De Gemeenschap. Jaargang 10

[p. 589]

Marie Gijsen
Aan lager wal

Een kleine, oude boerderij stond onder het groen van zware linden aan 't jagerspad: een breede laan van hooge, slanke populieren. Annemieke, een frissche, blonde boerin, stond aan den waterput; ze schuurde melkbussen blank die straks voor ‘'t febriek’ gehaald werden.

Op een rulle zandhoop, bezijden 't huis speelden twee jongens. Telkens keek de vrouw in de richting van den klinkerweg. Het was een Juni-dag, vol van zonneschijn na een regenbui. Het door vocht bekraalde geboomte en de weidekampen straalden in glans en in tinteling van licht en van kleur.

‘Doar zijn ze gelijk, Pieta, gaauwkes!’ riep ze een jong meisje toe, dat met blinkende emmers vol water de stal doorspoelde.

‘Ik zie nog niks nie!’ kwam Pieta uitkijkend met de hand boven de oogen.

‘Ik heur 't goed van de tree van ons Vos op den klinkerweg!’ zei Annemie en ze spoelde de handen af in den putemmer. Haar nat geworden boezelaar rukte ze van zich af en wachtte.

Daar kwam de laatste hooivracht binnen. Annemie was de ladder opgeklauterd en opende 't koekkoekluik. Dapper trok Vos aan, zwenkte de laan in en het erf op. Schurend langs den muur hield de hooitoren halt. De vorken werden ter hand genomen. De twee jongens lieten zich van den zandhoop glijden, raapten de verdwaalde hooispieren op en kittelden elkaar er mee. Vos werd wat afgespannen en kreeg een emmer water voor zich.

Het frissche, blonde gezicht van de boerin kwam nu uit 't koekkoekluik kijken en, met wijd uitgespreide

[p. 590]

armen ontving ze de geurige vracht, die de boer haar toevorkte vanaf z'n hooge standplaats.

Pieta klom met handen en voeten boven op de kar en vorkte mee. Slieren en hooispieren verwaaiden, hechtten zich aan hunne kleeren en drongen hun tusschen de haren. ‘As dees letste vracht nou binnen is, nou heur de, dan kumt de tractoasie!’ riep Pieta: ‘den boer ze'nen borrel, 't vrouwvolk bier me suiker en de kijnder 'n snoepke!’ ‘Joa, proate gij moar meske, moar 't goa d'r zóó toch moar nie meer!’

‘Nou, hè, kum nou gaauwkes, gij'nen rijken boer’, lachte ze met 'n elleboogduw in zijn richting.

‘Neeë, nou bin de d'r toch heelegansch nève; ze scroapen oe 't vet wel van den kètel teugeswoordig!’ riep hij terug en met 'n forsche beweging prikte hij in 'n hooivoer. Een gammel hondenkarretje waarvoor een ruige, magere hond aantrok, hield opeens halt. Met den tong uit den bek en sterk op en neer gaande flanken legde 't dier zich neer. Een oud stumperig vrouwtje, krom en nietig kwam van achter de kar. ‘Ach mins; 't is niks gedoan op Bossche merkt. Ik hè al m'n eier mee trug gebrocht. Veur de moffelbôn, geen zeuve cent en dieë scon doppers navenant nie. Goa doar nou toch moar veur teule. Dar, ge kunt 't gelijk oan 't verreke voeiiere .. 't Is toch God gekloage ... en .. en goa d'r nou moar is mee noa 't durp; dan kreg de nog'ne grôte mond van Peer den gruunboer, diè doar nog inslokt wa te verhaffelen is. Ik ... neeë, nou wit ik geene road meer, doar!’ Ze keerde terug naar 't wagentje, woelde met de handen door erwten en boonen, die ze met triesten, somberen blik bezag.

‘Bin de te loat gewest?’ vroeg Annemie.

‘Toch nie. Wel ik waar d'r enne van d'erst!’ moar ze wille 't gelijk veur niks. Joa, da's nou, spitte loate, da's nou oe zoad, oe mest; 't zuiver haauwe uit den bocht,⁽¹⁾

(1) bocht: onkruid.

[p. 591]

't plukken nog bekant in 't duister ... Goa d'r moar mee trug, anderhalf uur hène, anderhalf uur trug!’ ‘Ge kunt 't eiges ète!’ riep Pieta, da dee'n ik.’

‘Ach mins toch! Hè ik nou tijd um da allegaar uit te zitte pôle? En wa beschiet da bietje? Wa gift da veur twee zoo'n sloekers van jong?’

‘Goa oe verrekske slachte, hè de toch nog 'n stukske spek,’ raadde Pieta.

‘'t Is nog belange na den tijd nie um te slachte, da zou veuls te onveurdellig zijn. Wa goa ik aanvange?’ Ze telde wat geld uit 'n ruw zakje. ‘Dar, ik ... ik hè nog nie eenskes cente veur brôd!’

‘Goa nou is na den boerenbank!’ zei Annemie.

‘Ach mins, die ken mijn, 't mijne toch nie gève; da, da doe geen man, da witte gij effegoed as ik’.

‘Ge kunt b'ons wel nou en dan ennen “eet”errepels hoale en wa gruunmoes; ge wit waar 't te vijnde is.’ ‘Nou wa geer! Allaaa, fooruit! Huup’, zoo spoorde ze den hond aan, die moeizaam opstond, de pooten in den grond klauwde en aantrok.

