De Gemeenschap. Jaargang 13

[p. 337]

DE GEMEENSCHAP

MAANDBLAD ONDER REDACTIE VAN: MR. LOUIS DE BOURBON, ANTOON COOLEN, ANTON VAN DUINKERKEN, JAN ENGELMAN, MARNIX GIJSEN, A.J.D. VAN OOSTEN EN JAN VERCAMMEN

Jan Engelman
Edvard Munch

Het werk van Edvard Munch, zoo ontdekte ik tot mijn verrassing, was hier in Holland slechts bij weinigen bekend, en zelfs onder de trouwe vrienden der schilderkunst bleek het getal van hen, die meer dan een flauwe notie hadden van de beteekenis van dezen Noor, gering. Bewijst dat niet opnieuw, hoezeer wij gewend zijn (overigens niet ten onrechte!) vooral naar het Zuiden, naar Parijs te kijken, wanneer het gaat om moderne schilderkunst?

Maar ook andere centra kunnen van belang zijn, en de Duitsche kring waaruit de Sezession voortkwam, de kring die Munch introduceerde, was dat zonder twijfel. Men kan zeggen dat deze Amsterdamsche tentoonstelling laat kwam, omdat Munch's werk door heel wat richtingen in de schilderkunst is ‘ingehaald.’ Mag men in hem het prototype van den expressionist zien, hij is dit voornamelijk door de hoofdlijn van zijn mentaliteit, want zijn schildertrant, de manier waarop hij kleur en vorm ondergaat, houdt het meest verband met het impressionisme, althans in zijn vroegen tijd. Er is echter een element in de kunst van dezen Noor, heensijpelend door al wat hij doet, dat niet verouderen kan. Het is zijn tragisch levens-

[p. 338]

besef. Zeldzaam zijn de stille, van werkelijke zonnigheid doorgloeide momenten in de schilderkunst van Munch, men vindt ze in enkele landschappen, in een glanzend luministisch stuk als ‘Ganzen in een tuin’ (pl.m. 1917). Bijna steeds als de mensch in zijn oeuvre verschijnt, en meestentijds ook waar de mensch ontbreekt of in de werking der onbezielde natuur werd opgenomen, is Munch de schilder van het leven dat als smart werd begrepen. Hij wilde, volgens zijn eigen woorden, levende wezens schilderen, ‘die ademen en voelen, lijden en liefhebben.’ Hij heeft ze het meest geschilderd in hun vertwijfeling om het lot, in kramp en in ‘Verwesung’. Determinatie is niet vreemd aan de wijze waarop Munch die smartelijkheid uitbeeldt. Toch zit er kracht en grootheid in zijn weergave van het menschenleed, en als men sommige voorstellingen ontdoet van de eigenaardigheden der époque, van hun Jugendstil, houdt men genoeg over om de belangstelling durend gaande te houden. Speciaal in zijn verhouding tegenover de vrouw (vaak gezien als ‘vamp’, ook wel als perverse kind-natuur, soms als angeliek lijdend wezen, gekoesterd met de zuiverheid van een jeugdliefde) is Munch stellig veel minder ‘démodé’ dan de echte fin-de-siècle-kunstenaars: een Wedekind, een Strindberg, die zijn vriend was. Want hij heeft zijn motieven, die hij lang ‘bij zich hield’ en telkens repeteerde, in steeds maar verdiepende staten, sterker geobjectiveerd, en wie onbevangen rondkeek op deze tentoonstelling werd telkens gegrepen door tragische gevoelens en effecten, waaraan het algemeene, dat wat boven tijd en actualiteit uitgaat, niet ontbrak.

