De Gemeenschap. Jaargang 9

[p. 455]

Kroniek

Proza

‘Weerlicht’.
Drie-motorig proza.

door Albert Kuyle; N.V. Paul Brand's Uitgeversbedrijf, 1933.

Tochten en gevaren zijn het, de rukwinden van het vreemd lot overwonnen door ruks-wijze stijgingen naar een hooge, met doodl en dag spottende eenzaamheid, deze ‘droomen tusschen Dom en Vaticaan’. Het zijn geen droomen der stilte en waar ze het zijn, is deze bundel het zwakst, maar het zijn dan ook droomen die afrekenen met harde, met duistere wanen en gedachten. Kuyle haat de onbewogenheid en het evenwicht en de smak waarmee hiji ons terzijploft als de bedwelmende dampen van het goede leven ons omslingeren is beter bedoeld, dan het gewoonlijk wordt uitgelegd. Hij onderhoudt geen passagiersdienst op het gebied van literatuur of menschelijke rechtvaardigheid en evenmin avonturiert hij rond over streken waarvan hem grens en bodem te weinig bekend zijn Hij is in zijn proza de eeuwige kruisvaarder, die telkens weer de heilige plaatsen bezet ziet of bedreigd weet door het ongeloof en den moedwil, en hij is dat in modernen zin, goed-geörienteerd en wel-toegerust, een luchtkruiser op een wereldvlucht. Hij ziet veel kwaad waarop hij snorrend neer zou willen branden, maar hij duikt toch slechts wrekend toe, wanneer er werkelijk 'n kinderziel verkwanseld staat te worden, wanneer 'n goedheid Gods vertreden wordt door de heidenen. Het liefst is hij hoog onderweg in de heldere ijlte van de vrije sferen, maar hij verliest zich niet in de lyriek der vlucht, het gaat om de tocht en niet primo om het gevaar, doch altijd gaat het tegen de gladdigheid der passiviteit. Kuyle is daar waar het weerlicht der buien aantrekkelijk langs den hemel slaat, maar de bliksem zal hij niet anders afsmeeken over het land dan omwille van de teederheden der opklaring, die elke dondernacht na zich draagt.

De eerste novelle uit dezen bundel is een goede snelle start, wij zijn met

[p. 456]

den auteur onmiddellijk ‘los’ en de roes van het volvaardig stijgen vangt ons even vast als verrukkelijk in zijn bevrijdende vreugde. Een man krijgt daar vat op het leven en er is nog maar één drift bij hem over: het opheffen der ellende om zich heen. Een dag lang duurt deze tocht en het lijkt erop, dat in dien tijd de heele wereld omgebouwd is door de kalme milddadigheid van één goedhartigen dwaas. Zóó is het wezen van dit boek: de wereld over te leveren aan de macht van den dichter na haar eerst duchtig te hebben gereinigd van de formalistische parasieten, die haar besprongen. Sjooks (van Manhattan) blijft door alle andere novellen van dit boekje heen zichtbaar en voelbaar. Want hij beschikt over dat miraculeus element der overmacht over het bestaande, over die ongrijpbaarheid en onkwetsbaarheid waartegen geen nijd, geen hoon, geen ambtenaar opgewassen is. En daardoor komt het allemaal terecht wat Sjooks doet, al zou een hollandsch burger geen cent aan hem hebben toebetrouwd, omdat hij Sjooks is en de rest uit Detman's bestaat. Maar op één punt vindt hij, toch wel bijzonder zijn culminatie. Het is daar niet meer de bevoorrechte Sjooks die machtiger is dan elk beletsel, maar de eenvoudige door niets van een ander onderscheiden Chris voor wien de muren vallen en de deuren opensplijten op het kinderlijk geloof, dat het zóó moet gaan en niet anders als die diepe stem in hem te verstaan geeft.

Tegen deze flitsende, militante verhalen staan er twee niet enkel op een ander plan, maar blijven er ook een stuk beneden. In ‘Prima Vera’ en ‘Afschaffen’ missen wij de dreunende kracht van Kuyle's proza. Het eerste bezit een stille teederheid die afzonderlijk beschouwd waardevol is, maar buiten dezen bundel had moeten blijven. In het andere werken bijkomstige invloeden op den schrijver in, er draaien daar geen drie motoren in zijn woorden.

Dit stuk is te huiselijk gebleven, zonder de scherende zwenkingen en de straffe duiken die zijn regels kenmerken; het is een rit met de tram inplaats van een jacht-vlucht.

