De Gemeenschap. Jaargang 13

[p. 484]

Bernard Verhoeven
De wereldtentoonstelling te Parijs

Het is niet zoo gemakkelijk een grenzelooze bewondering voor zoo iets als de Parijsche Wereldtentoonstelling te legitimeeren. Men wordt er licht op aangekeken een kuddedier te zijn, en het is helaas onmiskenbaar, dat men als kuddedier zijn bewondering heeft moeten koopen. Men wordt meegezogen door het rhythme der trekkende kudde, die door een collectieve hypnose schijnt bezeten. Men beloopt nu eenmaal de kans in het massale complot betrokken en mede gecompromitteerd te worden. Een troost is het, dat men moet kiezen tusschen twee risico's: die van kuddedier of die van snob.

Wanneer men spreekt over de Wereldtentoonstelling, dan moet men allereerst weten over wélke men het heeft. Die van drie maanden geleden is namelijk niet te vergelijken met die van thans. De wereld zou buitengewoon onvolledig zijn zonder Frankrijk, en zoo was eenige maanden geleden de Wereldtentoonstelling zonder Frankrijk schromelijk incompleet. Met een ontwapenende verstrooidheid had Frankrijk zich aanvankelijk zelf vergeten. Alleen een verregaand nationaal chauvinisme kon zich deze verregaande nonchalance veroorloven. Men staakte ter eere van de democratie, en liet het aan Duitschland en Rusland over correct op tijd de dommekracht der discipline te demonstreeren. Men nam in Frankrijk eerst den tijd om te demonstreerenvoor de vrijheid der persoonlijkheid door middel van stakingen, en eerst daarna door middel van onvergelijkelijke paviljoens. Er is helaas een verband tusschen beide, men heeft de tragiek èn de charme ervan te aanvaarden.

[p. 25]

Foto Eva Besnyö
Boven alles steken uit ...

[p. 26]

Foto Eva Besnyö
In het paviljoen der gastvrouw

[p. 485]

Wat Frankrijk in de wijk der ‘Arts et Métiers’ en in zijn provinciale paviljoens presteert, grenst aan het wonderbaarlijke. Het is moeilijk buiten verdenking van tentoonstellingsmanie en toeristenlyriek te blijven, wanneer men bekent door meerdere dezer paviljoens te hebben gedwaald als door galerijen van meesterwerken. Wat in het werk der Fransche decoratieve kunstenaars allermeest treft, is dat subtiele aanvoelen, dat mysterieuze begrip voor het wezen van het gebruikte materiaal. Men is geneigd er iets van een speciaal Latijnsche luciditeit in te zien. Deze Latijnen worden in de toegepaste (profane) kunst, en dan nog slechts op één bepaald terrein, door andere Latijnen geëvenaard of misschien overtroffen. Wat de Italianen in kunstnijverheid, faïence, glaskunst e.d., tegenwoordig weer bereiken, slaat de Franschen met hun eigen wapens in meesterschap. Het is een brillant en specifiek Latijnsch duel, gevoerd met een volkomen koelbloedige bravour, een spelende grandezza. De inzet van dit betooverend wapenspel is de volstrekt evenwichtige vermetelheid. Ze verdiepen zich in de geheimen van het materiaal, assimileeren zich dit vreemde wezen (zooals de Latijnen het door de geheele wereldgeschiedenis hebben gedaan) en voeren het tot zijn uiterste consequentie. Zij aanvaarden inderdaad onvoorwaardelijk de consequenties, maar verwerpen even onvoorwaardelijk de inconsequenties, door hun subtiele intuïtie in toom gehouden. Zoo bestaan zij de stoute harmonie, tegelijk vermetel en geëquilibreerd te zijn. Het élan der stoutmoedigheid schijnt bij de Italianen hartstochtelijker en primitiever, zonder dat intusschen het behagelijke evenwicht wordt verstoord. De Franschen zijn gevoeliger, meer verfijnd en genuanceerd.