Het hooi was opgevorkt. De hobbelende kar, waarop melkbussen te rammelen stonden, kwam schokkelend, langzaam, langzaam over 't zandpad. Annemie was naar omlaag gekomen. Ze sleepte met Pieta de zware bussen aan en hief ze met behulp van den voerman op den wagen.

‘Witte 't nog nie?’ vroeg de jongen.

‘Wa hè de veur 't zegge?’

‘De rôme⁽¹⁾ doe drie cent!’

‘Joa’. Hij zette z'n pet wat achterover, veegde zich 't voorhoofd met 'n rooden zakdoek en knikte kleintjes naar Annemie.

‘Moar’, sloeg ze de handen ineen. ‘Bin de nou, ... zijn ze nou? Gradus!’ riep ze overluid met 'n handbeweging in zijn richting.

(1) rôme: melk.

[p. 592]

Hij kwam te voorschijn; de kleeren en de haren vol hooislierten.

‘De rôme doe drie cente!’

Ze stonden een oogenblik stomgeslagen. ‘Wel verduld nog toe!’ zoo sloeg hij met den vuist op de kar. ‘Ze, ze zuigen oe 't bloed uit oe lijf!’

‘En werùm, werum?’ vroeg Annemie.

‘Joa, werum? Slechte tijë’, beweerde de voerman.

‘Joa, slechte tijë, moar waar kumme dieë slechte tijë dan ineene vandoan?’

‘Da, da wit geen man oe veur 't zegge.’

‘Wullie hebbe de tijë toch nie slecht gemakt?’ zei Annemie, trekkend en plukkend aan haar voorschoot. ‘Da witte ze eiges nie en as ze 't wète dan goan ze 't oe toch nie zegge! Nou, furt, huup!’ riep de jongen en bellend en schokkelend sjokte de kar weer langs den zandweg.

‘Zou de nou nie is effekes, te merrege, noa loate Mis, noa “'t febriek” goan en zegge da, dá nou toch geenen doen is?’

‘Ge kunt er de rôme veur gève of haauwe; ach mins toch; goa de gij d'r moar mee rontelom verkôpe mè 'n literke en 'n half literke, dan kum de noit van oe lève gereed’, zei Gradus, en as da zóó bleft, Wa dan?’

‘Joa, wa dan?’ verzuchtte Annemie. ‘De rôme is oe alledaagsche verdienst.’ Ze schoorvoetten naar binnen. Het was een langwerpige kamer; drie vensters gaven uitzicht op den zandweg vóór het bouwland en de kampen. Een zwaar mastbosch lag tegen den achtergrond. Het licht viel door gladgeschoren linden naar binnen waardoor het vertrek in groene schemering bleef. De atmosfeer was er koel en doortrokken van rijpend fruit. Een tafel stond onder de, met papier overkapte lamp; wat stoelen waren geplaatst tegen een blauwachtig, witten muur, een hoekkastje met 'n heiligebeeldje er bovenop, een overhuifde wieg, was daar heel

[p. *39]

[p. *40]

Handschrift van L.v. Deijssel

[p. 593]

hun ‘gerief’. Wat kopergerei, dat op den blink⁽¹⁾ stond, gaf een blijde tinteling aan geheel het vertrek. Annemie schaarde stoelen langs de tafel en zette de kinderen op hun plaats. ‘Oan den eet minskes!’ riep ze naar buiten waarna Gradus verscheen en Pieta. Gradus plaatste zich tusschen de beide jongens in, het meisje naast Pieta. Naar de geut⁽²⁾ gaande, begon ze reeds het ‘Onze Vader’, in onverstaanbare klanken brabbelend. Uit een grooten ijzeren pot schepte ze wortels en aardappelen onderelkaar, op een groote, wijde schotel, die ze steeds biddend, binnengekomen, midden op de tafel plaatste. Vader en de beide jongens namen hun pet van 't hoofd en brachten die voor de oogen, met duim en voorvinger de petklep vasthoudend onder 't gebed. Een groote spin, met wijd uitgestrekte pooten liet zich aan 'n draad langzaam afzakken boven den schotel. Pieta zag het; ze giechelde en maakte door 'n teeken, de kinderen er opmerkzaam op. Vader stond zwijgend op, tikte Pieta gevoelig op de vingers, verwijderde de spin en bad opnieuw het Onze Vader; waarna de jongens rustig antwoordden. Gradus deelde de porties af: drie groote en twee kleinere. Men at uit één schotel en het gerecht was wel heel spoedig genuttigd. Daarna begaf Annemie zich weer naar de ‘geut’. Ze schepte heete brei op en bracht ze dampend binnen. Uit een papieren zak nam ze telkens een greep suiker en strooide die met volle hand over den schotel. Vader deelde met een vork precies de porties af. Het gerecht werd met ronde, tinnen lepels genuttigd. Telkens, als de lepel van een der kinderen te ver afdwaalde, gaf vader een korten, nijdigen tik op den verdoolden lepel. Toen het dankgebed werd uitgesproken, gingen weer de slappe petten voor de oogen. Annemie liet klein Driekske van haar schoot glijden; 't kind begon kruipend een onderzoekingstocht over den plavuizen vloer. Lenard, de oudste, vilde met z'n

(1) blink: te pronk.

(2) geut: soort keuken.

