De Gemeenschap. Jaargang 9

Uit Vlaanderen

Felix Timmermans, Pijp en Toebak. - Het Davidsfonds, Leuven.
Ernest Claes, Toen Ons-Lieve-Vrouwke heuren Beeweg deed. - A.A.M. Stols, Maastricht, Brussel.
André Demedts, Mannen van de straat. - Steenlandt, Kortrijk.

Het Davidsfonds is een vlaamsche cultureele instelling en uitgeverij die een record slaat in de groote oplagen en in den slechten smaak. Voor luttel gelds is men lid van dit fonds en krijgt jaarlijks vier, vijf bundels bedrukt papier thuisgestuurd die men ergens achter het boekenrek laat vallen, om ze bij gelegenheid op te diepen, weg te geven of te lezen als het niet anders kan. Want het gebeurt dat een goedklinkende auteursnaam of een aantrekkelijk onderwerp u uw weerzin doet overwinnen. Zoo heb ik een van de vijf-en-zeventig duizend exemplaren van het jongste werk van Felix Timmermans, dat mij door de zorgen van het Davidsfonds in handen viel dan toch maar gelezen. En - eerlijk gezegd - ik heb er geen spijt van.

De titel ‘Pijp en Toebak’ zegt weinig, alleen misschien dit, dat Timmermans hier op een hem vertrouwd terrein is. Men behoeft dit niet letterlijk op te vatten. Het eenige verhaal trouwens - het eerste - dat rechtstreeks verband houdt met de hebbelijkheden van den rooker, doet u steigeren van verveling en ge krijgt een zwaar hoofd in wat er volgen zal. Het tweede verhaal tart andermaal uw geduld, maar dan raakt op bladzij 47 ineens de echte Timmermans vlot, die een pittige verteller is, en de twaalf verhaaltjes die volgen, maken Pijp en Toebak tot een beminnelijk boekske. Spijts het Davidsfonds. De echte Timmermans is natuurlijk de beste Timmermans en dezen vindt men, behalve in Pallieter, in de korte verhalen.

[p. 463]

Wij kunnen wel eens verbolgen en opstandig geweest zijn na die erge romans met hun wonderen van het eet- en drinkvermogen, hun mystieke snoepwinkels voor lieden met zes zintuigen, zonder ziel of hun maneschijnige, halvezachte dorpsromantiek -, den echten Timmermans houden wij in eere! Voor hèm vergeven wij dien andere die de tragedie, zelfs de heilige, met zijn beide grijphanden wilde beetpakken of die profaanweg aan den hoogen ernst ging ruiken.

In Pijp en Toebak is Timmermans, de echte, meer dan eens aan het woord, met al de pit, den lust en de verve van zijn bizonder talent Vertellingen als ‘In 't Kruis, café chantant’, ‘De moedwillige Verkenskop’ en de twee boeiende dierenfantazieën ‘De Uil’ en ‘Het zegevierend Haasje’ kan hij alleen schrijven. Er is ook nog een aandoenlijke apologie voor den ‘dinsdagschen Heilige’, waarin hij zich rechtstreeks tot den lezer wendt, dus niet vertelt. Dit opstel heeft evenzeer het karakteristieke van Timmermans' taal en humoristischen toon, het getuigt zijn vroomheid zonder de hinderlijke familiariteit waartoe hij zich in de gemeenschap der Heiligen te vaak laat verleiden.

Sommige ijverige, wereldhervormende jongeluyden in Vlaanderen zijn geneigd de vraag te stellen in welke verhouding deze schrifturen van den fameuzen Lierenaar staan tot de problemen van dezen, onzen woeligen tijd. Een vraag die men met een glimlach mag voorbijgaan, nademaal het onvervangbare nut van pijp en toebak tot zelfs in de loopgrachten van den wereldkrijg bewezen is.

De Liersche muze ten andere hield Pallieter ten doop, toen de kanonschoten langs den IJzer dreunden. En wij zijn bereid haar daarvoor te zegenen ....

