De Gemeenschap. Jaargang 14

[p. 449]

DE GEMEENSCHAP

MAANDBLAD ONDER REDACTIE VAN: MR. LOUIS DE BOURBON, ANTOON COOLEN, ANTON VAN DUINKERKEN, JAN ENGELMAN, MARNIX GIJSEN, A.J.D. VAN OOSTEN EN JAN VERCAMMEN

Prof. Dr. F.J.J. Buytendijk
Eerbied voor het geheim

‘La philosophie chrétienne a plus que toute autre le sens du mystère’
‘Le sens du mystère c'est la contemplation’.
P. Rég. Garrigou-Lagrange

Het tekort aan geestelijke waardigheid, waardoor onze tijd gekenmerkt is, laat zich niet uit de gebrokenheid der menschelijke natuur noch uit de structuur van het maatschappelijk leven verstaan. Een diepere oorzaak moet hier worden opgespoord, die zoowel voor dit tekort als ook voor de verafgoding van techniek en burgerlijke welvaartsidealen verantwoordelijk is. Wat onze eeuw van vroegere tijdsperioden onderscheidt is de houding en verhouding van den mensch tegenover alles wat hem omringt én tegenover zichzelf. In zooverre de dwang van den dagelijkschen arbeid de levenswijze normaliseert wordt deze verandering der diepste persoonlijke instelling aan het oog onttrokken. Omdat de landman van heden en die der middeleeuwen op ongeveer gelijke wijze - zij het ook met eenig verschil in de bijkomstigheden van werktuigen en gewoonten - zijn dagtaak volbrengt en zelfs ook de ambachtsman, de klerk en de ambtenaar van thans een vrijwel gelijken levensweg gaan als eeuwen her, schijnt het ons alsof ook hun innerlijk wezen niet veel veranderd is.

[p. 450]

Daar waar echter de banden der noodzaak en der uitwendige bepaling minder knellend zijn, in de vrije beroepen, in kunst en wetenschap, openbaart zich met alle duidelijkheid hoezeer de moderne mensch zich van de waardigheid der levenshouding in vroeger eeuwen verwijderde. In naam van vrijheid en objectiviteit, van oorspronkelijkheid en individualisme, van critische zekerheid van kennis en autonomie der vitaliteit, verloor hij met het bijgeloof ook het geloof der ‘duistere’ middeleeuwen, met de humanistische idealen ook de eerbiedige liefde tot den naaste, met de ‘schöne Seele’ der romantiek ook de contemplatieve aandacht voor de geheimen van natuur en geest.

Wij willen deze diepe wijziging in de verhouding tot de geheimen der natuur wat nader bezien, omdat zij het juist is, die door het medium van alle directe en indirecte onderwijzing een stempel op een volgend geslacht drukt. In zooverre men dan ook voldoende cultuurpessimist is om de verwording van het geestelijk leven te erkennen en voldoende optimist om aan een herstel te gelooven, zal men een critiek van den tijdgeest willen aanvaarden als een poging om in de jeugd weer een waardigheid op te richten, die tot de basis en uitdrukking behoort van een levend geloof en een edelen cultuurvorm.

Sinds onder den invloed van het indrukwekkende succes der natuurwetenschappen, het hooger onderwijs de tucht der wijsgeerige bezinning als een nutteloos juk heeft afgeschud, is ‘le sens du mystère’ verloren gegaan. De verarming van het denken bij de academisch gevormden weerspiegelt zich in alle lagen der maatschappij, waar thans de utilitistische platheid, die men realiteitszin noemt en het gemis aan pathos en eerbied, die men voor gezond verstand aanziet, als een sluipend vergif de wortels van het geestelijk leven aantast. De blindheid voor de geheimen, die in de aanschouwing der natuur en de zelfbeschouwing van den mensch zich openbaren,

[p. 451]

beteekent een stilstand van het kloppend hart van ons geestelijk bestaan. Elk geheim immers verwijst naar een onbekende wereld, die buiten het bereik van den mensch gelegen, tot hem komt in de openbaring van haar schoonheid en rijkdom, haar orde en harmonie, haar wet en norm. Zoo wordt al het aanschouwbare tot een representant, een vertegenwoordiging van het ware en werkelijke, tot een zinbeeld van het onkenbare.