[p. 594]

tanden een wilgenstok af; Wimke knaagde aan een grooten, rauwen wortel. Hanneke zat in een hoek te staaroogen; zoo nu en straks ging een trek door haar lichaam, als 'n reflexbeweging van 't geen Lenard deed. ‘Hè de gij de gedacht gehad oan de cente veur de scol? 't Is den tijd waar?’

‘Joa, de gedacht hè ik 'r oan gehad moar ... de cente’ .. Hij toonde z'n leege handen. ‘Moar toch! Goa 't er zòo nijpe?’

Hij haalde de schouders op. ‘Te merrege belastings betoale op ketóór, en, veul, veul meer cente as verleej joar. En, 'dr kumt nie in; 't scroale bietje, da nou van 't merktgoed kumt, da besciet nie, da wur de eiges gewaar’. ‘Past 'r op jong, da ge de roam nie ingôit!’ tikte hij naar buiten waar de jongens nu speelden en gooiden met keisteentjes. ‘Wullie vatten geen stèèn; wullie gooie me kluitjes eerd!’ riep Wimke terug.

‘Moar joa ... wa ... wa dan?’ verzuchtte Annemie. Wa ken ik nog spoare?’

Hij woelde met de vingers in 'n blikken tabaksdoos en stopte met den doorkorven duim z'n pijp. ‘Ik bin toch verduld, te merreges um vier uur in den kamp en ... joa elk stukske grond kumt toch uit in z'n veurdeel. Brôd en errepels kun de op den herd geen man onthaauwe; oan den eet mot'ne mins toch blijve. Me'nen borrel hè 'k al lank oan de kant gezet. Mot m'n onosel pèpke d'r nou ok nog oan?’

‘Joa, ge wit nie wa da ge oan mot vange ... Pieta goan loate?’ opperde ze met 'n vraag in 't oog en 'n zorgelijke trek op haar wezen. Telkens stopte ze Hanneke een lepeltje pap toe, waarvoor 't kind als 'n jonge vogel den mond opende. ‘Kek nou, nou doe ze eiges 't mundje open en gister hè ze gelache.’

‘Nou, drie joar ... neeë ... Lenard en Wim die proate op 't derde joar al z'n best. Ach neeë minske da men de nou moar umda ge 't zoo geer wil moar ... neeë ... kek da wèze nou is oan?’

[p. 595]

‘'t Ken toch bèter wurde. Ik hè toch 't vertrouw’, zei ze met wat overtuiging.

‘Ik wil 't hôpe moar ik zie 't er nog nie in’. Hij was opgestaan, verblies wat rook, en bleef 'n oogenblik turen uit 't venster. ‘Ik, ik wit verduld nie wa uitgespoard ken’.

‘Pieta goan loate?’ vroeg ze opnieuw. ‘Ik ken as 't er op oangoat den stal nog wel uitboenderen, de biste⁽¹⁾ verzurrege en verstrauwe; da doen wullie toch eiges duk. Ach herm ... en ... nou ... teuge Feberwari ... 'ne jonge zôn te verwachte of 'ne jonge dochter! ... Ik woar, da's nou 'ne grôte woarheid, altijd verblijd as 't zooveer waar en ... nou? Is da geen grôte scand en zund? Mot ik doar nou teuge oanzien? Da goa mijn toch oan 't hart, ken ik oe zegge. Joa en dan kumt Lenard ze'ne cemmunie. 't Dee mijn zoo goed da ie dees jaar mee kon en ... mot-te wullie ok wa veur t'rug legge ...’

‘Truglegge? Woarvan truglegge?’ da vroag ik oe?’

‘Joa 't is scrikkelijk ... en ... ge wit op 'n end geene road. Moar, wullie zijn 't nie allennig: getweeë zijn we nog gezond motte wel in 't oog haauwe. Kek is bij Giel en Drieka? Hij 'ne zieke mins die nie uit den weeg ken en zij? Niks meer werd; koal verslète en twee jong, die nie dauge wille.’

‘Nou, ze ha d'r nou toch erg in, da ze 't mundje ope doen most um te happe’, zei ze, den beknoeiden mond van 't kind afvegend ‘en da kon ze gister nog nie, most ik de lipkes van eene stèke. 't Zal nog wel terechte komme; moar bidde, waar? En, dan ... wullie getweeë, moar vreed⁽²⁾ oanvatte’, meende Annemie. Ze nam den bezem ter hand, veegde tot in de uiterste hoeken en gaten waarna ze frisch zand over den vloer strooide. Dan zal ik Pieta moar teugen den avend den huur opzegge. Ach herm ze ha hier goeien aard; da zal 'r nie

(1) biste: koeien.

(2) vreed (wreed): flink.

[p. 596]

in den klink sloan; moar nou ... ‘Ze kan op 'n ander plek terechte, vond Gradus. 't Is geen lui deurske.’

‘Ik la ze nôi goan’.

‘Joa, wa mot, da mot en fooruit dan moar!’ riep Gradus met wat verluchting als was hij over 'n struikelblok heen gestapt en hij volgde Annemie naar buiten.

‘Past er nou op da ge oe de kleer nie sceurt, moeder hè geen cente meer um nei te kôpe en dieë appels zijn heelegansch nog nie rijp; ge meugt geen onrijp goed ète en ge meugt ze nie afslaan heur de gullie?’

‘Dees, dees zijn nutrijp’,⁽¹⁾ zoo vertoonde Wimke een handvol verpierde appeltjes.