Laat Roosevelt beproeven de crisis op te lossen en Timmermans ondiepzinnige, maar spontane en bekoorlijke verhalen schrijven.

In schrille tegenstelling met de havelooze plunje van Timmermans' novellenbundel komt, althans wat de uitvoering betreft, het nieuwe boek van Ernest Claes. De uitgave is uitmuntend verzorgd. De talrijke houtsneden van Maurice Brocas die, hoewel niet sterk in de expressie, toch een zekere voornaamheid voor zich opeischen, veredelen ongetwijfeld dit boek bij den eersten aanblik. Doch dit alles belet niet dat men na lezing van den titel - Toen Ons-Lieve-Vrouwke heuren Beeweg deed - reeds een lichte weeheid in de maagstreek voelt.

Een weeheid waarvan het verhaal zelve u niet verlossen zal, spijts de onvermoeibare pogingen des auteurs om u met vromen kortswijl in de atmosfeer te brengen van een simpel volksgeloof.

Hier blijkt wederom en met evidentie dat ook de meest simplistische

[p. 464]

voorstelling der vrome folklore een ondergrond eischt van diepen, trouwen ernst.

Van dezen ernst hangt alles af, het geoorloofde van den humor en vooral: het geloof van den lezer. Het geloof in het verhaal en zijn auteur.

Men kan met de beste wil dezen ‘Beeweg’ niet ernstig nemen en in zijn auteur gelooven, wiens naïevelijkheid hierin bestaat, dat hij niet merkt hoe de slippen van z'n pandjas onder zijn boerenkiel komen uitkijken, die hij voor de gelegenheid heeft aangeschoten. Ofwel is een schrijver, die de vrome folklore tot onderwerp kiest, zelf een belijder van dezen vromen eenvoud, ofwel plaatst hij zich op het standpunt van den objectieven, epischen uitbeelder. Nu is Claes noch het een, noch het ander, terwijl hij beide tracht te zijn. En dit trachten alleen reeds is de zekere weg naar de mislukking, want de twee houdingen zijn onvereenigbaar. Het beurtelings zich vereenzelvigen met en zich objectiveeren van het onderwerp is misschien in elk genre mogelijk, behalve in het vrome. Afgezien van deze tweeslachtigheid die het boek alle vast karakter ontneemt, heeft het verhaal nog een meer onmiddellijk opvallend gebrek: het mist inhoud. Als Claes geen malle gevallen vertellen kan, heeft hij niets te zeggen. Zoo is het hier. Men bemerkt te goed dat het hier gold tekst te leveren bij een serie vrome prenten. Aldus werd er een boek gepleegd, dat dank zij de bemoeiingen van Stols en de vignetten van Brocas het gretige oog van den kijker boeit, maar dat den lezer teleurstelt en dat wij dan ook ter eere van Ernest Claes en de literatuur (de volksche) spoedig en geheel willen vergeten.

Het debuut van André Demedts als prozaïst zou, als alles ‘normaal’ was, aanleiding moeten geven tot een onderzoek van den stand van zaken bij de jongere generatie. Immers deze dichter behoort tot de groep van ‘De Tijdstroom’, het orgaan dat de jonge literaire uitingen in Vlaanderen tracht op te vangen. Nu is deze ‘Tijdstroom’ niet bepaald een lichtbaken, evenmin een stormram, het is zelfs geen stroom. Het is de convocatie van eenige brave liefhebberen der onschuldige zoetwatervisscherij.

Men is er niet vóor en niet tegen. Daarom is alles niet ‘normaal’. Althans wanneer men de jeugd dezer literaten in aanmerking neemt. Onder hen figureert André Demedts met René Verbeeck en Pieter Bukinckx als een der minst talentloozen. Hij is de schrijver van twee verzenbundels - Jasmijnen en Geploegde Aarde - die als het meest persoonlijke kenmerk dragen een zekere ontijdige weemoed, om niet te zeggen sentimentaliteit.

Schijnbaar in tegenstelling met deze naar het overgevoelige neigende verzen staat Demedts' novellenbundel ‘Mannen van de Straat’.

