De Gemeenschap. Jaargang 10

[p. 566]

Kroniek

Maatschappelijk leven

Nood om de mijnen

Het sombere tijdperk, waarin vrouwen en kinderen voor enkele stuivers per week ‘draaiend aan het groote wiel, den ganschen dag’ de trage beweegkracht leverden aan een primitieve nijverheid met weinig ontwikkelingsmogelijkheden en welvaartsbeloften - dat tijdperk ligt achter ons, dank zij de steenkool, in wier aanwezigheid de oorsprong ligt van al het technisch kunnen en van alle industrieele bedrijvigheid onzer dagen.

Met de typische vaardigheid van den ondernemer uit de 19e eeuw wisten de mijneigenaars dien dank aan de steenkool in tastbaren vorm te incasseeren. De ijzeren (brandkast-)wetten der economie beschermden hun zwarte goud. Iedere nieuwe uitvinding, iedere nieuwe machine immers schiep nieuwe behoefte aan brandstof. In jaren van hoogconjunctuur brachten de kolen meer dan het dubbele op van hun kostprijs. Engeland dankt er wellicht het grootste deel van zijn rijkdommen aan.

De delvers echter, de houwers van de steenkool zelf mochten weinig ondervinden van de groote waardeering die de industrie in haar geheel toedroeg aan het product van hun zwaren arbeid onder den grond. Overal vormden zij een typische klasse van verdrukten: het mijnproletariaat. In Engeland moesten de kinderen lang vóór hun twaalfde jaar de schacht in. Met grove willekeur en oneerlijkheid werden de loonen beknibbeld, de menschen ontslagen of uitgesloten, bij duizenden tegelijk soms. Studies van werkgeverszijde in Duitschland bevestigen, dat de mijnwerkers na een crisis somtijds 15 jaar aan één stuk op de grens van het minimum leefden, zoo niet daaronder. De Belgische kolendistricten broeiden steeds als haarden van onrust. Thans nog heerschen er toestanden, die wij in onzen tijd onbestaanbaar dachten. Amerika liet zijn mijnwerkers in het begin van deze eeuw niet meer dan 450 dollar per jaar verdienen. Door de misdadige onverschilligheid van de mijndirecties - lees ‘King Coal’! - was bijna de helft tegen niets verzekerd, terwijl de gemiddelde leeftijd, waarop zij stierven, 10 jaar lager lag dan die der andere bevolkingsgroepen. Voor de vrouwen lag het zelfs nòg lager door armoe en door gebrek aan hygiëne. En al deze ellende heerschte

[p. 567]

in een tijd, waarin de kolen nog vrijwel het energie-monopolie bezaten.

Sindsdien is in dit laatste een verandering gekomen. De electriciteit, die wel de hulp der kolen noodig heeft om opgewekt te worden, levert uit eigen krachten echter zóóveel nieuwe energie, dat zij den groei der totale behoefte aan steenkool aanzienlijk kon tegenhouden. En toen de olie en de benzine hun intrede deden, vooral in het verkeer te land en te water (40 pct. van de schepen werd er in 1930 mee voortbewogen tegen 3 pct. in 1913) toen viel de concurrentie hard en dreigde de afzet eerder kleiner dan grooter te worden. Zonder hiermee rekening te houden probeerden de mijnen hun kosten omlaag te schroeven door het invoeren van machines, - die de gevaren onder den grond nog grooter maakten - door het opdrijven van de prestaties per mijnwerker, steeds door stijging dus van de productie. Dat moest tot een krach leiden. En in het raam van een algemeene overproductie-crisis voerde het inderdaad tot een krach.

Met het gevolg, dat overal in de wereld de mijnwerkers, in wier toestand onder de hoogconjunctuur tenminste eenige verbetering begon te komen, thans opnieuw de eerste en de zwaarste klappen krijgen en terugvallen in een ellende, die aan de droevigste tafereelen van de vorige eeuw herinnert.

In Duitschland - waar na den wereldoorlog de crisiswolken eigenlijk nooit van de lucht zijn geweest, - waren zij de eersten, die naar de plannen van Stinnes harder en langer moesten werken om het vaderland te redden. In de Belgische Kempen, waar met Amerikaansche hardhandigheid iedere actie wordt lamgeslagen, waar heele dorpen ‘chemin privé’ van de mijndirecties zijn, liggen zelfs de nominale verdiensten beneden het peil van onze steunnormen. Verleden jaar liepen in de kolendistricten van West-Virginia en Kentucky 25.000 kinderen te verhongeren en moesten de mijnwerkers in diezelfde streken leven in krotten, waar kisten als meubels werden gebruikt, en waar het eten werd gekookt in vet, dat in betere tijden gebruikt werd om zeep van te maken. Rusland moet zijn beste stootploegen en zijn dwangarbeiders naar de mijnen van het Donetz-bekken sturen, waar zij naar beneden moeten kruipen, omdat er nog geen liftschachten zijn voor menschen.