‘Dat is de ware symboliek, waar het bijzondere het algemeene vertegenwoordigt, niet als droom en schaduw, maar als levende-oogenblikkelijke openbaring van het ondoorgrondelijke’. Wat Goethe in deze woorden uitdrukt is het getuigenis van een vertrouwen in het verschijnende en in de edele beperktheid van het menschelijk verstand.

De moderne mensch stelt alleen vertrouwen in zakelijke kennis, in techniek, experiment, uitvinding, in alles wat door het verstand en door de hand beheerschbaar is, in het succes. Het succes is het hoogste goed geworden op elk terrein van het leven voor volwassenen en jeugd en hierin juist openbaart zich de kleinheid der burgerlijkheid, der zelfgenoegzaamheid en het verborgen minderwaardigheidsbewustzijn. Immers de jacht naar het succes, zijn waardeering als maatstaf der persoonlijkheid, der dingen en gebeurtenissen is onvereenigbaar met den zedelijken moed, die deemoed heet, waardoor de mensch, zich zelf vergetend en verliezend in de liefdevolle bewondering en belangelooze aanschouwing, de grootheid en schoonheid der schepping ontmoet in de zwijgende majesteit van hare geheimen.

De erkenning van de principieele beperktheid van het verstand, van heit ‘clair-obscur intellectuel’ moet wederom het ethos van de wetenschap worden en het zwaartepunt van de opvoeding. In plaats van een onverschilligheid voor het onbekende, moet dit juist bemind worden in de stilte der aanschouwing. De taak der wetenschap is het niet alleen de kennis der details te vermeerderen,

[p. 452]

maar de oer-phaenomenen, de onverklaarbare in hun ondeelbare eenheid, te ontdekken en te aanvaarden. Niet voorloopig, maar absoluut onverklaarbaar is het, dat de plant uit het zaad opgroeiend de doode stof tot de levende gestalte van blad en bloem verheft, een geheim is de werking der zintuigen, die tot het kennen inleiden, een eeuwig mysterie blijft de verbondenheid van lichaam en ziel. De ‘sens du mystère’ moet echter niet alleen in de wijsgegeerte en wetenschap levende kracht zijn, maar voor alles opnieuw ingaan in verstand en hart van de jeugd onzer scholen. Het gaat om groote dingen, om de eerbied voor het werkelijke en ware, die een vruchtbare bodem voor het geloof is, om de onvoorwaardelijke overgave ook aan de zuivere liefde. Want om de liefdesbeweging van den geest te kunnen verwekken en te doen opvlammen, moet zij niet voor ons verschijnen in de relativiteit van het gedeeltelijk bekende en kenbare, maar in de volkomenheid van een slechts te aanschouwen en te eerbiedigen mysterie. ‘In het geestelijk leven is alles wat de liefde betreft, zoo zegt de Heilige Thomas van Aquino, in het bijzonder mysterieus en dikwijls onuitsprekelijk, omdat het verstand minder weet, wat in een ander vermogen van de ziel vervat is dan wat in het verstand zelf gebeurt en omdat de liefde altijd tot het goede neigt dat in de dingen en niet in den geest is.’ - schrijft Garricou-Lagrange in zijn voortreffelijk boek, ‘Le sens du mystère et le clairobscur intellectuel’ waarin hij laat zien, wat er aan helderheid van redelijk inzicht in de katholieke wijsbegeerte is en wat er aan geheimen in de traditioneele en thomistische oplossing van de groote problemen overblijft. - Opnieuw zal onze tijd, bovenal onze jeugd, de voornaamheid van de nederigheid moeten vinden, doordat de vluchtige aandoeningen zich tot eerbiedige verwondering en bewondering verdiepen. Ondoorgrondelijk mysterie, openbaring van God in zijn schepping zal wederom de sterrenhemel moeten zijn, het ontluiken

[p. 453]

der bloemen, de zang van den vogel, de geboorte van een kind en evenzoo de zintuigelijke waarneming, het geheugen, het denken en de vrijheid van den wil.

Het is moeilijk na veraf gedwaald te zijn, den weg terug te vinden waar het zekere uitgangspunt ligt en de concessies van het christendom aan empirisme en rationalisme in practisch leven en opvoeding is zulk een verdwaling geworden, waarbij geen compromis, maar alleen radicale wending redding brengen kan.

Hoe dit in deze wereld te verwezenlijken is, blijft toevertrouwd aan het inzicht, dat door de genade verlicht wordt.

(Leo Gestel)