De Gemeenschap. Jaargang 14

[p. 444]

Kroniek

Tooneel

Driehonderd jaar Hollandsch tooneel.

Door de literaire Vondel-herdenidng in de herfst van 1937 heeft men in 1938 totaal vergeten het feit te vieren, dat drie eeuwen geleden de Amsterdamsche Schouwburg met een voorstelling van ‘Gijsbrecht van Amstel’ geopend werd.

De Nederlanders van nu zijn niet erg enthousiast over het hedendaagsche Nederlandsche tooneelwezen en interesseeren zich daarom ook weinig voor het verleden ervan. Toen C.N. Wijnbrands in 1873 zijn boek ‘Het Amsterdamsche tooneel 1617-1772’ uitgaf, gebruikte hij nog als motto, wat A. van Halmael in 1840 in zijn ‘Bijdragen tot de Geschiedenis van het tooneel, de tooneelkunst en de tooneelspelers in Nederland’, - de eerste schuchtere poging tot een Nederlandsche tooneelgeschiedenis -, geschreven had: ‘De geschiedenis van 't Amsterdamsche Tooneel is de geschiedenis van het Tooneel in Nederland in het algemeen.’ Sinds Wijnbrands hebben G. Kalff, J.A. Worp, J.F.M. Sterck en vooral E.F. Kossmann deze these - door den tooneelspeler en tooneelhervormer Martin Corver in zijn ‘Tooneelaanteekeningen’ in 1786 reeds energiek bestreden - uiteindelijk omvergeworpen. En in de laatste tien jaren hebben J. Fransen met de omvangrijke studie ‘Les Comédiens français en Hollande au 17e et 18e siècles’, H. Junkers met zijn bij Martinus Nijhoff in Den Haag verschenen critische onderzoekingen ‘Niederlaendische Schauspieler und niederlaendisches Schauspiel im 17. und 18. Jahrhundert’ en - in de allerlaatste tijd - Gillhoff met zijn in het Engelsch geschreven Geschiedenis van de Koninklijke Nederlandsche Schouwburg in Den Haag: ‘The Royal Dutch Theatre’ (eveneens bij Martinus Nijhoff verschenen), overtuigend bewezen, dat de beteekenis der Nederlanden voor het Noord-Europeesche tooneelwezen en voor het Noord-Europeesche drama grooter is, dan de meeste hedendaagsche schrijvers, die wanhopen aan het tooneel in Nederland als uitdrukking der nationale literatuur, willen toegeven.

Hier komt nog bij, dat er geen diepgaande studie is gemaakt van de invloed van het Nederlandsche Jezuitendrama op het Europeesche Jezuitentooneel. Dat deze invloed wat Duitschland betreft bestaat, blijkt uit Flemming's ‘Geschichte des Jesuiten-

[p. 445]

theaters’ en uit Joh. Mueller's ‘Das Jesuitendrama in den Laendern deullscher Zunge’. Wel is Nederland, gelijk op vele andere gebieden, ook wat het tooneel betreft hoofdzakelijk een transitoland. Als Louis Riccoboni in ‘Réflexions historiques et critiques sur les différent? Théatres de l'Europe’ in 1740 schrijft: ‘Les Tragédies et les Comédies Allemandes qui dans le commencement n'étaient qu'une imitation du Théatre Hollandais, ont conservé jusqu'à nos jours les atrocités de leurs modèles’, dan bedoelt hij met deze voorbeelden zeer zeker niet de drama's van Vondel, maar die van Jan Vos en zijn navolgers, die reeds tijdens zijn leven Vondel op het nationale tooneel van zijn plaats verdrongen hadden. En als hij over de Duitsche tragedies en comedies, ‘écrites dans le premier gout des Hollandais’ en ‘une grande quantité de traductions’ schriift, dan geeft hij precies de reden aan, waarom de korte bloei van het nationaal-Nederlandsche drama geen betere vruchten heeft gedragen, en waarom het Nederlandsche tooneelspel tot op onze dagen niet uitgekomen is boven de toestand van het comediantentheater, waar het reeds tegen het einde van de 17e eeuw in verzeild is geraakt.

Ook de schrandere tooneelhervormer Martin Corver, ondanks zijn beperkte positie van Nederlandsch acteur een man van Europeesche ontwikkeling en geesteshouding, erkende, dat de Nederlandsche comedianten voortreffelijk tooneel konden spelen, maar dat het Nederlandsche tooneel pas weer een geestelijke factor in het leven der natie kon worden; als de dichters het te hulp kwamen. Op zijn levensavond moest hij inzien, dat zijn hoop niet in vervulling was gegaan. Het Nederlandsche tooneel bleef ook de volgende eeuw, leenige bescheiden pogingen buiten beschouwing gelaten, een comediantentooneel, dat zijn stukken hoofdzakelijk uit het buitenland betrok. En daar zijn rol als bemiddelaar van Europeesche drama's tusschen de volkeren uitgespeeld was, zonk het tot het onbelangrijke peil, waar men tegenwoordig algemeen over hoort klagen, zonder dat er stappen gedaan worden, die naar een betere toekomst kunnen leiden.