Zijn somberheid, zijn scepticisme, zijn achterdocht en zijn haat, Munch dankt ze aan zijn afkomst en aan zijn kinderjaren. Zij werden bevestigd door het verblijf in zijn ‘nordieke’ land. Zeker, hij heeft den invloed van Parijs ondergaan, waar hij eenige malen langdurig verbleef, hij heeft naar Pissarro en Gauguin gekeken, hij is ‘door het impressionisme heengegaan’ en zijn kleur

[p. 339]

kreeg er onvergankelijke merkteekenen van mee. Maar blijvend heeft het Zuiden en zijn moderatio hem toch niet gegrepen, het gegrübel van den nordieken mensch week niet, het is met de jaren gegroeid. Waar hij later coloristisch het hevige en primaire nastreefde denkt men de sterke kleuren van de Noorsche volkskunst te zien.

Ook in de vormen is, de latere jaren, een hang naar steeds grooter eenzelvigheid. In de contouren komt een sterke sombere golving, golven als van een draaikolk, waarin zijn persoonlijkheid als het ware wordt opgezogen. Die golving, zijn meest eigen arabesk, schijnt begonnen in de litho's, voor het meerendeel zeer fraai, met een sobere en geraffineerde toepassing van bewijsjes kleur,en zij zette zich voort in de schilderijen. Een schilderij als de ‘Drie Meisjes op een Brug’ (de eerste versie is van 1889, het doek zelf van 1927: een der bewijzen voor de hardnekkigheid waarmee de schilder een bepaald motief aanhangt en uitdiept) is tenslotte niet meer dan nerveuze kleurgolven, een werk dat niet begint en niet eindigt, als een wieling in het water, en het is bij zulke werken dat men zijn expressionisme compleet mag noemen.

Tot de sterkste werken reken ik het met groot élan gedaan portret van den consul Christian Sandberg, de curieuze ‘linksche’ groep der vier kinderen van Dr. Max Linde, de met prachtige vaart gedane beeltenis van Rathenau. Maar vooral de Bruiloft van den Bohemiën (1925), waarin al zijn droefgeestigheid en argwaan tegenover het leven schijnen saam te vloeien. Zulk een werk heeft een ‘verhaal’, maar het is geheel plastisch verwerkelijkt, de anecdote is opgenomen in lijn en kleur. Achter een met feestelijke armoede gedekte tafel zit het bruidspaar, zoo hulpeloos en onopgewekt als maar ooit een bruidspaar gezeten kan hebben. De bruid schijnt star te luisteren naar een late bekentenis van een der bruiloftsgangers, een paar schetsmatig aangeduide omstanders zien toe en aan den rechterkant van de tafel verwijdert zich een somber gezel, een man-uit-de-bergen, een onheilsbode,

[p. 340]

zooals Strindberg die in zijn ‘Paschen’, bedrijven lang, obsedeerend laat schaduwen over de handeling. Het is een gedicht van grootsche triestheid, van ontluisterde menschelijkheid en diep verdriet, verdriet dat niet reinigend werkzaam is, maar in zichzelf blijft besloten. Met dergelijk werk plaatst Munch zich, in ieder geval, onder die kunstenaars van de late negentiende en het begin der twintigste eeuw welke men niet meer los kan maken van het beeld der cultuur. Lang hebben de menschen uit het Noorden geweigerd, zichzelf in deze kunst te herkennen. Zij keken liever naar de harmlose, veel minder belangrijke zaken van den Heimatskünstler Larssen, naar het conflictlooze werk van Zorn, en deden Munch onrecht door een ‘cause célèbre’ te maken van zijn groote decoratieve muurschilderingen voor de Universiteit van Oslo. Laat is de erkenning gekomen van den besten modernen schilder dien zij voortbrachten. Er is één bijzonderheid aan den arbeid van Munch, die deze schilderkunst wellicht een vergankelijkheid zal bezorgen, welke zij eigenlijk niet verdient. Zijn peinture is in verscheidene werken, in technisch opzicht, grenzenloos slordig, uitgevoerd met veel te veel olie, die in stralen van het doek afliep. Tal van werken zien er dan ook al bar slecht uit, zij schilferen en barsten. Ook dat kan wijzen op de nervositeit van zijn eenzelvig en verlaten kunstenaarschap.

(Leo Gestel)