Maar tusschen deze twee schetsen in staat ‘Deducant te Angeli’; daarin vinden de grootsche dwaasheid van Sjooks en de devote geloovigheid van Chris hun volmaakte vervulling in de gestalte van den Verkenner der Waarheid, Don Carlos Antonio. Ontsnapt uit een staat van gewijdheid, die al te zeer aan de banden van daagsche kleinheid en leugenachtige hovelingschap gelegd was, zoekt hij de vrije verten van het missieland, met de eenige consequentie welke er voor een toegewijd jager Gods overschiet in een hut waar de moordpijlen van een zwart stamhoofd slechts wachten op het moment dat hij zal knielen tijdens het gebed.

Met steile, scherpe bochten wordt hier door den schrijver het woord

[p. 457]

gedreven tot zijn doel en hoogste functie: de zekere, feillooze drager te zijn der pure emotie, zonder weifeling, zonder afglijding, de rechte verbinding tusschen ziel en ziel.

De kringvluchten van Kuyle's proza beginnen over te gaan in grootere banen en wijdere bogen. Wij wachten de duurvlucht van een grooter boek, het volle bliksemend uitbreken van dezen weerlichtenden geest.

A.J.D. VAN OOSTEN.

Tooneel

Mariken te Nijmegen

In den eersten opgang van het oude Vlaamsche Volkstooneel onder Johan de Meester Jr. is de ten tooneele voering van het oude Rederijkersdrama Mariken van Nieumeghen het begin der renovatie van het tooneel in Vlaanderen geweest, want dit stuk bleek een medicament te zijn voor de praatziekte en bewegingloosheid waaraan het z.g. psychologischsymbolistisch-naturalistisch semi- of totaal-realistisch theater lijdende was en voor een groot deel nog is.

De grond-oorzaak is, dat het tooneel zijn noodzakelijke onafhankelijkheid kwijt is en leeft bij de gratie van den roman met of zonder problemen. In Vlaanderen waar het tooneel een nationale zending had; waar het de taal van het volk moest spreken, van datzelfde volk dat in onze renaissance-theaters slechts de verloren hoeken van de toeschouwer-ruimte mocht vullen en dus zoo gauw dit mogelijk bleek liever op 'n goeje plaats in de cinema zat, in Vlaanderen had men zich te bezinnen op de elementaire eigenschap van het tooneel, n.l. dat het eerst en vooral spektakulair zij.

Dat was overigens in dit met rederijkerskamers overgroeide land een voorwaarde die met veel minder moeite dan in het van dergelijke instituten gesuyverde noorden, te vervullen was.

Mariken van Nieumeghen heeft misschien weinig literaire kwaliteiten in den engen zin des woords, maar het heeft daarentegen zeker alle dramatische. Het is volksch tot op het merg, een condensatie van prachtig te incarneeren regie-mogelijkheden.

Dit drama gaat terug op een volksboek en deze herkomst is inderdaad beslissend bij een creatie van dit drama. Zijn schrijver blijkt in de ongecontroleerde eenvoud der intrige een primitief-grootsch realist.

Mariken gaat uit om kaarsen, zout en solferpriemen te koopen. Haar

[p. 458]

gang daartoe naar Nijmegen is het volkomen neutrale voorspel van een leven vol misdaden. Want het werd laat en er is een feeks van 'n tante die Mariken van zonden beschuldigt waarvan het maagdeke de portée niet begrijpt vóór de wanhoop en vertwijfeling om zooveel afstootende wreedheid en misvatting omtrent den aard harer verrichtingen te Nijmegen, haar in de armen van den Duivel voert.

Haatr leven had ook anders kunnen verloopen, indien de marktkooplieden haar vlugger hadden bediend en zij zich dus vroegtijdig naar huis had kunnen begeven.

Dat de dichter van Mariken ons een perspectief openlaat op 'n leven dat in dezelfde landsche simpelheid had kunnen eindigen waarin het begon, geeft meer wezenlijk dramatische spanning dan het noodzakelijkonmachtige ontwarren van het psychologisch kluwen der z.g. moderne dramatiek.

De creatie welke van Dalsum van dit spel op de Nijmeegsche markt heeft gegeven was alleszins knap en stijlvol.

Het werd bovendien in een kader geplaatst welke het een biezonder relief verleende. Op de achtergrond de oude Waag, links de donkere openingen der Stevensbogen, verder de Lakenhal en andere huizen die intrigeerend in de vertooning werden opgenomen. Het licht en donker der schijnwerpers bleek een voortreffelijke scheiding der tafereelen. Rechts van de Waag suggereerde een hooiberg het plaatsje in de buurt van Venlo, waar Mariken onder de hoede van den vromen priester Ghijsbrecht, haar oom, haar leven van prille onschuld en landelijke eenvoud leidde.

Merkwaardigerwijze echter werd deze hooiberg het amorphe pièce de résistance van den kritischen weerstand.