Wanneer de Fransche binnenhuis-architecten een interieur gaan componeeren, dan scheppen zij ongetwijfeld een droom, maar een zeer reëelen, een bewoonbaren droom. Hun vindingrijkheid verwijlt gaarne

[p. 486]

aan de grenzen der buitensporigheid, maar hun feillooze werkelijkheidszin behoedt hen voor extravaganties. Zij maken kamers niet uitsluitend tot visueele effecten en nog minder tot loutere fantasieën, omdat zij te practisch zijn om niet te weten, dat men in kamers woont en niet in visueele effecten. Wanneer zij bijvoorbeeld het glazen meubel toepassen, dat bij alle kwaliteiten nu niet direct het summum van behagelijkheid in uitzicht stelt, dan zullen zij onmiddellijk het evenwicht herstellen, door in hetzelfde interieur met sofa en kussens een accent van normaal burgerlijk behagen te brengen. ‘Il y a des accomodements’ in deze bij uitstek practische Latijnsche fantasie, die daardoor geroepen is in het domein der toegepaste wereldlijke kunsten onbestreden heerschappij te voeren.

Met de kerkelijke kunst staat de zaak helaas anders. Zooals alles is de kunst in Frankrijk in sterke mate gelaïceerd, en dit eeuwenlange proces van verwereldlijking heeft in de kunst de gratie buitensporig geaccentueerd ten koste van de diepere persoonlijkheid. De vermaarde tulleband-stijl der nieuwe Fransche kerken is van dit proces slechts een symptoom. Er zijn technieken, die in de peripherie liggen van de religie; de glasschilderkunst behoort ertoe. De geheimzinnige ‘feeling’ voor de ziel van het materiaal slaagde er nog in het miraculeuze houtpaviljoen tot een onverwachte stoerheid te verheffen, in de gebrandschilderde ramen, waar het materiaal een ziel van buitenaf verlangt, demonstreert zich de machteloosheid voor deze taak van een in het mondaine gevangen kunst. Een kunst, die met een verrukkelijk meesterschap de nuance stelt in de plaats van de kleur, verloopt in een larmoyante sentimentaliteit en een leegen bravour, wanneer zij de kleur noodig heeft. Ze is in staat behangselpapieren tot muziek van Debussy te maken, Kathedralen kan zij niet meer bouwen en installeeren. Het geheim van glas-in-lood of ziel-in-glas verstaat zij niet meer (tenzij

[p. 487]

misschien nog in een oer-katholiek reservaat als Bretagne, waar blijkens zijn voortreffelijk regionaal paviljoen de kerkelijke kunst nog haar oorsprong belijdt), maar de ziel van glas doorgrondt zij als geen ander, en maakt van het glas-paviljoen een lyrisch meesterwerk.

Frankrijk stelt zich op deze expositie tot norm, zooals dat de charme van een betooverende gastvrouw doet. Ze gunt de eereplaatsen aan de gasten, maar háár aanwezigheid parfumeert het geheele huis. Zij trekt zich gracieus terug, na de aanzienlijkste vreemdelingen, Duitschland en Rusland, somptueus geïnstalleerd en met minzame geestigheid vis-à-vis geplaatst te hebben. Ze retireert bescheiden uit het gezelschap der plompe kaplaarzen en boersche hemden, en neemt de gratie mede.

Een peleton welgedrilde recruten kan niet imposanter dan het Duitsche, en een invasie van barbaren niet overweldigender zijn dan het Sovjet-Russische paviljoen. Het Duitsche paviljoen is stellig representatief. Het houdt ongeveer het midden tusschen een gala-balzaal onder Goering's ceremoniemeesterschap, de massaregie van Goebbels die orgieën viert met stompzinnige maquettes (welke Frankrijk met zijn aangeboren goeden smaak meestal in sousterrains opbergt), de Ein-Topfsoberheid van Hitler, en de leege holle ruimte, die met hopeloos onpersoonlijke gewandschilderde schimmen is bevolkt.

