en duivel hebben stem en de figuren zijn eenvoudig groot van lijn en omtrek. Het wordt een stuk ‘pour le peuple fidèle’ en voor ieder die den christelijken geloofsinhoud als realiteit ondergaat of weet te erkennen’. Hier zien wij Sint Willibrord dus ook als den wonderbaarlijk geroepene Gods, wiens zending de duivelen trachten te voorkomen, daarna te verstoren. Hij is echter toegerust met de onverstoorbaarheid van den geroepene, in wien de twaalf jaren van voorbereiding te Rathmelsigi twaalf maal een apostel deden rijpen. Gods kracht ondersteunt hem. En wanneer hij zich in een tweegesprek met Sint Bonifatius afvraagt, of hij niet een al te menschelijk vertrouwen heeft gehad in de kracht zijner woorden en hun rechtzinnigheid, dan waardeeren wij dit als een nauwgezetheid van

[p. 573]

consciëntie, bewijs te meer der heiligheid. Er is geen groei in de figuur. Hij staat van den aanvang der eeuwen volteekend in Gods Raadsbesluit. Met de wetten der moderne hagiografie komt dit weinig overeen, maar de auteur rechtvaardigt het door een beroep op de geringe feitenkennis, welke de historie biedt, en waaruit nauwelijks eenig dramatisch element kon worden naar voren gebracht. De verdiensten van dit spel zijn dus van de karakterteekening weinig afhankelijk.

Het middelpunt der aardsche handeling is Utrecht. Het is te begrijpen, dat de Utrechtenaar voor Utrechtsche toehoorders vooral den eersten aartsbisschop van Utrecht huldigen wilde. Hij maakt Radboud rot den vertegenwoordiger van den Germaanschen Wodansdienst en van de defensieve traditie-trouw de vrije Friezen; Pippijn tot den wijzen, maar soms te voortvarenden beschermer der evangelische waarheid; Karel Martel tot den roekeloozen wapendienaar, die te zeer op menschelijke kracht vertrouwt en het orgaan voor de juiste schatting van geestelijke waarden mist. Deze gestalten zijn elementair, maar in het wezen van den Wodansdienst heeft de schrijver zich weinig verdiept, en tegenover het geweld van Radboud geeft hij Sint Willibrord als eenige bescherming de wonderkracht Gods, werkdadig door de onverwachte, maar afdoende verschijning van den engel Gabriël. Het mysteriespel verdraagt zulke vereenvoudiging van het historisch procédé ongetwijfeld, maar het is in dit opzicht bewust naïef en gaat de moeilijkheid uit den weg. Deze verschijning van den engel, door de tooneelwetten gerechtvaardigd, is door de historie niet verantwoord en lost den ideeënstrijd op par force majeure.

De grondgedachte, dat de Friezen niet slechter zijn dan de Franken, de heidenen niet minder ter waarheid geroepen dan de reeds bekeerden, maar dat Wodan machteloos is en God almachtig, beheerscht de heele visie op de historische gebeurtenissen, doch ze houdt voor het heden weinig leerrijks in en aan moderne analogieën heeft Engelman zich slechts terloops gewaagd in een korte polemiek tegen de ‘bloed’-verheerlijking. Vooral de versgedeelten zijn bekoorlijk; van de woorden, die hij Gabriël en Lucifer in den mond legt, zal men er verscheidene onthouden. In het bijzonder treft uit Lucifers toespraak de uitdaging:

Maar ik weerstond, en wie mijn kop wil pletten
Vernietig' wat er leeft in de natuur!
Zoolang ik op dit schaakbord nog kan zetten
Ben ik partij en zijn mijn stukken duur.

Minder gelukkig lijkt Gabriël's uitdrukking, dat God, ‘de schapen

[p. 574]

schiep voor Zijne kooi’. Ze doet denken aan de oneerbiedige aardigheid van Victor Hugo uit zijn ‘Théatre en liberté’:

Dieu, pour utiliser le confessional,
Inventa le péché.

In beide gevallen is de verhouding andersom. De Kerk werd voor de menschen geschapen en niet de menschen voor de Kerk. Het spel van Engelman boeit door afwisseling van tafereelen, kleurigheid van beelden, sierlijkheid van versificatie, vromen eerbied jegens den heilige, maar niet door de karakteriseering van diens gestalte, die - met haar heiligheid - eenvoudig als een historisch gegeven aanvaard wordt.

Luc van Hoek vervaardigde in opdracht van het Brabantsche comité voor de Sint Willibrordsherdenking een drama, getiteld, ‘Het Gezegende Land’, dat te Tilburg werd vertoond door Het Brabantsch Volkstooneel onder regie van Kees van Iersel. Het verscheen in druk bij de uitgeverij Het Speycker te Antwerpen. De tekst is geheel in proza, dat echter in een tweetal groote toespraken van den heilige zeer dicht tot het zuiver-poëtische nadert. Deze schrijver gebruikte het wonder in meer bescheiden verhoudingen. Hij laat op Willibord's gebed een bron ontspringen, overeenkomstig de gegevens van de geschiedenis, en hij voert een man uit het volk ten tooneele, die met een op den duur ietwat vermoeienden aandrang herhaalt: ‘Hij heeft mijn kind genezen’. Deze wonderen redden den heilige niet uit situaties, waarin de auteur een beetje verlegen met hem zit, maar ze ondersteunen de prediking door aan te toonen, dat Willibrord slechts het goede wil. Het stuk heeft het aannemelijk karakter van een dramatisch debat, eenerzijds tusschen Franken en Friezen, anderzijds tusschen christenen en heidenen. De gelijkheid der volken ten opzichte van het evangelie wordt met nadruk betoogd. Men behoeft slechts van goeden wille te zijn om open te staan voor de waarheid: ziedaar de leer van Willibrord en de meening van den auteur. Beiden zijn in dit stuk optimisten.