‘Die kun de nie ète; wurde ziek van’. Annemie wierp ze in de sloot.

Ongeveer een maand later kwam Gradus van den bietenakker met 'n paar verkrinkelde bladeren in de hand. Hij wierp z'n pet op de tafel en viel 'n oogenblik neer op 'n stoel, die kraakte onder z'n gewicht. ‘Ge zult da nou verdorie altijd zien da alle beroerdigheid ineene kumt. Kèk nou’, zoo hield hij Annemie de verkrinkelde bladeren onder 't oog, ‘zie de 't gewurm zit er dik in, scelt oe bekant de helft van den opbringst’. ‘Op zoo'n menier boer de achteruit’, verzuchtte Annemie. Ze stond 'n oogenblik met de handen in de zij voor zich uit te kijken. ‘En ... d'errepels?’

‘Nou da witte goed; ze bringe nie op; vier cent 't kilo en Peer den errepelboer diè gift ze veur drie en 'n half.’ Annemie richtte klein Driekske op, die, bij een poging van z'n eersten stap, 't hoofd zoodanig gestooten had, dat een pijnlijk geschrei er 't gevolg van was. ‘Ge heè, ok eerlijk gezeed geenen tijd um te goei veur ou kijnder te zurrege, gelijk 't heurt. Ze wreef de pijnlijke plek met de hand, totdat 't geschreeuw verminderde en overging in een droef nasnikken. Met groot geweld

(1) nutrijp: noodrijp.

[p. 597]

kwamen Lenard en Wimke binnenstormen. “Meuge wullie'ne vlieger hebbe? Zoo'n scôn gruun me rooi sterrekes en striepkes?” kwam Lenard. Wimke plaagde Hanne die met de armpjes over een voor haar gespannen touw hing. Ze is onnôzel; zeet alleman.’

‘Meug de nie!’ verbood moeder, 't kind weer een lepel pap tusschen de lippen duwend. ‘Hè ik oe al zoo duk gezeed; ge meugt Hannekes niet ploage; ze is veul ziek.’

‘Hè, en ze leet toch nie in bed?’

‘La ze gerustig!’ kwam Gradus er bij.

‘Ze ken niks; ze ken nog nie eenskes tot twee tellen.’

‘Da zal ze goed leeren’, zei Annemie en ze zette Driekske in den kinderstoel. De beide jongens stormden naar buiten.

‘Ach! me'ne potoasie!’ riep ze opeens, as ze oanbrandt hebbe wullie nie eenskes ète van den middag.’

‘Joa, moar heur nou is effekes na mijn, nou zal 'r road gescaft motte wurde’, bracht Gradus met beklemming uit.

‘Joa, nou ... ik bin ineene trug!’ Ze liep haastig naar de keuken. ‘Zoo; wa hè de veur 't zegge?’

‘Joa, 't is teugeswoordig noît nie wa da goed is. Doar mot road gescaft wurden’, herhaalde hij. ‘Ge wit effe goed as ik, da bekant niks inkumt en da er veul uitgoa’. Hij stond voor haar met de armen slap langs 't lijf. ‘As ik te merrege mee leege hand veur oe stoa, dan wurdt 't te loat heur de? Da, da kun de toch mè hande vatte?’

‘Joa ... nou ... joa’, weifelde ze. Wa dan?’

‘Ge wit goed da 't stukske land ... da toch wa wijd van huis en hof trugleed en daar ge bekant geen eugske op kunt haauwe doar teuge den beemd.’

‘Joa, .. nou?’

‘Da leet doar toch nie veilig, woar?’

‘Verkôpe toch nie?’ riep ze, in de grootste verwondering.

‘'t Zal d'r van motte komme’, verzuchtte hij.

[p. 598]

‘Nou, moar da, da zou toch scrikkelijk zijn. Nog van vaders, van grutvaders zoaliger. Ze hebbe 't allegoar zoo prompt bijeene gehaauwe’, zei ze fluisterend en ze raapte Hanneke van den grond, die zand in den mond stak. ‘Neeé, da, da zou toch sund veur Onzelieveneer zijn. En, alleman zeet, da land nou toch geene weerd meer hè in dees tijd. En, verkôp de 't veur 'n niemendalleke, dan sta de over 'n week of zes toch weer te kijke.’

‘Joa ... moar wa dan? Ik kan de cente toch nie uit den grond stampen!’

Ze stonden een oogenblik zwijgend tegenover elkaar. ‘De roodbonte?’ weifelde Gradus eindelijk.

‘Ach herm! Hoe kan da nou? Mieneke! Zoo'n scon bist⁽¹⁾; ik zie ze toch zoo geer! 'n Bist da ge eiges verzurgd hè, da mijn nagink in den kamp! Ze ken oe duk zoo menschelijk oankijke woar? Alderscrikkelijkst!’

‘Kwamp d'r moar uitkumst!’

‘Dan zou d'r wel een grôt wonder te gebeure stoan.’

‘Wa'n tègestôt, wa'n tègestôt’, hoofdschudde Annemie.

‘Joa, 't zal'n gebeur motte wurde!’ Met gebogen hoofd en slepende tred verliet hij 't huis.