Als ‘décor’-stuk niet slecht van vondst werd deze opeenhoping doode grashalmen de beweginglooze reactie van een gevoel dat mij dadelijk bekroop, toen de actrice Willy Haak (Mariken) bijl haar eerste opkomen, ten bewijze van haar vertrouwdheid met dit symbool der landelijkheid eenige sprieten uit den opgemelden berg trok. Zij verrichtte hiermee een handeling die tegelijkertijd een veroordeeling van hare spel-interpretatie inhield. Want dit plukje hooi werd de stroowisch die haar niet heeft kunnen redden van den dood door verdrinking in den killen diepen stroom van het cerebrale.

Haar creatie was volkomen gespeend van het bloed-warme, het raseigene, het volksche en dus van het katholieke dat immers al deze eigenschappen, vol sacrale drift en hartsbegeerte, in zich vereenigt

Hetzelfde bezwaar koesterde ik tegen het spel van Moenen-van Dalsum, dat echter door de figuur welke zijn gedaante had aangenomen, den

[p. 459]

schrikkelijken en grotesken viant van der hellen, minder kwetsbaar was. Theatraal een der glanspunten van den avond waren de ‘Breughelsche’ dansen. De massa-scènes onder leiding van H. Kramer waren in het algemeen genoeglijk van regie. Hier en daar, en somtijds was dat pijnlijk, hortte het merkbaar. En bij het huizenhoog neerploffen van het door een duivel neergesmakte Mariken (een goede regie-vondst) was de massale ontzetting ietwat te gedempt van expressie.

Het wagenspel, dat het bekende proces van Masscharoen tot onderwerp heeft was onder deze regie een vreemd en als buiten de realiteit van 't overige zwevend lichaam.

Ik doel hier niet direkt op het spel zijner vertolkers, maar meer op de buitengewoon onwezenlijke opvatting het geheel als een soort tableau vivant in de omlijsting van een afschuwelijk drieluik te kleven.

Waar dit wagenspel juist het begin der totale ommekeer van Mariken is, was deze dramatieke regie-misvatting des te verwerpelijker.

Het gedeelte dat hierna kwam - het bezoek bijl den Paus van Rome; Emmekens boete - miste die eigenaardige overtuigingskracht, die van een katholieke realisatie zou zijn uitgegaan.

De toegewijde en zeer talentvolle speelster Willy Haak duide het mij niet euvel wanneer ik opmerk, dat haar actie toen tragisch-sterk geïnspireerd leek op de bekende gewijde Schuld en Boete-sfeer der vrijreligieuze Dostojewski-diensten.

Generaliseerend gezien was Willy Haak als de ingénue Mariken het beste. Ik denk hier aan haar optreden in de herberg de ‘Gulden Boom’. Maar zij was niet méér dan dat. De opvatting, die haar het lof-lied op de Const van Rhethorycke slechts als een prikkelende ontwijding deed voordragen, was onjuist en in ieder geval zeer éénzijdig.

Hier wreekte zich wederom het gemis aan volkschen zin.

Het volk heeft steeds 'n zekere bijgeloovige eerbied voor de biezondere gaven van den geest gehad. In den tijd der rederijkers, toen kunst en wetenschap zoo nauw geliëerd waren dat b.v. ‘logike’, ‘arithmetike’, ‘grammatike’ vri consten waren zonder dewelke men geen goed dichter en geleerde was, ging er van iedere buitengewone praestatie des geestes zoo'n glans uit, dat, kwàm de kennis daartoe noodig niet van God, dan zeker en alleen van den Viant.

Mariken miste deze valsch-glimmende halo van de mystica des duivels.

Een decoratief deerlijk ongeoefende hand had een pomp als decorstuk ontworpen, dat omgekeerd een onwaarschijnlijk-leelijk Maria van Lourdes-beeld te zien gaf.

Ik heb hooren fluisteren, dat Joan Colette die de horriebele houtsnede maakte welke tot affiche van deze voorstellingen diende, dit beeld op

[p. 460]

zijn geweten zou hebben. Ik hoop het niet voor hem. In het programma staat trouwens de heer Louis Richter als de ontwerper der decors aangegeven.

Mij lijkt het al erg genoeg dat de heer Colette, zoo juist uit Byzantium gearriveerd aan het einde der voorstelling uit de lijst van een zijner ikonen stapte, en onbewust van den duisteren hoon der omringende gevels, aan van Dalsum en Willy Haak eenige zijner sneden houts in kader aanbood.

Tenslotte: hoe lang zal het nog duren, dat wij een katholiek avant-garde tooneel bezitten?

De Nijmeegsche vertooningen hebben het verlangen er naar weer in mij verhevigd.

Is het geslacht er niet, dat ons, wars van alle compromissen op velerlei terrein van alles wat zich tot nu, op dit gebied verdienstelijk heeft gemaakt, een contingent, ongeroutineerde, maar begaafde en bezielde katholieke spelers en speelsters, kan geven? Een troep, die voor het Nederland van het zuiden en het noorden het opwekkende sein der renovatie van onze katholieke volkskracht zou zijn.