De handeling speelt in een Frankische nederzetting in Brabant, de zoon van het stamhoofd is op een christenmeisje verliefd. Het spel is gedateerd vlak na den dood van Pepijn van Herstal, op het oogenblik, dat de Friezen in opstand komen tegen de Merovingische hegemonie en trachten, de Austrasische Franken voor hun nationale beweging te winnen. Er is in het drama iets te veel casuïstiek betreffende het algemeen-Germaansche gastrecht, dat het Brabantsche stamhoofd scrupuleus eerbiedigt. De schrijver is stellig, en heilzaam beïnvloed door het vlugschrift van dr. P.C. Boeren en breidt diens gedachtengang in dezen zin uit, dat de

[p. 575]

christenprediker, bij erkenning van de ‘nationale’ eigenaardigheden der verschillende stammen, in het christendom, en speciaal in de christelijke naastenliefde het bindmiddel huldigt eener wijder strekkende eenheid, die Friezen, Franken en Saksers verzoent tot hetgeen in later eeuwen de Nederlandsche eenheid zal worden.

Met Brabant als middelpunt, Utrecht als bisschopsstad en het oosten des lands als werkterrein, is de geloofsprediker als het ware de geestelijke grondlegger der Nederlandsche volkseenheid. In den Wodansdienst onderscheidt de auteur een zucht naar roekelooze al-vernieling, maar heel diep is hij op dit - toch zoo bruikbare - Ragnarökmotief niet ingegaan. Hij maakte zich het debat eerder wat te gemakkelijk door de verdediging van de Friesche pretenties toe te vertrouwen aan bedenkelijke gezanten, waarbij de Brabantsche Franken al heel gunstig afsteken.

Het werk maakt op den lezer den indruk, dat het sterker redeneerkundig gefundeerd dan dramatisch bewogen is, maar het geeft zeker een vrij oorspronkelijk beeld van Sint Willibrord's werkdadigheid en beteekenis voor de eenheid van de Nederlanden. Hierdoor vooral is het een opmerkelijke bijdrage tot de viering van het eeuwgetij.

A.J.D. van Oosten schreef een spel: ‘Sint Willibrord's glorie’, dat ten tooneele werd gebracht door de Vereenigde Haagsche Spelers onder directie en artistieke leiding van Pierre Balledux. Het stuk is geschreven in ietwat vrije jambische vijfvoeters, die zich echter niet schamen, het proza van den vertrouwelijken gesprektoon soms zéér nabij te komen. De lyrische gedeelten, zeldzaam, toonen zich aan het tooneel-lyrisme van Verwey verwant. Meer dan de twee vorige auteurs maakte Van Oosten werk van de historische karakteristiek. Hij vroeg zich vooral af, hoe de mensch Willibrord geweest moet zijn. Zijn werkwijze komt dus met die der moderne hagiografen overeen en zijn spel is te vergelijken met het sympathieke jubileumboek van den Praemonstatenser pater Erens: een solied historisch heiligenleven, echter niet zoozeer met strikt-wetenschappelijke- als wel met stichtelijke bedoelingen te boek gesteld.

In het eerste bedrijf is Sint Willibrord een jonge monnik van twintig jaar, in het tweede een priester van vijf-en-dertig, in het derde: aartsbisschop van Utrecht, en grijsaard. Er is dus groei in dit stuk, en beproeving. Groote beteekenis wordt toegekend aan de nederigheid van den heilige; hij wordt geschetst als getrouw observant van den regel; hij aanvaardt zijn zending in den geest van kloosterlijke gehoorzaamheid. Het hoogtepunt der dramatiek wordt niet door wonderen bereikt, maar door den

[p. 576]

persoonlijken moed van den prediker. Nauwgezet zijn de biografische gegevens gevolgd, maar van den aard der heidensche leer en zeden werd weinig studie gemaakt. Heidendom blijft een schetsmatige aanduiding voor woestheid van aard. De glorie van Sint Willibrord, waarmede het spel eindigt, is de bevestiging op den zetel van Utrecht:

God zegene deez' dag van Willibrord's glorie
aan deze stad, aan heel dit lage land!
't Zij een eeuwig bolwerk tegen 't heidendom;
land, waar de godsvrucht bron der vrijheid is
en waar de wijsheid bij de schoonheid woont
als blijvend erfdeel voor elk nieuw geslacht.

Uit deze slotregels is voldoende de polemische tendenz tegen het nieuwe heidendom, dat zich met staatsgeweld vereenzelvigt, af te lezen. Willibrord is als prediker der godsvrucht de behoeder van vrijheid en rechtvaardigheid: hij is daarbij sterk door nederig te zijn. Deze hoofdgedachte laat de schrijver nergens los. Hij heeft Willibrords voorbeeld willen stellen ter bemoediging van den modernen katholiek en is hierin geslaagd. Een nieuwe visie op de figuur biedt hij niet. Maar zijn teekening is strak van lijn, en helder, daarbij zéér eenvoudig, zoodat zijn werk het beoogde didactisch effect niet zal missen.

A.v.D.