De daarop volgenden Woensdag was het ‘Bossche markt’. Gradus was heel vroeg opgestaan. Geen man ha er 't neuske in te stèke. Hij schoorvoette naar den stal; 't was daar bijna donker; de drie witte koekoppen schemerden tegen duistere beschotten. De ooren gingen omhoog als vingen zij weinig vertrouwde geluiden op. De staarten zweepten. Gradus voelde 'n krop in de keel; z'n handen beefden, z'n vingers grepen niet door. Het duurde zoo lank, zoo lank! Z'n hand gleed even langs de flanken van het gewillige dier vóórdat hij het touw om de horens sloeg. Hij wierp de staldeur wijd open. Het regende gestadig. Hij struikelde over een dwars-

(1) bist: beest.

[p. 599]

balk. Hij stond toch vast op de bieën? Hij keek schichtig en spiedend de laan in. Met Mieneke aan 't zeel ging hij voort; langzaam, langzaam. Even zag hij om zich heen voordat hij met de jasmouw langs de oogen streek. As dees weeg nou moar afgeleed waar, 't duurde zoo lank, zoo lank en 't waar toch zoo'n gemartel. Hij hoorde maar steeds de doffe stappen van 't dier achter zich aan. Mieneke loeide. Hij schrikte ... Zou ze er wit van hebbe? Da ze ewèg gebracht wierd? Doar most ie nie over prakkezeere. Van uit een zijpad kwam een klein, krom manneke te voorschijn; hij torste een zware mand waaronder hij gebukt ging. 'n Oogenblik stond hij stil en richtte zich op. ‘Zoo! Hè de gij de koei bij de hores motte vatte?’

Gradus antwoordde niet, keek een anderen weg uit en sjokte voort, totdat hij eindelijk, eindelijk in de stad aanlandde en in de groote, wijde hal stond waar vele, vele beesten aangebracht waren en gerijd stonden. In het geloei van de dieren lag angst.

Mieneke werd aangebonden en Gradus stond daar vreemd verloren tusschen vette stoere, veekoopers met roode koppen, en blauwe kielen, met stokken en knuppels in de vuist. Barsch klonken hun ruige, ruwe stemmen door de wijde hal.

Aan den eersten den besten, die bood, liet hij Mieneke. De twee voddige papiertjes stak hij bij zich en ging weer.

Dienzelfden gang zou Gradus nog tweemaal maken.

‘Het werd grôtsten tijd veur 't gruunzoad’, meende Gradus en hij ging gehaast naar de schuur, nam 'n wetstok en streek de roestplekjes blank; dan bracht hij Vos buiten en spande het dier aan. Hij nam de leidsels ter hand en na 'n klikklak met de tong trok Vos aan. Langs de weeke graskanten schuurde het blanke ijzer, totdat het op den ruigen akker insneed. Hij brak aan den slootkant een wilgentak af, die hij met 't loof, boven den

[p. 600]

kop van Vos vasthechtte om 't dier te beschermen tegen vliegen en dazen. ‘Hurt! Vos! Furt!’ Met forschen greep sneed 't ploegijzer diep in en in telkens keerenden gang ging het voort. Wa zou 't er toch op wasse en krulle⁽¹⁾. Het waar toch zoo'nen malschen grond. Dapper trok Vos aan; ‘wist van eiges te keere en te wende’.

Maar ineens, ineens, sneed het als een ploegijzer hem door de ziel: Waarvoor zou alles motte wasse en krulle? ... Veur pôtgoed da geen man wilde? Da geene cent meer weerd waar, veur 't voeier da geen bist meer zou vrète; da op de mestvaalt zou terechte komme, ... en de wijde en heldere blik over zijn akkers en kampen, vertroebelde, verduisterde. De biste ewèg, d'akkers onder den bocht, alles, alles ewèg. Plotseling hield hij met pijnlijk harden ruk den teugel in en hij stond pal. Vos verstond ditmaal zijn meester niet meer, want de afgebakende en voorgetrokken gang werd niet volbracht. Vos krabde met den voorpoot in den malschen grond. Voort, vooruit moest het dan toch? ... Maar er was ... stilstand en de teugels vielen hem slap uit den sterken vuist.

Diep ontmoedigd was hij eenige weken later naar broer Janus gegaan, die aan den Zandbergschen kant woonde; 't waar volle twee uur goans, moar hij ha den tijd, nou. Die waar nou aan 't boeren gegoan mè'ne grôten hôp kiepkes; vèrbildt oe!

Hij ging den dries op naar 'n kleine boerderij; Janus stond op 't vale, platgetreden land, een dorre grasvlakte die eens een malsche weide was. Hij sleepte de enorme juttezak aan, waaruit hij met volle handen voer strooide. Kakelend en snaterend vlerkten van alle kanten, blanke hoenders met felroode kammen aan; een gefladder waarbij de witte veeren in 't rond stoven.

(1) krullen: groeien.

[p. 601]

Gradus stond een oogenblik zwijgend toe te zien.

‘Zoo, nou! Is da nou boere ... en 't zijn sloekers ook; da zie ik goed.’

‘Joa, moar ge mot toch wa anvange!’

‘Moar, da besciet toch nie veur 'n bestoan?’ Hij haalde de schouders op. ‘En wa doen d' eiers?’ Nie veur drie cent; moar alleman zeet da bètere tijë komme ...

‘Nou da wit ik zoo naauwkes niet. D'r zijn er die, die altijd 'n duukske veur 't bluye in de're hand hebbe, moar ik, ik ken noît nie wijer zien dan mè m'n eige oog. Neeë dan 'n gemartel: verwermde hokken, lectrisch licht 'ne kunstmoeder, hôpe voeier; neeë da's “gepruts” en ge boert trug uit.’

