De Gemeenschap. Jaargang 10

[p. 556]

Anton van Duinkerken
Maria ter Eem

Geertgen Arents van der Nykerke zou zuster worden in het klooster der Agnieten, doch het ongewone duchtend van een nieuwen levensstaat, bleef zij in vaders huis totdat het winter werd. Dit was in 1444.

Met grooten deemoed sprak zij op den eersten Zondag van den Advent haar biecht; de geestelijke vader zei, dat het nu tijd werd tot vertrekken, doch vele dierbare dingen stemden haar droevig om het afscheid, zoodat alleen haar schaamte over haar geringe offervaardigheid haar eindelijk bewoog, al wat zij had aan de armen te geven en den dag te bepalen der heenvaart.

Doch toen zij aan de deur stond van haar woning, werd zij weder krachteloos. Een enkel ding wilde zij met zich dragen, al ware het alleen ter gedachtenis van haar zalige moeder, of om de goedheid van haar vader te beloonen met gebeden, zoo dikwijls zij er aan herinnerd werd door een eigenhuiselijk voorwerp. Iets van hun aller samenzijn in het gezin kon zij niet missen nu zij eenzaam werd. Daarom kwam zij terug in huis en nam het kleine Moedergodsbeeld van de plank, waarop het jarenlang gestaan had, 's zomers in de bloemen en des winters voor zijn eigen dansende schaduw op den muur, omdat er een oliepit brandde. Diezelfde schaduw mee te nemen van de twee hoofdjes naast elkander: het hoofd der Lieve Vrouw en het zeer kleine hoofd van Jezus daar vlakbij, - dit zou voor Geertgen zijn, alsof zij niet alleen ging uit het ouderhuis naar Amersfoort, doch meedroeg wat er van haar jeugd geweest was aan goedheid, aan zegening en aan moederlijke bescherming.

Onder haar mantel, in haar koude handen, droeg zij het beeldje door de sneeuw. Doch daar zijn daden, die men zelf niet meten kan: wij weten immers niet, of het verlangen

[p. 557]

dat ons drijft, van God of van den duivel komt, en twijfel aan ons zelven toont ons dikwijls, hoe het kwade, dat wij deden, en het goede, dat wij wilden, gansch hetzelfde waren in hun diepsten oorsprong. Geertgen had niets meer dan een Lieve Vrouwebeeld. Zij had een Lieve Vrouwebeeld te veel. Zij voelde hoe het zwaar werd op haar armen bij het lange gaan: het droeg de macht van al haar zwakheid mee. In haar nieuw leven zou dit beeld het oude leven zijn. En waarom dan een nieuw begonnen, als men niet de kracht vindt om het oude te verloochenen? Zij was aan dit voorwerp niet door haar godsvrucht gehecht, doch door verholen wereldschen zin naar bezit. Herinneringen zijn een schat, dien men aan God moet kunnen geven als een aalmoes aan den naaste, immers, die wèl doet moet niet omzien en wie de hand slaat aan den ploeg heeft niets dan de voor te betrachten. Soms draagt de Booze het kleed van het beste en geeft onze lust zichzelf bedriegelijk den naam van onze vroomheid, daar wij menschen zijn, die leven tusschen wisselvormen, zelf vergankelijk en wisselziek, al werden wij ten eeuwigheid geroepen.

Het beeld te willen bezitten van de Moeder Gods was wellicht een laatste wereldsche bekoring, slechts door onthechting te bestrijden. Alleen wie afstand doet, is vrij. De dingen, waaraan wij gehecht zijn, daarop zullen wij gekruisigd worden, dit is het geheim van de liefde. Maar Geertgen begreep dit.

Toen deed zij wat haar zwaarder viel dan heel het afscheid van de wereld: zij wierp het beeld der Moeder Gods in het water en vluchtte de stad in, naar de kloosterpoort. De kringen in het koude water had zij niet gezien. Ze wist slechts van den plons.

Zaterdag was het en de zusters zongen hun gebeden in de kloosterkerk, bij het Maria-altaar; Geertgen was voor het eerst in hun midden. Ze at dien avond broodpap in den witten refter. Ze sliep dien nacht voor het eerst in een cel. Waarom gaf zij het beeld niet aan een arme, die wellicht dit

[p. 558]

kleine stuk geluk zijn leven lang behoeft en bij zijn sterfbed mist? Waarom het tenminste niet voor het water gespaard en nedergezet op den wegberm in de zachte witte sneeuw, waar niemand het kon vinden? Een mensch is voor zichzelf een plaag, als hij over zichzelven peinst.