De blijvende verdienste van H. Junkers is, dat hij bewezen heeft, hoe belarijgrijk, in tegenstelling tot de tot nu toe geldende, zuiver literair georienteerde opvatting, de Nederlandsche bemiddeling was van Spaansche en Fransche drama's voor Duitschland en de andere Noordelijke landen - met uitzondering van Engeland. Steunend op de nieuwste onderzoekingen van Kossmann heeft hij de zwerftochten der Nederlandsche comedianten in Duitschland nagespeurd. En met behulp der affiches heeft hij getracht hun speelplan te reconstrueeren en de veelvuldig onder veranderde titels gespeelde stukken te identificeeren, om tenslotte de invloed der Hollandsch-

[p. 446]

Nederlandsche comedianten op het Duitsche rondreizende tooneel te onderzoeken. Overtuigend heeft hij daarbij bewezen, dat ook het Nederlandsche drama veel meer dan langs de tot nu toe bekende literaire weg - men denke aan de vertaling van Vondels ‘De Gebroeders’ door Andreas Gryphius en het enthousiasme van Opitz voor de klassieke Nederlandsche literatuur - met de ossenkarren, waarop de Nederlandsche comedianten door Noord-Europa trokken, zijn verspreiding kreeg.

Junkers citeert Vondels vers: ‘Iet van d'eene Taal in d'ander door eenen engen hals te gieten gaat zonder plengen niet te werk’. En deze wijsheid wordt, juist wat Vondel betreft, bevestigd op een wijze, waar men onwillekeurig om glimlachen moet. Of kan men soms ernstig blijven, als men leest, hoe ‘Eine Compagnie Hollaendischer Comoedianten, welche herstammen von der alten beruehmten Compagnie von Rijndorp und Noseman’ en die ‘das Glueck gehabt hat, lange Jahre zu Leiden, Utrecht, 's Gravenhage und anderen vornehmen Oertern in Niederlanden ein Genuegen zu geben’ in 1740 bij een gastspel in Hamburg een van haar stukken aankondigt? Er wordt daar gespeeld ‘eine gantz neue Roemische Action, in Hollaendischer Sprache “De doodelijke Minnennijd” oder: “Die beneidete Liebe”. Und werden heute eztraordinaere schoene Kleider zum Vorschein kommen’. En eenige dagen later wordt een ‘wohl elaborierte comedie’ gegeven ‘Genannt “Gijsebrecht von Aemstel” oder “Die Ueberwindung von Amsterdam, und Vertilgung der Kirchen, Klooster, und Casteelen”, Mit einer kunstreichen Praesentation vermischt.’

Maar het lachen vergaat ons, als wij bedenken, hoe de geweldige visioenen van den schilder Jeroen Bosch eeuwen lang, zij het dan ook tot goedkoope cents-prenten verminkt, verder leefden onder het volk, terwijl de origineelen in de mausolea van vorstelijke verzamelingen aan de vergetelheid overgeleverd schenen te zijn. En dan is men ook in het minst niet verbaasd op het repertoire van den Duitschen poppenkastman Michael Daniel Treu ‘Die bekannte historien von “Josepho”, welche aufs neuhe von einem vornehmen Poeten auffgesetzet ist’ te vinden. Men wenscht integendeel Vondels door de rondtrekkende comedianten voor het poppenspel bewerkte Jozef-cyclus eens onder de oogen te kunnen krijgen. Zij zou zeker niet minder interessant zijn dan de bewerkingen van Vondels ‘Maria Stuart’ en ‘Lucifer’, die in het begin van de 18e eeuw door de Duitsche rondtrekkende troepen gespeeld werden.

En al zijn deze bewerkingen, die eerst door de Hollandsche comedianten op hun zwerftochten gespeeld werden en die daarna door de Duitsche rondtrekkende troepen op het repertoire genomen

[p. 447]

werden, van een literair standpunt beschouwd dan ook onvolmaakt, toch zijn zij voor wie de vervlechting der Europeesche cultuur bekijkt, van zeer veel beteekenis. Want zelfs als men de grootere waarde van het literaire kunstwerk erkent, doen zij beseffen, dat belangrijker dan het kunstwerk zelf de voorstellingen zijn, die het in het volk opwekt, d.w.z. de wijze, waarop het invloed uitoefent op de algemeenheid.

En al lacht mendan misschien ook af en toe om deze Nederlandsche comedianten, die Fransche en Spaansche en niet in de laatste plaats ook de drama's van hun vaderland in bizarre deformaties op hun ossenkarrep. met zich mee droegen door het Noorden van Europa - het zou toch dwaas zijn hun aandeel in de ontwikkeling van het Noord-Europeesche geestelijke leven te betwisten. En omdat zij vrijwel allen, ook Anthony Spatsier, die in 1740 in Hamburg ‘Gysebrecht van Aemstel’ speelde, een engagement hebben gehad aan de Amsterdamsche Schouwburg, waarvan zij bovendien niet slechts heti speelplan, maar ook de décors gebruikten, zou er toch eigenlijk reden zijn het driehonderdjarig bestaan van deze Amsterdamsche Schouwburg te herdenken.

GERTH SCHREINER