‘Peer van 't Hoogewerf is na den boerenbank gegoan ..’

‘Da hè ik nou al zoo duk gezeed; ik doe 't nie; mins; dan kum de van den règen in den drup; as alles oe tegestôt en dan nog sculd op oe scaauwers droage; neeë, da kan ik nie lijë, doar mot te bij mijn nie mee aankomme, neeë,’ hij stampte met z'n stok op den grond en mompelde wat in zichzelf.

‘Wa doe de as alle verdienst ineene ophaauwt?’ vroeg Janus, die zich een weg baande uit de omzwerming van blanke kippen.

‘Ik prakkezeer d'r diep over: hebbe en haauwe te verdoen,’ zuchtte Gradus. Gij me oe kiepkes; neeë mè da gepruts verdien de toch geen drôg stukske brôd. Neeë, doar goa ik nie oan. Hij keerde zich en nam den terugweg weer.

Er waren veekoopers in het dorp, die trekpaarden opkochten. De zwerte van Driek van de Wiel, de bruine merrie van Peerkes waren al verhaffeld. Nu stonden de kerels voor den stal en bonsden op de deur. 't Was Gradus of hij een stomp in den rug voelde. Ze waren er al geweest; maar toen had Annemie hen de deur voor de neus toegeworpen; en, nou ... daar

[p. 602]

waren ze gelijk weer. Hij opende weifelend. Over 'n lutske gink da volk ewèg mè Voske aan 't zeel, zoo schoot 't hem ineens door de gedachte. Z'n mond vertrok in 'n grijns; hij kon het stel niet vinden, hij grabbelde er naar maar hij zag niets meer als den goeiigen kop van Vos. Hij schoorvoette naar buiten. Eindelijk was het in den mond gelegd, onhandig en weifelend. ‘Nou fooruit er mee; la kijke. Er werd hem beduid dat Vos moest loopen. Aan de hand van zijn meester stapte het dier langzaam voort.

‘Wa nou! 't gaat den slakkengang! Verdorie pak 'm bij den nek, leg er de zweep over!!’ Maar Vos was nooit een draver geweest, had nooit of nimmer een zweepslag gevoeld. Een van de kerels nam het dier bij den toom en liep zoo hard hij maar eenigszins kon een eindweegs, de laan in. Vos werd wat schichtig; z'n spieren trilden. Hij ging eenige passen achteruit toen men hem tusschen de gewrichten kneep, de spieren betastte en den mond openrukte. Ze spraken enkele woorden voor Gradus onverstaanbaar. Gradus stond het aan te zien met een brok in den keel en met knikkende knieën. Hij waar toch geene weeke mins moar da sloeg oe toch teuge 't hart. 't Waar hem in de bieën gescôte; hij kon den toeslag bekant nie doen. De drie ‘pampierkes’ brandden hem in de hand. 't Werd hem of hij 'n misdaad aan het dier had begaan. Tot diep in den nacht meende hij nog den doffen hoefslag van Vos te hooren in het zand.

Annemie zat aan het venster; ze was bezig met wat naaiwerk; de neus lag bijna tegen 't venster gedrukt, want 't vertrek lag al in schemering. Hanneke zat als gedrukt in 'n hoek; ze maakte brabbelende geluiden en staarde de kat na, die met 'n breeden omweg langs haar heen ging. Van buiten klonken de vroolijke stemmen van de jongens die appelen raapten in den boomgaard.

[p. 603]

Uit de overhuifde wieg ging telkens een licht geluid van het slapende Driekske.

Gradus kwam binnen; een vreemde trek in 't goedmoedig gezicht trof Annemie. Ze stond op en liet haar werk liggen.

‘Joa, of ik er nou nog en nog ennen dag mee rontelom lôp; 't mot toch 'n gebeur wurde; doar is geenen anderen uitweeg. Alles, alles, mot ewèg: erf, huizinge, kamp en akker, kwam hij binnen met 'n breeden armzwaai.

Kôpdag haauwe, de centen op 't spoarbank en de stoatsculd en den erremoei ingoan me 't bietje rentegeld. Pampiere is niks gedoan, die goan umleeg da zeet alleman, alles, alles goa truguit!’

‘Wa zeg de nou allegoar? Moar toch, moar toch! Zet oe da toch uit den kop. Verbildt oe! Afscaaie van al wa da ge hè. Hoe kan da nou? Gij bint ineene zóó diep in de put.’

‘Joa, ik, ik la d'r geen vuur op uitgoan’⁽¹⁾.

‘Moar heur nou dan toch is effekes na mijn?’

‘Ach minske toch!’

‘Alleman, joa da's woarheid; alleman zeet toch da betere tijë ...’

‘Doar durft 'n ander dan op wachte, moar ik nie.’ Hij stond nog steeds voor haar met de leege handen langs het lijf.

‘Prakkezeer dan toch is effekes?’

‘'k Hè zat geprakkezeerd,’ fluister de hij hoofdschuddend, terwijl hij de kamer op en neer liep. ‘Moar neeë, neeë ik wil niks riskeere.’

Annemie stond te draaien aan haar schortband. ‘Alles is toch 't ons ... van vaders en van ou moeder en van grutvaoders zoaliger en ... en ...’ Ze bracht haar boezelaar aan de oogen. ‘En geen man kan kôpe in dees tijd. Zal 't dan goan veur 'n niemendalleke?’