[p. 465]

Schijnbaar, want spijts de geforceerde ruwheid van dit smakelooze proza, kan men niet in twijfel verkeeren omtrent den waren aard van zijn auteur.

Een enkel citaat maakt dit voldoende duidelijk.

‘Ik was verbaasd hem op den grond te zien zitten en geknield, lijk iemand, die bad. Later heb ik begrepen dat hij werkelijk aan 't bidden was.

- Hoor eens ezel, kreunde ik, als gij me niet kunt verwarmen, ben ik morgen kapot.

Hij stelde mij voor samen te slapen. En mijn God, dat heb ik toen gedaan. (Sic!) Hij lag te babbelen toen ik oververmoeid in slaap geraakte en 's morgens werd ik van zijn zeever wakker. Op de ruiten waren ijsbloemen en het water stond bevroren in de kan.

- Ik zal mij maar liever niet wasschen, zei Keine, er zou geen overblijven voor u.

Ik zou hem natuurlijk voor vuile lafaard hebben gescholden, maar ik was ook laf’ enz. (bladz. 134).

Men ziet, het is allemaal héel erg. Maar het is niet heelemaal écht, eigenlijk is er van dit boekje géén enkele bladzijde heelemaal echt.

Werkelijkheidszin, menschenkennis, intuïtie, dat alles zoekt men bij Demedts tevergeefs. Hoe dicht ook hij zich in deze verhalen bij de werkelijkheid heeft willen houden, wat hij debiteert is slechts .... literatuur, vulgaire, weerzinwekkend banale literatuur! Deze naieve jongeman meent, dat als men maar flink van smoel en bakkes spreekt, als men zijn sujetten maar ezel en aap en lammeling aan elkaar laat zeggen, dat men daarmee de ‘ruwe’ werkelijkheid heeft uitgebeeld. Het is waarlijk jammer van den doodelijken ernst en aandoenlijken ijver waarmee dit alles kennelijk geschreven is.

Wanneer er maar hier of daar een poging van een schijn van een atmosfeer was, zou men nog niet heelemaal behoeven te wanhopen. Doch nergens is daar iets van te ontdekken. Demedts1 schijnt niet te vermoeden dat het effekt van een volzin kan gelegen zijn in dat wat er niet staat. Telkens als hij de modaliteit van een psychologische verhouding aanduiden moet, ondervangt hij de mogelijkheid van een suggestieve werking door het gebruik van een chargeerend adverbium dat de situatie alleen maar potsierlijk maakt. Wanneer men in den ik-vorm schrijft, dan zegt men niet telkens ‘ik zei barsch’, ‘ik antwoordde bits’ of ‘ik zei onbeschoft’. Die dat niet voelt, make zich geen illusies over zijn schrijftalent. Stijl is tenslotte ook een kwestie van maatgevoel, van innerlijke beschaving.

Het geheim, als men het zoo noemen kan, van deze volslagen mislukking is Demedts' matelooze bewondering voor het procédé van Walschap.

[p. 466]

Blijkbaar zijn er slechts weinigen die bij Walschap een gemis aan empirische kennis opmerken, dat geenszins vergoed wordt door een groote intuïtie. En Demedts is wel allerminst toegerust om dit te ontdekken. Hij heeft zich laten emballeeren door het procédé. Geen ‘mooie woorden’, denkt hij, geen ‘fraaie zinnen’, feiten, feiten en gebeurtenissen (op den duur begint dat op worsten vullen te lijken). Doch bij Demedts is de vaart, de zwier er niet. Hij heeft een uiterst koel, hoewel goedaardig temperament en weinig zenuwen. Zijn verhalen hebben dan ook niet de minste of geringste spanning. Hij onderschat de Ivansen en de Wallaces. Als dit proza een voorteeken mocht zijn van wat de Tijdstroom-generatie met ons van plan is, laten wij dan Jacob van Lennep en desnoods Justus van Maurik een goede, welgemeende kans geven.

HERMAN OOSTERWIJK.