De Gemeenschap. Jaargang 11

[p. 321]

DE GEMEENSCHAP

MAANDBLAD ONDER REDACTIE VAN: MR. LOUIS DE BOURBON, ANTOON COOLEN, ANTON VAN DUINKERKEN, JAN ENGELMAN EN A.J.D. VAN OOSTEN

Jan Engelman
In Memoriam Eduard Brom

Onder de weinige artikelen die de thans overleden dichter Eduard Brom heeft geschreven - want hij hield niet van theoretiseeren, al kon hij het goede betoog van anderen zeer wel op prijs stellen - is er een dat in den jaargang 1894 van het tijdschrift ‘De Katholiek’ verscheen. Hij koos daarin met nadruk partij voor de vormcultuur der Tachtigers, die hij wilde verbinden aan de harmonische katholieke levenscultuur van Alberdingk Thijm. Dit streven mag stoutmoedig heeten, want er was aan den katholieken kant, wanneer men den geniaal aangelegden Alphons Diepenbrock niet mederekent, nog geen woord ten gunste van Kloos en zijn volgelingen gezegd. Zoowel de levensbeschouwing als de woordkunst der Tachtigers ondergingen de roomsche burgers van dien tijd, opgevoed bij Schaepman's rhetoriek, Pater Bernard van Meurs' intimiteit en de verhalen van Snieders, Vesters en Van Der Lans uit de Katholieke Illustratie, als iets vijandigs, wanneer zij er tenminste kennis van namen. Toch was toen Diepenbrock's missa al geschreven en Gorter's ‘Mei’ al gedicht. Maar de katholieke kranten en tijdschriften wisten daar niet van af. Hun kunstcritiek ‘lijkt naar niets’, moest Maria Viola nog in 1900, in ‘Het Dompertje van den ouden

[p. 322]

Valentijn’, vaststellen. Men vreesde van die nieuwe kunst slechts kwade besmetting en de vormen waarin zij zich uitte waren te vreemd om er in thuis te raken. De geschiedenis heeft zich inmiddels herhaald, in dat opzicht. Eduard Brom echter, die in zijn eersten, door Thijm welwillend begroeten dichtbundel, verschenen in 1886, stelling nam tegen ‘de realisten’, zooals de Tachtigers destijds onder een verzamelnaam wel werden geheeten, bleek in 1892, toen ‘Felice en andere gedichten’ verscheen, al een goed eind bekeerd, voor wat den woordvorm betreft. Het artikel in ‘De Katholiek’ van 1894 was een, daarna zeker niet overbodige, rechtvaardiging van zijn ars poetica. Een groote voldoening moet het voor Eduard Brom zijn geweest, toen weinige jaren later de vereeniging ‘De Violier’ en het kunstzinnige blad ‘Van Onzen Tijd’ werden opgericht. Hij, die zich in 1892, in het sonnet ‘Omhulling’, zoo bitter eenzaam had gevoeld, een man die pure schoonheid wilde geven en niet werd verstaan door de ‘doffe zielen, zonder zweem van praal’, had medestanders gekregen, jonge en geestdriftige, en luider werd het gezegd, dat een geloofsbeginsel niet behoeft te lijden, als men de op zich-zelf onbedorven schoonheidsvormen van een tijdperk hanteert. Tegen Schaepman's bezwaren in verdedigde Maria Viola de dichtkunst van Eduard Brom, dien zij noemde ‘een van God hóóg begenadigd dichter’.

Deze ietwat te ver gaande lof kan men Maria Viola te makkelijker vergeven - nu, na vijf en dertig jaar - wanneer we bedenken, dat, na tien jaar, de gedichten in de eerste jaargangen van ‘Roeping’ ons door de toenmalige critiek zwaarder overschat voorkomen.