Nederland ondervindt den terugslag van de kolencrisis eveneens en ieder van de mijnen in het Zuiden nog in versterkte mate, omdat zij elkaar met een uiterst gecompliceerd en kostbaar verkoopsysteem op de nationale markt beconcurreeren. Vanzelfsprekend dragen ook hier de arbeiders het zwaarst de gevolgen der

[p. 568]

falikante politiek van een directie wier leden geen van allen aan de grens van het levensminimum staan.

In enkele dagbladen, die zich iets meer dan fatsoenshalve om het lot van de lagere standen bekommeren, heeft men bijzonderheden over den toestand kunnen vinden. Na een totale loonsverlaging van 15 pct. werden door de meeste particuliere mijnen dagen ingelegd, waarop niet werd gewerkt. Eén zoo'n ‘Feierschicht’ per week beteekende een nieuwe derving van een derde deel der verdienste. Bij twee ‘vrije dagen’ bleef den mijnwerkers weinig meer dan de helft van het loon, dat hun enkele jaren geleden nog maar een sober bestaan gaf. Daarbij blijven de kosten hoog. Verzekeringswiskundigen wegen de gevaren van den mijnarbeid nauwkeuriger dan de directies - zóó nauwkeurig, dat zij in dit bedrijf het vierdubbele van elders aan sociale lasten laten betalen - 10 pct. van het loon. De huren dalen niet of langzaam. En - godbetert! - de arbeiders moeten de kolen, die zij zelf met levensgevaar uit den grond halen en waarvan men bergen onverkoopbaar uit de verte op de mijnterreinen kan zien liggen, nog behoorlijk betalen ook! Daarbij komen, doordat de mijnen thans het stelsel der individueele- in plaats van dat der ploeg-belooning toepassen, de sterksten op volle spankracht bovendrijven, terwijl de zwakken stuk voor stuk uitvallen. Of daar al menschen bij zijn die met heel hun leven aan de mijn vastzitten, of zij er van jongsafaan gevaar doorstonden en invalide werden misschien - wat mag een ingenieur daarom geven! Nummers zijn het immers - stamboeknummers. Hun kwantum moeten zij leveren, anders gaan zij eruit!

In stilte heeft het Zuiden veel geleden. Huis voor huis lijden de bewoners van de kolonies gebrek. Hier treedt het wat duidelijker aan het licht dan daar omdat de vrouw hier wat netter of wat zuiniger is aangelegd dan daar of omdat er een paar kinderen meer of minder zijn. Doch de nood is overal; kleine varianten kunnen hem nergens geheel verbergen.

Midden in deze massa-ellende werd een nieuwe loonsverlaging, van 10 pct. aangekondigd. De agitatie, daartegen door de organisaties gevoerd, heeft eindelijk de aandacht op Limburg gevestigd - zelfs die van de ambtenaren in Den Haag. Men heeft geconfereerd en gemarchandeerd, beloften gegeven en het resultaat werd tenslotte: de organisaties legden zich bij een kleine verslechtering neer. Konden zij anders? Konden zij staken? Wat zou het geholpen hebben? De mijnen kunnen het lang uitzingen want er zijn kolen te veel en het buitenland staat bereid om winst te slaan uit het lot onzer menschen, zooals het in 1926 klaar stond voor Engeland. Men moest berusten - bukken voor de overmacht, en alles nóg erger laten worden!

[p. 569]

Is het nog mogelijk uit deze impasse te geraken? Ongetwijfeld. De kolen voeren een zwaren concurrentiestrijd; aan de snelle stijging van hun afzet kwam een eind; doch daarmee werden zij niet ‘ten doode opgeschreven’. Zij blijven, tot een zeker kwantum een onmisbare, noodzakelijke brandstof en daarom uiteraard in staat dengenen, die haar opdelven een behoorlijk levensonderhoud te verschaffen. Wanneer dit thans niet kan, ligt de schuld bij de mijndirecties, die zich nationaal noch internationaal wenschen te binden aan een redelijke, door de verandering der omstandigheden noodzakelijk geworden inkrimping van haar productie. Het hoogst mogelijke kwantum moet uit hun schachten tegen de laagst mogelijke kosten. En dan maar concurreeren! Het stelsel duldt niet anders - duldt in ons eigen land nog geen economisch verkoopsysteem zelfs!

Het ongebonden kolenkapitalisme draagt dus de diepste verantwoordelijkheid voor al deze ellende in zichzelf. Slechts zijn indamming door nationale en internationale bindende afspraken, desnoods onder druk van boven af, kan hoop op betere tijden wekken. En willen dan de heeren het lot van hun duizenden mijnwerkers blijven opofferen aan hun eigenzinnig-verwaand bedrijfsegoïsme, dan moge het inzicht spoedig baanbreken, dat klare koppen onder de arbeiders gereed staan, die, geschoold in den geest der samenwerking, in staat zijn tot het geven van een minder bekrompen leiding in een bedrijf, waar meer van afhangt dan het welzijn van enkele directeuren en aandeelhouders.