(1) Ik la d'r geen vuur op uitgaan: Ik laat er geen gras over groeien.

[p. 604]

Het najaar was in aantocht. Het was of de dagen leeg werden en de avonden zich uitrekten. Gradus slenterde weg; met gebogen hoofd ging hij langzaam naar zijn akker. Daar lag zijn eigendom, dat hem zoo nauw aan 't hart ging. Het was een schitterende avond geworden. Hij zwierf langs huis en erf naar den akker waarvan hij elken grondstrook kende, den akker die zijn voorvaderen bewerkt en uitgebreid hadden, den akker, waarop hij z'n kindervoet gezet had, die met hem meegroeide door de seizoenen heen, den eigen akker, dien hij jaar in, jaar uit onder spitte, beploegde, dooregde, uitwiedde en waarvan hij geplukt en geoogst had zijn leven lang; die hem en de zijnen gevoed en gesterkt had. Dien akker recht onder de zegeningen van den wijden hemel. De schoonheid van die plek in het simpele Brabantsche landschap voelde hij diep in zich: In de verte het eigene kerkje met de tingelende klankjes; hij ‘heurde da zoo geer’, door de stilte die huiverde door den beemd. De half verborgen watertjes aan den weidekant, die schitteringen uitstraalden onder de overwelving van breede varens en van ragfijn diamantkruid, dat immer trilde. Het breede zandpad, waartegen zijn huizinge lag, in den lente omzoomd door een gouden brembloei en in den herfst overstrooid met het gulden blad van de hooge, trotsche canada's.

Alles ewèg, alles ewèg! d'er van afscaaie! Zoo voelde hij de harde noodzaak als den knallenden zweepslag, waarmee een hond van zijn eigen erf verjaagd wordt. Toen hij binnen kwam sliepen de jongens. Klein Driekske huilde. ‘Ik zie toch zoo scrikkelijk teuge de Feberwariemoand oan’, hoofdschudde Annemie; 't kind uit de wieg nemend.

‘Gé hè 't er altijd goed afgebracht en da zal dees keer ook wel zijn,’ meende Gradus.

‘Joa, da wille wullie hôpe ... moar ... 't bringt weer koste mee, ach herm! Is 't nou nie alderscrikkelijkst da al oe verlanges nou nie na de geboort van oe aige kijnd goan?’

[p. 605]

Broer Janus kwam om den deurhoek kijken, afgevallen, dorre bladeren stoven naar binnen. De kat speelde er mee.

‘Zoo minskes! Kijk hier, hier van Drieka, wa varsche eikes van ons kiep, zie de, want 't begint er hier te spanne bij ullie’, en hij schoof een korf eieren naar Annemie.

‘Moar toch! Nou, da ge bedankt zijt, dat witte woar?’ Even schoot het haar te binnen, hoe vaak zij zelve met ‘varsche eikes, stukskes hamspek, eigen gebakken mik’⁽¹⁾ naar geburen was gegaan, waar 't zoo hôgnôdig waar. En ... nou wierd het hààr gegeven.

‘Bringt 't nou wa op?’ vroeg Gradus opnieuw met 'n hoofdbeweging naar de eieren. Hij bracht een pak jutte zakken aan en keek die een voor een na.

‘Neeë, navenant nie; moar joa, ge mot toch wa oanvange; moar neeë, 't gift nog geen dreug stukske brôd, da ken ik oe zegge.’

't Is da gullie geen jong hebbe, ge kunt me oe getweeë al lichtelijk uit den weeg. ‘'t Is da ge 't vertraauw hè op betere tijë’ verzuchtte Janus.

‘Joa, hààuw de gij 't vertraauw en wachte gij; moar ik mot fooruit. Doar, hier stamp ik het hooi in; da mot ewèg, effegoed as Vos en de biste’, zoo vertoonde hij de zakken, ‘'t mot moar ineene van de hand, anders hè geen man nog veevoeier meer nôdig. Maar heur de gij nou is effekes na mijn, want doar kum ik veur hierhene, ik, ik, hè oe wa veur 't zegge’. Hij wierp z'n snoeren en zakken in 'n hoek en zette zich 'n oogenblik op een stoel.

‘As 't nou toch mè geweld bij ullie dieë kant uit mot dan wit ik, ik hè 't van heure zegge - zoo haalde hij even de schouders op - doar is'ne mins gewest van uit de “Richtsche heuvelen” en die waar in de “Volle flesch” nou, en die zuukt hier in den umweeg huizinge mè

(1) mik: wit brood.

[p. 606]

'n grôt erf; enne die er goed veursta. Hij wil'ne ... joa 'n waschinrichting aanvange bij 't woater, bij veul woater. Nou ik mende da, as dieë mins 'n goei prijske aanbood da 't dan wel aan te nème woar, want da wil ik oe wel zegge, en da witte effegoed as ik, in dees tijë is d'r geen man in heel den umweeg, die 't in den kop hè, nou 'n boerengedoei te goan kôpe want, acht mins toch! Heel dees streek’, wees hij met een wijdsch gebaar, heel dees streek zit in de miserie.’

‘Goei, God,’ klaagde Annemie, die in haar gedachten opeens al 't haar omringende, dat haar toch zoo lief en zoo eigen was, opgetast en gerangschikt zag met nummers en krijtstrepen beplakt en aangeduid. Het kopje, waaruit ze Hanneke te drinken trachtte te geven, trilde in haar handen.