Over den staatsman Schaepman wordt hier uiteraard niet gesproken, maar de dichter Schaepman vertoonde, op afstand bekeken, meer gave en zeker sterker drift dan Eduard Brom. Persijn deed in 1917 reeds een dier welbekende daden ‘van eenvoudige rechtvaardigheid’,

[p. 323]

toen hij een bloemlezing maakte van vergeten gedichten van Schaepman en die afsloot met het om zijn zwierigheid terecht geprezen vers ‘Frans Hals’. Schaepman deed heel dikwijls met plezier wat Eduard Brom, een maatvol mensch, nimmer deed: verder springen dan zijn stok lang was. De doctor had echter ook een keer, denkend aan Joseph Alberdingk Thijm, de zelfkennis die noodig was om de volgende vier verzen te schrijven:

Ik wilde strijden, maar het ridderwapen
Scheen voor de zwakke handen mij te zwaar;
De man, voorwaar, is voor de daad geschapen,
Maar iedre havik is geen adelaar.

Om in de ‘gevleugelde’ terminologie te blijven: katholiek Nederland had en heeft vaak de neiging, zijn uil voorbarig een valk te noemen. Dat is met den dichter Schaepman zoo gegaan en dat blijkt zelfs ten aanzien van Eduard Brom te zijn geschied. Wij vinden bij Schaepman, als we zoeken onbevangen en met goeden wil, niet te snel afgeschrikt door verbruikte beelden, enkele passages die ons door gedachte en onmiddellijkheid van zegging treffen. Die praegnante en poignante plaatsen ontbreken bij Eduard Brom. En toch is er iets in het werk van dezen minder begaafde, in dit ‘rudiment van Katholieke dichtkunst’ zooals Dirk Coster het uitdrukte, dat ons sympathieker en zuiverder aandoet. Hij had de gave om stil en ingekeerd, in een teederaandachtige stemming, te luisteren naar de stem der ziel. Hij leefde in de receptieve houding, in het devote afwachten, dat de lyriek vergt. En als er, in de laatste jaren, hier of daar eindelijk een werkelijk gaaf katholiek lyrisch vers is geschreven - door De Graaff of Wijdeveld, door Kuyle, Van Duinkerken, Schreurs of Vlemminx - dan kan men zeggen dat van dit instrumenteele dichten Eduard Brom, de assuradeur die verzen maakte, de voorlooper is geweest. Hij schiep de voorwaarden tot lyrische dichtkunst, in zijn concentratie en aanvaarde

[p. 324]

eenzaamheid, in zijn neiging tot goed-beluisterden zang, in zijn weerloosheid.

Over zijn goedheid als mensch, over zijn liefde tot den medemensch, zijn hartstocht voor het schoone dat edel is, zijn onkreukbaarheid, kan men slechts spreken in woorden van groote waardeering en weemoedige herinnering.

Eduard Brom was de meest fatsoenlijke katholieke letterkundige. Hier heeft het woord fatsoenlijk volstrekt niet den ironischen klank, welken het in den mond van velen in den loop der tijden, in den loop der na-oorlogsche jaren, heeft ontvangen. De fatsoenlijkheid van Eduard Brom was volstrekt honorabel, zij was een eigenschap van zijn innerlijk en ontstond uit een diep respect voor, uit een nimmer gehuichelde practijk van de deugd. Zij had niets te maken met het zoogenaamde maatschappelijke fatsoen. Zij bestond in de verloochening van ieder egoïsme, in de onmogelijkheid om een van die dingen te doen, waarmede men, al zij 't in gedachten, iemand ‘uit zijn leven werpt,’ zooals Mauriac het noemt in een van die navrante gesprekken tusschen Thérèse Desqueyroux en Georges Filhot. En daarmee was hij het voorbeeld van den christen, die de charitas kent en toepast - meer te eeren dan ooit, omdat in dezen tijd van ongelooflijk vervalschte idealen de daaraan geheel tegenovergestelde mensch door personen, groepen en regeeringen op een voetstuk wordt geheschen en vereerd als een toonbeeld. Hetgeen nieuwe cultuur wordt genoemd, maar de totale perversie der menschelijke waardigheid moet heeten.