De Gemeenschap. Jaargang 7

[p. 139]

Albert Kuyle
Tien paardekracht

Met meer dan gewone belangstelling heb ik de recensies gelezen, die de Hollandsche dagbladen en periodieken hebben afgedrukt, en die onze vaderlandsche recensenten hebben uitgeblazen over het jongste boek van Ilja Ehrenburg: 10 P.K. Ik heb ze gelezen met geweldig veel leedvermaak en bijna evenveel medelijden. Een boek van een Rus, met een rare titel en een bouw die op het eerste gezicht Babelsch aandoet. Overal happen en stukken, een gescheurde globe, losse bladen uit een atlas, krantennieuws, en onder alles een koele watergladde spiegel geschoven. Ze zouden er geen weg mee weten, het ding om en om draaien in de hand, kijken of het met een anti-sowjet-sneer was af te doen, en ontdekken dat dat toch niet ging.

Ik heb ongeveer heelemaal goed geprofeteerd voor mezelf. Het boek drukt loodzwaar op de maag van de heeren die keuren, en sommigen waarschuwen, na de stijl geprezen te hebben, tegen den inhoud. Ik heb mij, ongetwijfeld tot mijn groote geestelijke schade, nooit oprecht voor litteraire critiek geïnteresseerd, en er zeker nooit aan geloofd. Dit keer heb ik me levendig geërgerd, zooals ik me heb geërgerd aan zekere plattelandsche critiek op Im Westen Nichts Neues. Er zijn, om de zoo- en zooveel jaren van naarstig werken en ijverig schrijven soms boeken die als een vuurpijl uit het koninginnedaggewoel, zich losmaken van tusschen de kraampjes der litteraire critiek. Als zij tòch dooven of uiteenspatten doen ze dit zóó hoog, dat de man op den bodem het gezicht daarvan wordt bespaard, en hij ze tot op de grens van zijn gezichtskring schoon en lichtend heeft gezien. Im Westen Nichts Neues is een aanklacht ten spijt van de zes beroemde regels van de titelpagina. Een meesterlijke, een zingende, een vervoerende, een heesch-voortvertelde,

[p. 140]

máár een aanklacht. Een aanklacht die onder de witte gelaten van millioenen en millioenen lezers met een brandende ernst is gedaan, en in millioenen harten een nieuwe gesteltenis heeft gebracht; een gesteltenis van wrok tegen de heerschers van het verleden en van gewaarschuwde twijfel en wrok tegen de heerschers van vandaag en morgen. Dat zoo'n boek zèlf zijn vijanden teelt, en ten leven wekt, wie is dat vreemd? Tegen een wind die graven keert, pleisterwerk vernielt, tabberden wegblaast van pharizeërsbeenen, keeren zich allen die behouden willen. Maar dat zoo'n boek zijn kleine bedillers en beknibbelaars vindt, zijn kleine luiden die er ‘tegen’ zijn, dat is onduldbaar. Het zijn de kroegpraters onder, en de klerken van het verraad op de galerij, die eischen dat de wind gaat liggen. De mannen die voor de troep uit flaneeren op het parade-terrein, en achter de waterlinie op de stafkaart kijken als de mitrailleur in de voorfronten het menschelijk koren maait.

10 P.K. heeft reeds zijn bedillers, en het zal zijn kleine luiden vinden die er tegen zijn. Omdat Ilja Ehrenburg zijn gillende sirene laat razen dwars door de gewijde woorden van de hedendaagsche beursliturgie. Omdat hij de brutaliteit heeft gehad de mierenhoop uiteen te schoppen en de menschen rond zich te wijzen op de kadavers waarvan de groote nijveren leven.

Ik las nooit een boek dat zoo koel en berekend is ineengezet, dat zoo sober gebouwd werd uit bergen van het verleidelijkste materiaal. Een product van zuiver systematisch denken, met een enkele heldere blik op het leven rondom als verpoozing, als contrôle, en om de moed te scheppen voort te gaan. Op de auto heeft Ehrenburg al zijn denken geconcentreerd. De moderne mail-steamer of de firma's van de rue de la Paix hadden hem ook centraal-punt kunnen zijn, knooppunt van het wereld- en ziel-omspannende web dat hij draad voor draad nagaat.

Ehrenburg is een uiterst gevoelig mensch, die in dit boek

[p. 141]

feilloos de beroeringen van de maatschappij registreert, in een lange roteerende graphiek van ups en downs. De papierband loopt om een cylinder en steeds vallen de einden op elkaar tot een heele, breuklooze cirkel. De schrijver heeft nergens getracht het instrument te doen afwijken of te beinvloeden. Hij blijft overal buiten en zijn persoonlijkheid speelt niet de minste rol. Daardoor is dit een boek als een verslag; een verslag van een lange vergadering, van een gerechtzitting liever. Kan hij er iets aan doen dat het schuldbewijs verpletterend is?

10 P.K. begint op verschillende plaatsen van de wereld, en in verschillende tijdperken gelijktijdig te spelen. Het is simultaan in de diepte en in de hoogte. Er zijn: een rubberkoelie aan de voet van een Heveaboom; een naamloos man aan de transportband van de Citroënfabrieken, een eenzaam wachter bij de grauwe boortoren van een olieveld in Mexico. Inboorlingen die voor een vrijheid vechten die deel van hun aardsche leven is, ambtenaren en beursmakelaars, dieven en bankdirecteuren, misdadigers en financieele experts, voorwerkers en slavenhandelaars.