‘Joa, joa, 't begint er te spanne, da zeg ik oe. Peer van de Zandhoef die, die is toch aan 't ‘crisis’ gekomme! Hij schudde herhaaldelijk 't hoofd en keek hen beteekenisvol aan.

‘Da kan nie!’ riep Annemie. ‘Neeë, kwoai proat van de minse. Ze sloeg de handen ineen.

“Peer van de Zandhoef?” bracht Gradus in verwondering uit.

“Ik hè 't mè aige oog gezien”, fluisterde Janus, “teuge den avend ... 't wierd bekant al donker ... steenkôl en 'ne grôte kurf me van alles en nog wa: éteswoar wurdt dan gegeve.”

“Moar toch!”

“Wie ha da nou oit kenne denke?” vroeg Annemie, zooveul biste, zoo'n scon akker en scone, malsche kampen ...’

‘Joa, da heur de nou; as alles oe afgevat wurdt, dan hè de te lange lest niks meer! En ... as ge nou nog nie oan “'t crisis” wil komme, dan, dan mot de koei bij hores gevat wurde.’

‘Bring dieë mins van de Richtsche heuvelen hier bij mijn!’ riep Gradus kort en afgebeten.

[p. 607]

Annemie richtte zich op. ‘Moar, moar Gradus tochl Hoe ken da nou? Alles, alles ewèg. Huizinge, akker en kampen, alles ewèg veur 'n niemendalleke!’ Goei God, da zal toch nie!’ riep ze angstig.

‘Da zàl dan toch wel, minske. Da hè ik oe nou al duk gezeed: alles te gelde moake, op 't spoarbank en op de stoatsculd zette en den erremoei ingoan mee 't bietje wa de rente gift.’

‘En wullie dan? Wullie? Motte wullie dan goan scooie?’

‘Doar zijn wel oarige huiskes veur 'nen klainen huur,’ kwam Janus.

‘Woar dan en wa zal da zijn?’

‘In de lage polders.’

‘In de lage polders! In de ... lage polders! Huiskes, die in de nazommer bij hôg woater bekant onder staan! Gij he scon proate’ ...

‘O minske moar wullie zijn d'r ok nog nie. Den hemmel wit woar wullie nog anlandde.’

‘Bring dieë mins van de Richtsche heuvelen hier bij mijn!’ zei Gradus nogmaals, en hij sloeg met de vuist op de tafel.

Het was al November geworden. Een fletse dag. Bleek als de maan scheen een oversluierde zon, die nu of straks heel even te voorschijn kwam. De akkers waren nu doorweven met onkruidslierten, verwaaid hooi, vergoord stroo, slap aardappelloof en dorre bladeren, kleverig, nat. Schapen drumden bijeen aan damhekken en knabbelden het laatste groen van heggegeraamten en vanuit 't korthout. Er streken kraaienvluchten aan in de verte bij ondergeloopen weilanden en onder fel gekrijsch bleven ze aan de waterkanten in 'n gewirrelwarrel van zwart beweeg. Blanke meeuwen zwenkten in sierlijke wendingen over heel de watervlakte. Op het jagerspad was weinig verkeer: een eenzame arbeider, een troepje klomperende schoolkinderen, een aanbellende huifkar, een boer, voortsjokkend met 'n koe aan

[p. 608]

't zeel, wat verplukte kippen 'n snuffelende jachthond. Er klonken doffe bijlslagen en nu en straks pafte een schot uit 'n jachtgeweer.

De boerderij lag nu als verlaten tusschen de weidekampen. Geen rookkringeltje krulde meer uit den schoorsteen en geen geluid was van binnenuit waar te nemen; maar Spits, de hofhond blafte op eens weer onophoudelijk, wilde niet langer geketend zijn aan een bijna verlaten huis en erf. Nu was een dof gestommel waar te nemen en donkere gestalten dwaalden telkens langs de doode vensters. Van onderdrukte stemmen was somwijlen even een fluistering te vernemen. Tegen den avond stak de wind op, die de mist verblies en feller en heviger kwamen langzamerhand de windstooten uit 't zuidwesten; ze joegen de klamme bladeren uiteen en deden de takken kraken. Een luik klepte open en dicht, open en dicht. Ergens mauwde klagelijk een kat. Vanuit een knotwilgenstomp aan den slootkant vlerkte een nachtuil de ruimte in. De wind stak nog woester op en het werd duisterder. Nu opeens gaapte de staldeur wijd open en de omtrekken van een man werden flauw zichtbaar.

‘'t Goa oe toch oan oe hart,’ klaagde Annemie huilerig, toen ze achter Gradus aan kwam, die zwoegend een zwaar beladen stootwagen van uit den stal voortduwde. ‘Stil toch! Geen man hè d'r mee van doen.’

Annemie volgde met Hanneke aan haar rokslip. Met vaste hand hielp Gradus de beide kinderen in den wagen. Met de geit aan 't snoer en den hond achter zich aan volgden de beide jongens. Met een dreunenden slag, die lang zou naklinken in de ooren sloeg Gradus den breeden staldeur toe.

Langs duistere paden, voortgejaagd door storm en onder 't gekraak van takken waarvan de bladeren hen telkens in het gezicht sloegen. Onder aanhoudend kindergeschrei trok de sombere stoet traag en moeizaam verder naar ‘de lage polders’.