Wat het Russische paviljoen, of liever de reclamestand voor het wereldmerk-Stalin, betreft: één Russische ikoon (die men hier natuurlijk niet vindt) vertegenwoordigt meer geest dan alle monstrueuze stukken mechaniek en alle gelikte beeltenissen van Stalin en zijn ontelbare dorpsnotabelen bij elkaar.

De jongste producten van de Russische ex-filmkunst, die in de Russische bioscoop worden vertoond en die de filmkunst van Pudowkin en Eisenstein terugvoeren

[p. 488]

tot bewaarschoolonderwijs voor imbecielen, illustreeren te meer, dat het Rusland van Lenin verburgerlijkte tot het Rusland van Stalin - een staat van leege, ziellooze burgerlijkheid, die slechts wordt overtroffen door de ‘in a hurry’ volgestopte marktloods van de U.S.A. En wat nu het Nederlandsche paviljoen betreft, het is zindelijk, het is onwaarschijnlijk zindelijk. De aldaar verstrekte koffie is van waarlijk internationaal gehalte, maar waarom moest het paviljoen zelf er zoo Van-Nelleachtig uitzien? We lieten het aan de Franschen over, om een excellente tentoonstelling aan onzen Vincent van Gogh, dezen visionnair van den Hollandschen werkelijkheidszin, te wijden, en lieten de bezoekers van ons paviljoen in den waan, dat die werkelijkheidszin toch eigenlijk maar een kwestie van ordelijkheid en mathematiek is. Wij zijn te bescheiden en onderstellen maar als bekend, dat het Louvre volhangt met meesterwerken uit de Hollandsche Schilderkunst. Men moet redelijk zijn in zijn aanspraken en zijn critiek: het Nederlandsche paviljoen is veeleer een misverstand dan een blamage. En de hal der kerkelijke kunst is niet eens een misverstand. Geen gevoelig Hollandsch oog zal de meesterlijke wandschildering van Eyck, het goede raam van Nicolas, het monumentale orgel, gebonden in het waterklare verband van wanden en ruimte, durven verloochenen. Dit is specifiek Nederlandsch en het is artistiek verantwoord: is dit ontoegankelijk voor het internationaal publiek, dan ligt de oorzaak van het misverstand bij dat publiek. De drang naar het ‘spectaculaire’ mag nimmer het eigen wezen opofferen, maar die kans is al zeer gering, wanneer men van dien drang zoo bitter weinig bespeurt als in het Nederlandsche paviljoen het geval is. Ingetogenheid is een mooie deugd, maar in dit Vondeljaar zou men geneigd zijn te spreken van: het Nederlandsche Paviljoen of Rampzalige Kuischheid. Het is het drama, dat een tooneelschrijver samenvatte in zijn slotsom over de heldin:

[p. 489]

‘Hoe jammer, dat een zoo deugdzaam meisje zoo weinig charme bezit’.

In rechtschapenheid laat ons paviljoen zich schier niet overtreffen, in charme schiet het schromelijk te kort. Dat België een geboren tentoonstellingsnatie is en meesterlijk kan ‘zwanzen’ is geen nieuws: onze nationale trots veroorlooft hier nog een waardigen terugtocht in onze deugd. Maar als men ziet, welk een gratie het kleine Luxemburg om zich heen spreidt, hoe Hongarije het publiek in eerbiedige presentie stelt van een eeuwenoude cultuur, hoe speelsch en onderhoudend Oostenrijk is, hoe zelfs Denemarken - een land, dat toch ook kaas maakt maar stellig minder cultuur dan Nederland - een paviljoen bouwde, dat zindelijk èn spectaculair is, dan beseft men pijnlijk ons tekort aan innerlijk en uiterlijk zelfbehagen.

Verbiedt de eerbaarheid ons om in het openbaar chauvinistisch of charmant te zijn, dan zou het maar beter zijn, dat we van internationaal vlagvertoon op tentoonstellingen afzagen.

(Lambert Simon)