Die allen vormen de buitenste cirkel van het web, dat naar binnen kleiner en kleiner windingen krijgt. In de kleinste cirkel zijn André Citroen, Henry Deterding, Ford, André Michelin, de knooppunten. Daarbinnen rest nog slechts de aera waarin de zonde geboren wordt.

Dit boek is niet zelfgenoegzaam. En het heeft dus niet aan zich zelf genoeg. Het heeft lezers noodig om er in over te hevelen wat Ehrenburg weet, wat hij denkt, wat hij voelt. Het heeft menschen noodig om hen te toonen wat hun goden zijn en hoe geschonden hun uiterlijk is achter het humane masker dat zij de wereld houden toegewend. Het gaat u opeischen, u en de sterkste gevoelens van walg en verachting en haat die gij bij machte zijt te produceeren. Uw haat voor het onrecht dat groot en heerlijk heet, uw liefde voor de kudde die iederen dag opnieuw verpletterd wordt onder deze wagen van Djoggernaut.

[p. 142]

De minst-opvallende dagbladlectuur brengt het vergift ongemerkt onder de menschen. Deterding op de fotopagina, met een pijp (een gestolen attribuut van de man die voor hem werkt), nadat hij het straatje van Vermeer aan een museum gaf. Deterding onder buitenland, met een pijp, aan het woord in een stompzinnig, leugenachtig interview over de zegeningen van den arbeid. Deterding bij Z.H. den Paus, Deterding op het golfveld, Deterding overal. Hij is de personificatie geworden van wat Hollandsche plichtsbetrachting, Hollandsche schraap- en niets ontziende geldzucht vermag. Een ideaal voor oostgangers en confectiebedienden, de afgod van burgerproleten met een couponschaar, de roem van trusts en maatschappijen. En dan hier nuchter en zakelijk te lezen wat we eigenlijk aan die man hebben. Zijn heele ellendige leven op een paar pagina's als getrokken uit een politieblad. Klein en sluw in het begin, brutaal en heerschzuchtig later. Scholletje trappend op de dagelijksche kansen van de man die het ver schopt. Verder olie. Een ranzige, kwalijk walmende olieboel. Een geest die van olie doortrokken is, een persoonlijkheid als een lampekous. Maar één, die de dagelijksche tol van vereering en eerbied eischt van allen die betrokken zijn bij zijn moderne alchimisterij. Die in staat is aan een blad als De Maasbode bewonderende kreten te ontlokken, die de Colijns en de Gerretsons uit de stijve calvijnsche pas, in de hinkstapsprong van een duivelsch mammonisme weet te drijven.

De Amsterdamsche raad die in een aanval van gecoiffeerd provincialisme zijn grond voor een appel en een ei aan Mister Ford verkwanselt, de heer Citroën die zijn vangarmen sinds lang over Nederland heeft uitgestrekt, de heer Michelin in zijn meest symbolische gedaante van lucht-gevuld en geleed ondier dat altijd huppelt en ontrefbaar is, het zijn de stukken uit dit ploertigste van alle schaakspelen, waarbij de inzet het bloed en de tranen van gansche continenten zijn.

[p. 143]

Maar ..... zelfs Ehrenburg's houwdegen raakte de boezem niet van de burgerjuffrouwen die aan onze grachten wonen en het geld van ma-zaliger hebben belegd in de olie. Hun droomen worden ergstens verontrust door naakte missiekindertjes, en hun nachten door de zorg die kindertjes in 't jeukend wollen pak te steken. Nooit zien ze de koelie met de week-geranselde rug, wegkruipen tusschen de struiken. Nooit zien ze de röntgenfoto van een paar Citroënlongen, nooit zien ze de ticlijders en krankzinnigen die jaar in jaar uit de Ford- en Philips- en Citroënfabrieken verlaten om ergens opgeborgen te worden in een witte zenuw-lijdersdoos.

Nooit komt het in de pestilente hersens van de heeren beursredacteuren op dat al die adviesjes en die tips wáár gemaakt moeten worden door de handen en het ongeluk van de werkslaven die onderliggen, altijd onderliggen. Zelfs de Nieuwe Eeuw, droeve schim van wat het eens was, ontheiligt de gedachtenis van van Wel en Kropman door obscure raadgevinkjes voor oude wijven en spaartantes achterin af te drukken. Raad aan de weelde-vrouwtjes, aan de heeren kerkmeesters-speculanten, aan het cordon dat voor in de kerk zit om de echo van het Evangelie te beletten door te klinken tot aan de armenbanken, aan de eerwaarde herders die in kleine dorpjes na 's ochtends 10 uur niets meer te doen weten en zich bekommeren om een belegging voor de fondaties en voor de gelden van de armenkas, en voor het privaatvermogen, dat, o wonder, zelfs in deze malaisetijden niet minder wordt.

En auto's? Er komen er met de dag meer. En God weet op hoeveel veerende kussens 10 P.K. ligt, als laatste en meest interessante werk .......

Ik hoop dat de uitgevers duizenden exemplaren van dit werk verkoopen. En dat iedere lezer getroffen wordt door het heilig vuur dat in deze bladzijden gloeit. Opdat we weer een stap dichter komen bij de groote ommekeer waarop de wereld wacht!