De Gemeenschap. Jaargang 8

[p. 442]

Anton van Duinkerken
Engelman's beteekenis

In het Juli-nummer van ‘De Gemeenschap’ heeft Albert Kuyle zijn meening gezegd over de beteekenis van Jan Engelman als beïnvloeder der hedendaagsche katholieke letterkunde. Zooals hij duidelijk te verstaan gaf, kwam die meening niet met de mijne overeen. Hij nam zelfs als uitgangspunt tot zijn betoog een volzin, dien hij las in een van mijn letterkundige kronieken: ‘Wat Nyhoff's wekroep tot hernieuwd werkmanschap geweest is voor de Nederlandsche dichtkunst in het algemeen, dat beteekende Engelman's voorbeeld voor ons, katholieken.’

Zoover ik zien kan, is deze stelling niet door Albert Kuyle weerlegd. Integendeel, hij heeft haar met nadruk bevestigd door toe te geven, dat Engelman aan onze poëzie, zooal geen nieuwe bezieling, dan toch een nieuwe ‘belichaming’ heeft gegeven.

Hierop zou ik mij dadelijk willen permitteeren te vragen, in hoeverre Albert Kuyle een poëtische belichaming mogelijk acht zonder menschelijke bezieling; en nog wel een belichaming, die Engelman niet slechts in zijn eigen geschriften vertoonde, doch die ‘van hem uitging’, zooals Kuyle dit noemt.

Dat het antwoord op deze vraag een ontijdige historieschrijving zou insluiten, is een verwijt, hetwelk ik na Kuyle's artikel rustig verdraag. Ik was het niet, die de periode van 1925 tot 1930 ‘een revue liet passeeren’. Maar Kuyle beroept zich op deze bezigheid als op de zijne. De chroniqueur volgt de gebeurtenissen van den dag, die ongemerkt tot geschiedenis worden, de man, die jaren overziet, is heelemaal historicus.

Na de ‘revue’ van Albert Kuyle blijf ik bij mijn meening. Hoogstens moet ik toegeven dat het mij thans gewenscht

[p. 443]

lijkt, deze meening nader te motiveeren. Hetgeen ik wil doen:

Op de ‘genoemde periode van 1925-1930’ ziet Kuyle een geringe invloed van Jan Engelman en dan nog een, die hij hartelijk betreurt. Maar wie noemde, na Dirk Coster, deze periode? In 1925 verscheen het eerste nummer van het maandblad ‘De Gemeenschap’, doch dit verschijnen werd reeds voorafgegaan door Engelmans invloed in ‘Roeping’ en het is niet geheel in strijd met de historie, te beweren, dat er tusschen een en ander ten minste een zwak verband kan worden gelegd. Men zou bij voorbeeld de welwillendheid kunnen hebben, zich te herinneren, dat Jan Engelman mede-oprichter van ‘De Gemeenschap’ is geweest. Daar moge onrecht zijn gedaan aan zekere tendenzen uit de ‘Roeping-periode’, doch de dichter van ‘Seinen’ zal het den dichter van ‘Onder Gods Ogen’ vergeven, dat hij onschuldig kijkt, nu dit wordt vastgesteld. In de afzwering der Gods-lyriek, in de verloochening der choralen van het ‘Roeping-mannen-koor’ is Kuyle haastiger geweest dan Engelman of ik, wanneer hij ‘recht’ gaat doen, is het vooral om eigen ‘onrecht’ te herstellen.

Inmiddels is dit overbodige rechtvaardigheid. Zelfs als de toenmalige Gods-lyriek niet een ‘verschrikkelijk verschijnsel’ was, kan men overtuigd zijn van haar betrekkelijke waardeloosheid als katholieke poëzie, al is het waar, dat niet alleen Engelman, doch ieder ernstig mensch in gebreke is gebleven om ‘aan te toonen, dat in al deze verzen Gods naam ijdel gebruikt werd’.

Zooiets is niet direct aantoonbaar. Noch Engelman, noch ik, noch Albert Kuyle, zal de katholieke dichters uit de eerste jaargangen van ‘Roeping’ willen verwijten, dat zij gezondigd hebben tegen het tweede gebod, maar in vele hunner verzen is nochtans aantoonbaar, dat het bestaande religieuze gevoel een vormvermogen bereid moest vinden, alvorens poëzie te kunnen worden. Dit begrip te hebben bij-

[p. 444]

gebracht, is Engelmans voornaamste beteekenis. Deze ‘belichaming’ is ‘van hem uitgegaan’. Ik kan Kuyle houden aan zijn ongetwijfeld welgemeend woord. Het lyrisch motief is inmiddels verruimd, maar er is na 1925 nog voldoende religieuze poëzie geschreven, ook door Jan Engelman. Een mooie bundel als ‘Het Vaderland’ van Wijdeveld dankt zijn zuiverheid aan het inzicht, dat zonder vormvermogen de bezieling niet bewaard kan worden.