Of blijft ook dit een vrome wensch die geen leefkracht vindt bij gebrek aan 't gemeenschappelijke enthousiasme, dat het alléén tot werkelijkheid kan brengen?

Een dergelijke onderneming immers zal dàn alleen slagen, wanneer zij gedragen wordt door de geheele katholieke gemeenschap.

Ik wacht .....

AD. SASSEN.

Film

Seizoen of moment!

Wat 1932-1933 aan films bracht. Een vraag van geen belang.

Nu het ‘film-seizoen’ 1932-1933 is voorbijgegaan en het nieuwe aan de beurt komt, verschijnen de ‘overzichten’ en ‘bespiegelingen’ weer van recensenten en correspondenten, die het zich tot een taak rekenen om ‘hun’ lezers doorkneed te onderhouden over de lijken der afgedraaiden: necrologie van de film. Het lijkt mij ruim voldoende wanneer dit geschiedt in de krant, dat museum van oudheden waarin àlles op den klapper komt. Bedenkelijk is het reeds als tijdschriften er zich mee ophouden, de Juli- en Augustusnummers worden er taai van als balans-

[p. 461]

verslagen en dat in de vacantie! Gevaarlijk wordt het echter heelemaal, als de critische filmperiodieken zulke historie-schetsen blijven huldigen. Wij hebben een gerechtvaardigden afschuw, algemeen, van wat de vervaardigers en verhuurders als ‘program’ voor het komende jaar aanprijzen en in bioscoop-taal laten ‘beschouwen’ in de goedige pers.

Lang nog niet groot genoog echter is de weerzin, die gewekt moet worden tegen zulk een bedrijf in omgekeerde richting. De bazen van studio's en paleizen doen het onverbloemd terwille van de negotie; de achtenswaardige lieden die er hun wekelijksche notities nog eens voor op gaan slaan, doen het voor de winst aan ‘kunst’. Zooveel goede films, zooveel mindere - het was een hebbelijk jaar, of het was een mager. Het seizoen beslist over den stand der cultuur; wanneer er niet een rij ‘toppen’ is te zien in het landschap gaan we wis en zeker berg-af; met verwaarloozing der vrij logische bedenking dat men evenmin toppen ziet als men gestegen is. Daargelaten dat alle seizoens-kritiek noodwendig onbetrouwbaar blijft als het niet die van seizoenbedrijven geldt, acht ik het meest verkeerde in deze overzichten, dat zij' bij het publiek den schijn vergrooten als zouden filmkunst en bioscoop samen-hangen.

De oorzaak van deze maatneming per jaar ligt in een overigens nogal onschuldig verschijnsel: de jeugd van de betrokkene. Had men zooals in de literatuur een geschiedenis achter de hand, dan zou men de film ook in tijdperken en perioden kunnen onderbrengen. De mensch wil iets aan zichzelven meten om te kunnen zeggen: het vordert of het gaat er niet op vooruit. Binnen een tijdverloop van vijf-en-twintig jaar nu, kan men dit wel ondernemen met een persoon, een zaak, maar zeker niet met een verschijnsel dat zijn aard gemeen heeft met de oude kunst der toovenarij en zijn uiterlijk in de naderende toekomst zal voltooien door apparaten die ook nog niet bekend zijn.

Het is vergefelijk dat de fout van de jaar-overzichten begaan werd, het is echter dwaas als ze zou bestendigd worden. Zoo min als een denkend mensch verwachtingen gaat bouwen op de productie-programma's en zoo min als hij voorspellingen doet op grond van star-reputaties of mode-eischen, al zijn die reputaties zoo oud - als de film en die eischen noch nie dagewesen; zoomin zal hij een overweging gaan maken van iets dat nog slechts bij momenten geschat kan worden, alsof het alreeds vast en grijpbaar, ja ontleedbaar is geworden in seizoenen, waarin men nog niet eens alles heeft kunnen beoordeelen vanwat geproduceerd geworden is! Er zal geen sterveling zijn die ontdaan is als men terloops constateert: ‘wat hebben we in 't afgeloopen jaar toch goede films gehad, die-en-die-en-die ......’ doch daar blijve het dan ook bij, zeer zeker in tijdschriften, waar men gerust de verrassingen die het terugbladeren biedt aan den lezer kan laten.

[p. 462]

Iets dat slechts bij momenten geschat kan worden. Dit is voor mij zeker een betrouwbare karakteristiek van de filmkunst op heden. Met het zoeken en zoogenaamd aangeven van lijnen, van schakeeringen in de zoo prille jeugd dezer schoone slaapster wint niemand iets. Men late haar de seizoenen en helpe slechts haar prins op weg naar de vondst van haar glorie, op den dag dien nog niemand weet maar die heden kan zijn!

A.J.D. VAN OOSTEN.