Zij had een goede daad gedaan door af te zien van het bezit, zij deed een kwade daad door een beeld in het water te werpen. Zij handelde moedig uit angst. Wèg moest het beeld, voor altijd wèg, diep in het water, dat het nooit weerom kwam. Wie worstelt tegen zijn verleden, krijgt een taaien vijand; daarom wilde Geertgen alles, wat herinnerde aan vroeger, niet meer zien. Nu echter wist zij klaar hoe zij misdeed en bad.

Margeriet Ghijsen hoorde stemmen in den nacht. Buiten de poort, in het water der Eem, werd haar geopenbaard, daar zweeft een beeld en kan den grond niet vinden. Dit beeld was van de brug in het water geworpen, ter rechter zijde van iemand, die stadinwaarts trekt.

Margeriet Ghijsen geloofde dit niet. Zij deed haar werk van elken dag als dienstmeid bij een verversbaas. Zij was niet ongodsvruchtig en niet vroom. Maar de stem, die haar riep, had een kracht. Het was de stem van eeuwen, smeekend om genade, samengetrokken in een vrouwenstem, zoo helder als de avondster. Het was de stem van kreupelen, die rechte beenen vragen en van blinden, die het licht begeeren, de stem van honderdduizend zondaars om erbarmen, van honderdduizend zieken om troost, de stem van een gebieder, die geen hoogmoed kent. Die stem is sterker dan het sterkst bevel. Zij heeft den dwang van al het leed en het geluk van alle dankbaarheid in zich. Men kan niet ongeloovig blijven, als men deze stem gehoord heeft, want haar woorden willen daden worden en zij rijpen in het oor en in den geest en in het hart. Margeriet Chijsen vreesde God en zij vreesde den duivel. Zij vroeg den verver raad en ging op diens bevel weer slapen, maar de stem werd sterker

[p. 559]

dan de slaap en sterker dan verstandige raad. Wanneer de hemel een stem wordt in ons, vinden wij bij het goed gezond verstand niet langer baat en bij den raad van menschen is geen troost en geen zekerheid meer. Margeriet Ghijsen ging naar de Waterpoort, ging naar de Eem, die toegevroren lag en voelde zelfs de scherpte van het ijs niet aan haar pols, toen zij dien door de smalle bijt stak om het beeld te grijpen.

Maria ter Eem werd door vele pelgrims vereerd in haar eigen kapel. Scheepslui vooral riepen haar hulp in, daar zij immers uit het water werd gered. Maar ook de zieken kwamen en zij vonden heul, de dooven en zij hoorden, de lammen en hun ledematen werden lenig. Zondaars bekeerden zich van hun gehechtheid aan de zonde, en wie gepijnigd werd door al het leed van zijn verleden, vond bij de Moeder Gods het geloof aan de toekomst terug.

Toen Jan van Nassau voor de wallen van Amersfoort lag - dat was in 1579 - bracht men het beeld in veiligheid bij een gezin van vrome lieden, waar het met groote devotie bewaard bleef van vader op zoon. Er kwam een priester voort uit dit geslacht en hij erfde het wonderbaar familiestuk, doch daar hij zich bij de partij der Jansenisten aansloot en zich niet onderwierp, toen ze veroordeeld werd, rust thans het laatst bezit van Geertgen Arents in de Jansenistenkerk, waar het door koperen platen tegen uiteenval behoed wordt, geheel vermolmd als het is. Doch het pelgrimsoord werd in 1933 herbouwd, bij een klooster, door zusters betrokken.

Van Geertgen Arents weten wij verder niets. En van Margeriet Ghijsen alleen datgene, wat het lied verhaalt, boven haar graf gehangen in het jaar des Heeren 1492, toen zij ontwaakte voor den hemel. De tekst is nooit in zijn geheel gedrukt, omdat hij gering letterkundig belang heeft. Maar aan wie leeren wil verhaalt dit oud gedicht met zijn schoolmeesterlijke rijmen toch de schoonheid der herinneringen,

[p. 560]

die men prijs geeft en den rijkdom der herinneringen, die men niet verliezen mag. Zooals het verleden, afgezworen door Geertgen, als toekomst opstond voor Margeriet en gansch haar leven anders maakte dan het zou geworden zijn, zoo is in de geschiedenis der menschen vaak hetgeen de vaderen verwierpen voor de zonen een kostbaar bezit. Doch de herinnering alleen is zonder vrucht. Zij wordt eerst schoon, wanneer haar stem de woorden spreken gaat, die daden willen zijn, omdat zij onweerstaanbaar al het menschelijke samenvatten in hun klank. Ik hoor in dit oude gedicht, dat boven een graf hing, de tweespraak van herinnering en droom beginnen, den roep van het verleden, door den wil ter toekomst beantwoord.