Ook ‘ik geloof, dat wij achteraf hadden mogen wenschen, een harmonieuzer ontwikkelingsgang te zijn gegaan.’ Maar dit zij geen beletsel om, wanneer men geschiedschrijver wordt, te rekenen met de historische realiteit. Onze ontwikkelingsgang was tot heden niet harmonieus. Daar zijn leiders aanvaard en verworpen met het gemak, waarmee men het lucifers doet. Daar zijn tegenstellingen geschapen, alsof onze scheppingskracht in deze bezigheid haar hoogtepunt zou halen. Daar is een vernietigingswoede uitgebroken, toen de staketsels van het eenvoudigste gebouw nog amper opgetrokken waren. Daar zijn dragonders van den Heiligen Geest ontboden als hulptroep door soldaten, die nog moesten toonen, dat ze marcheeren konden. Daar is een rhetorica van godsdienstige invectieven verspild, waarmee zelfs kerkvaders zuiniger omgingen. Daar is uit naam van God en Kerk gesproken door lieden, die hun catechismus slecht gelezen hadden. De een heeft den ander verweten, dat hij ‘den witten vreemdeling (Christus) in het gelaat had gespuwd’ en de kritiek heeft van beginnende dichters gevergd, wat volleerde mystieken niet zonder zwaren strijd konden geven. Neen, onze groei was niet harmonieus! In Nederland groeit geen enkele katholieke beweging harmonieus, omdat wij de traditievaste cultuur nog niet hebben, die de verantwoording der harmonie zou zijn. Wij moeten haar stichten in openhartige samenwerking, met het voortdurend risico, dat de openhartigheid het van de samenwerking winnen zal.

[p. *23]

Madonna met de vogels, door Charles Eijck

[p. *24]

Gulden Boek van het Beevaartsoord O.L. Vrouw van Renkum. Onder leiding van Albert Kuyle vervaardigd. Bindwerk van F.P. d'Huy.

[p. *25]

Gulden Boek van het Beevaartsoord O.L. Vrouw van Renkum. Titelpagina, met handgeschilderde versiering van Charles Eijck. Druk van Lumax.

[p. *26]

Heilige-prentje door Charles Eijck

[p. 445]

Vooral onder litteratoren is zulk een risico groot, hetzij omdat hun het hart zoo na bij de tong ligt, hetzij omdat een zoo persoonlijk werk als de weergave der gemoedsbewegingen licht tot een overschatting van het persoonlijk inzicht leidt. De beide factoren kunnen samengaan, maar, helaas, ze kunnen samen niet harmonieus gaan!

Persoonlijke openhartigheid drijft Albert Kuyle aan, zijn litteratuur-historische revue van 1925-1930 te onderbreken en een critische bijdrage te leveren tot de religieuze psychologie. De kwaal is oud onder ons, die allen zondaars zijn, doch het niet graag door anderen hooren beweren.

Jan Engelman zou bij de verdediging van zijn geloof de hulp hebben behoefd van Erich Wichmann. Ik wil het gelooven. Hij is niet de eerste apologeet geweest, wiens rechtzinnigheid zijn slagvaardigheid overtrof! Men kan te kort schieten aan handigheid, wat men aan geestdrift te veel heeft: de steeds slagvaardige Kuyle was immers ook aanwezig op de bijeenkomst, waar Wichmann de woordvoerder der Roomschen werd?

Engelman wijst op het publieke huis naast de kathedraal. Wanneer hij dus de zonde nabij weet, zal hij tevens begrijpen, dat de biechtvader niet ver af is. In ieder geval zal hij dien niet gaan zoeken in het openbaar, al is het hem niet onbekend, dat de litteraire bentgenooten hulpvaardige moralisten zijn! Hij was het immers, die het eerst waarschuwde tegen het simplisme der ‘levenskritiek’.

Door deze waarschuwing is Gerard Bruning beïnvloed; men leze het begin er op na van zijn kritiek op Karel van den Oever. Hem zijn de zaken helder geworden, wier verduistering in het maandblad ‘De Paal’ door Albert Kuyle met afkeer werd gade geslagen. Nog in ditzelfde jaar bewees Kuyle dit, toen hij zijn opstel tegen Gijs van Rooijen schreef in de ‘Hagel’-rubriek.

Engelman heeft ‘de wezenlijke kunst van katholieken niet beïnvloed’ zegt Kuyle. Neen, want het wezenlijke ligt bui-

[p. 446]

ten de sfeer van menschelijken invloed. Maar hij heeft, ook aan Kuyle, zuiverder inzicht gegeven in de verhouding tusschen deugd (die men kweekt en behoedt, wanneer men goed wil leven) en kunstvaardigheid (die men van nature moet meegekregen hebben, wanneer men goed wil dichten).

‘Hij is geen parochiaan, hij is op zijn best geloovige’, maar hij heeft dan ook er op gewezen, dat het geloof ruimer is dan de parochie en de hemel hooger dan de kerktoren.

Hoe breed men de gebreken uitmeet, die zijn kunst en karakter schaden, daar valt nog altijd met het overschot een brok hedendaagsche geestesgeschiedenis te schrijven. Het is mijn schuld niet, als die geschiedenis pijnlijk ‘vroegtijdig’ uitvalt! Immers, wie zijn eigen jaren de revue laat passeeren, moet niet de troepen van Alexander den Groote voor zich verwachten. Hij zij tevreden met de werkelijkheid, die hij heeft, al vraagt zijn verlangen naar alles, wat hij daarbij missen moet.

15 Augustus 1932.

Lambert Simon

[p. 447]

Cuun v.d. Steene