De Gemeenschap. Jaargang 11

[p. 875]

Jan Engelman
Pyke Koch

In het werk van Pyke Koch beteekent het Jongensportret (van 1933) een verandering van aandacht. Keerpunt mag men niet zeggen, het zou te kras zijn uitgedrukt. Maar wel is er iets verdwenen van de morbide stemming, de eigenaardige spanningsrijpe hardheid, het idool-achtige der vroegere schilderijen, waarin hij vrouwengestalten, dieren, planten en huiselijke artikelen kon bezien met een ontledende en stekende onbarmhartigheid, terwijl hij er toch tegelijkertijd voorwerpen van zinnelijke vereering van maakte. En er kwam iets anders in de plaats: een langzaam, helder, gevoelig, maar volkomen onsentimenteel zich-verdiepen in de ziel en de stoffelijke verschijning van het sujet. Uit zijn ontleding wijkt het cynisch-vooropgezette, hij wil dieper doordringen in de werkelijkheid. Dat begint zich te openbaren in het schoone, van ingehouden emotie trillende Jongensportret, waar de dingen hun plaats hebben als in de hoorbare namiddagstilte van de zelfkanten der Hollandsche steden; waar een ver duinlandschap-in-zon blinkt als een Simon de Vliegher en de wijze, gelaten facie van den knaap, boven zijn zeer fraai geschilderd pak, met de broosheid van porcelein is gedaan. Het schilderij zit vol raffinementen, maar ze worden bijna niet als zoodanig gevoeld. De wijze waarop de knaap en zijn stoel tegen raamkant en kamerhoek zijn geplaatst is zeer gedurfd. Opmerkelijk is ook de ‘assymetrie’ in het zitten-op-den-stoel van het jongetje. Een groot stuk van de stoelleuning komt, van den toeschouwer uit genomen links, achter den rug van den knaap uit, wat hem het onwillige, als het ware ‘glijdende’ zitten verleent, terwijl daarmee toch tegelijk een rust aan de compositie wordt geschonken. Door het

[p. 876]

luik en de zeer beklemtoonde stijlen van het raam, recht en strak boven het hoofd van den jongen oprijzend, wordt opnieuw rust aan de voorstelling gegeven en de bezigheid van het ‘zitten’ versterkt. Die verticale stijlen zijn karakteristiek voor Koch: ze zullen, en nog brutaler recht en vlak naar boven loopend, in het schilderij ‘Anna’ terugkomen.

De factuur, voor zoover daaronder verstaan wordt de stofuitdrukking en de kleur, is in dit knapenportret nog fijner en meer verzorgd geworden dan weleer. Koch werkt zeer langzaam en zeer geduldig. Op deze zorgvuldigheid te smalen (gelijk men deed) is een teeken van domheid, want die zorgvuldigheid dient geen uiterlijke praal, maar schijnt een moeitevol en steeds zuiverder zich-bewust-maken van het innerlijke beeld. Het vrouweportret ‘Anna’, waarop ontzaglijk lang en ingespannen gewerkt is, waarvan de ‘staten’ op het laatst niet meer te tellen waren, dankt aan dezen trouwen arbeidszin details van een volkomenheid en een stille pracht, die volle bewondering verdienen. De bak met flesschen, de schelp, het vaasje, de fluweelen rok en vooral het vochtig-frissche, droomverloren, met groote liefde en overgave geschilderde gelaat, zij getuigen van een ongemeen talent en men rekent ze tot de belangrijkste peinture der nieuwe realisten.

Wat is echter het onbevredigende in dit groote schilderij, wat is het euvel dat, zij het minder manifest, ook in het knapenportret wordt ondervonden? Het is een gebrek, dat misschien tot de antiekste problemen van het schilderij en de eenvoudigste doorzichtkunde herleid kan worden - een van die dingen waaraan de vakman moet denken, en waaraan Koch, geduldig voortgaande op den weg der vervolmaking van zijn kunst, toevallig niet gedacht heeft. Het is het verkeerde bepalen van het gezichtspunt van den schilder. Hij heeft zich te dicht bij zijn sujet geplaatst en de epiek van zijn peinture is niet evenredig aan de visueele capaciteit van den

[p. 877]

geboeiden toeschouwer. Men kan de voorstelling niet synthetisch zien. Men kan detail na detail bewonderen, maar men vindt geen eenheid. Het schilderij ‘Anna’ valt voor den toeschouwer in deelen uiteen en het heeft een zwakke ruimtelijkheid. De figuur, groot en robust, ondanks het etherische van de uitdrukking, staat gedrongen tusschen te enge wanden, zij is niet gemodelleerd door de ruimte, zij is niet centraal te zien vanwege de groote aandacht die haar omgeving opeischt. Ook zijn vroegere schilderijen waren te vlak (men denke aan het coulisse-achtige van de nochtans zoo scherp in de herinnering hakende ‘Schiettent’). De factuur van het Jongensportret en van ‘Anna’ is anders, de schilder heeft er met zorg naar gestreefd, dat men zou kunnen ‘heen loopen’ om het sujet. Maar het komt te dicht op u aan.

Deze fout is nu vermeden (het heeft bij een realist als Koch, een realist met veel innerlijkheid overigens, zeer zeker zin om over deze technische vraagstukken te spreken) in het kleine, voortreffelijke paneel dat pas gereed kwam, de bizarre voorstelling ‘Zwaar Weer’, die superbe is geschilderd en ook ruimtelijk volkomen is geslaagd. Sterk is de kleur, vast de teekening, pakkend en echt in zijn angstige stemming de voorstelling, het verhaal van dit schilderstuk. Twee vrouwen, doodelijk verschrikt, zoeken in haar kleeren bescherming tegen den storm, die zich met loodzwarte wolken en striemenden regen aankondigt. Een kleine kat springt als geëlectriseerd tusschen hen op en neer. De groep op den voorgrond is schel, als door een bliksemflits verlicht. Het groen, het rood, het mauve en het grijs, overal helder en schoon, is tot een virtuose en sterke harmonie saamgebracht en vereenigd. Zoo gaat er van deze wonderlijke voorstelling een waarlijk vlijmende werking uit, - zij is een dreigement, een symbolische waarschuwing. Het paneeltje doet denken aan de ontwerpen, de helaas niet uitgevoerde ontwerpen, van decors voor

[p. 878]

Pijper's ‘Halewijn’ die bij maakte, maar het is weer veel rijper en gaver.

Een met bijzondere intelligentie geschilderd zelfportret geeft des schilders gelaat: achterdochtig, impetueus, maar tegelijk verwonderd, gevoelig, en tot iederen nieuwen indruk bereid. Wie het gezien heeft zal het niet vergeten. Het is het portret van een der belangrijkste en aan ontwikkelingsmogelijkheid volste schilders, die in ons land werken. Ieder nieuw schilderij van zijn hand is een verrassing, zijn zorgvuldigheid en langzaamheid rechtvaardigend.

Hij maakte nog eenige kleinere dingen, o.a. een nieuwe satire, ‘Le Beau Mariage’, een statig opgetuigd echtpaar in een landschap, waarin opmerkelijk is de vermenging van cynisme met gepersifleerde Duitsche zoetelijkheid. Het genre is verwant met zijn ‘avantguerre’, maar zijn spot is nu minder direct en op-denman-af, bedaarder zou men kunnen zeggen, maar misschien dáárdoor ook voornamer.

In de Utrechtsche atmosfeer werkt Pyke Koch graag en goed; tusschen de stille grachten en de ingevreten menschen voelt hij zich thuis, op de raadselachtigste wijze.

(Vignet Leo Gestel)