VERITATIS CAUSA.

Architectuur

Berlage † 1856-1934

De beteekenis van Berlage schuilt niet in wat hij tot stand bracht doch in zijn moed om op een bepaald oogenblik de betreden paden te verlaten en een volkomen nieuwen weg te zoeken. Hij is het symbool van het recht van den kunstenaar op het experiment. Het is begrijpelijk, dat op het eind van de vorige eeuw die behoefte ontstond. In het midden dier eeuw had een groote en ruime traditie in het neo-classicisme rustig de bouwproblemen kunnen verwerkelijken; zoozeer was deze traditie doorgedrongen, dat ook ongeschoolden zich met vrucht van haar bedienden. Allengs wordt het leven dan onrustiger, kleiner van schaal en beschikkend

[p. 570]

over steeds grooter kennis en meer voortbrengselen. Zonder de waarden der traditie prijs te willen geven kiest men daarom andere stijlen: de neo-gothiek (Cuypers) en een neo-renaissance, gecompliceerd, allerminst verhollandscht, vereenvoudigd als ten onzent in den tijd van haar oorsprong - beide fijn van schaal en druk van ornament. In het socialisme komen dan de eenvoudigen naar voren; zij kennen weinig de vreemde talen der traditie; stijl benauwt hen, zij willen zelf zich laten hooren en vluchten, om, onder Berlage, van voren af aan te beginnen. Met hartstocht en tot dusver ongekende roekeloosheid werkt men aan het experiment; zelden te voren in de evolutie der kunsten, werd zoo volkomen een bestaande cultuur verguisd, technisch kunnen vergeten.

De kans, die revolutionnairen, puriteinen zich veroveren duurt slechts kort: zij moeten, onmiddellijk na de overwinning, na de zuivering, een nieuwe orde brengen. Berlage is dit niet gelukt. Architectuur draagt - als alle kunst - een idee; zij geeft deze met haar samenstel van elementen: vorm, ruimte, kleur, materie, waarmede de sfeer ontstaat, die de tijd vraagt en hem leidt. Berlage is nooit verder gekomen dan de materie - het ‘schriftonderzoek’; een nieuwe idee heeft hij niet kunnen zien; vandaar de discussies over ‘eerlijkheid’ van materiaal en constructie, die in architectuur onbelangrijk, zelfs onbestaanbaar is en vandaar zijn onbewust in feite teruggrijpen naar een vroegeren stijl, naar de Romaansche middeleeuwen, die beantwoordden aan de eenvoudige en nederige gerichtheid van den zuiveren mensch Berlage jegens het leven. Jarenlang daarna heeft het de architectuur aan een sterke, vruchtbare overtuiging ontbroken, steeds verder verwijderde zij zich van den levensstroom. Wonderlijk lang heeft deze periode geduurd, slechts mogelijk bij een zoo puriteinsch, eenvoudig volk als het onze, dat kan wachten; maar eindelijk kwamen toch nieuwe, sterke stroomingen, die de sfeer van Berlage verduisterden: de exuberante Amsterdamsche school en de jongste strooming, bij uitstek gericht op positieve waarden en op reëel verbonden zijn met eigen tijd. Ook deze beide zijn begonnen met het experiment, welks mogelijkheid en noodzaak bij ons zeer sterk worden gevoeld.

Een internationale figuur was Berlage niet; invloed op de architectuur in het buitenland had hij nauwelijks, omdat hem daarvoor de positieve waarden ontbraken. In het buitenland heeft zich eerst in de allerlaatste jaren een nieuwe architectuur ontplooid, die ver afstaat van de sfeer van Berlage. Maar wel internationaal is hij in dezen zin, dat hij, jaren te voren, moedig en onversaagd het voorbeeld heeft gegeven, dat andere landen eerst veel later volgden: het verlaten van de wegen der traditie, zij het dan ook, dat daar onmiddellijk werd opgebouwd in een stijl, die zeker minder ver-

[p. 571]

schilt van de architectuurdoeleinden der vroegere tradities dan Berlages onbestemde idealen, die den akker braak deden liggen. Wanneer wij aan Berlage denken, dan staat ons voor oogen dat voor elk artist wonderbare oogenblik vol verwachting bij den aanvang van de nieuwe conceptie, wanneer elk wonder nog mogelijk is en elke schoone toekomst kan verrijzen. Van die geestesgesteldheid, waar alle tijden naar zullen blijven hunkeren, is hij het symbool geworden en dit verklaart den eerbied en de dankbaarheid die wij hem toedragen.

Ir. S. VAN RAVESTEYN