De Gemeenschap. Jaargang 5

[p. 200]

H. van Loon:
Drie verhalen van Mauriac

Als ik katholiek was, zou ik den man haten, die Trois récits (Grasset, Parijs) schreef. Deze man heet François Mauriac en heeft in een heeten drang tot getuigen roman na roman geschreven. Getuigen wil hij van de dompe zonde en het hijgen om verlossing, van de verslaving aan hartstochten en de strikken, die de wereld dezen blinden vogels spant en waarin ze zich in hun verwarringen de vleugels stukvliegen.

Hij heeft de tot in het monsterachtige schokkende gevallen van het Gemengde Bericht gezocht en daarin de behoefte aan oneindigheid gevonden. ‘Er is nauwelijks’, zegt hij in de voorrede tot deze drie verhalen, ‘een passioneel drama, hetzij zelfmoord of misdaad, waarvan de blootliggende oorzaken niet onbeduidend schijnen, en zonder twijfel zouden hun nederige helden niets onder woorden kunnen brengen van de zware ontgoocheling, die hen drijft en die zelfs niet tot hun bewustzijn doordringt.’

In die woorden onthult Mauriac de behoefte, zijn geschriften voor zijn geloof te rechtvaardigen. Eenige liet hij door godsdienstige exegesen voorafgaan. Want de ontgoocheling, waarvan die nederige helden zelf zich niet bewust zijn, sloeg zoo diepe wortels, dat de gewone lezer ze niet ontgraven kan. In geen geval kan deze tot twijfel aan Mauriac's geloofskracht of -diepte gevoerd worden. Die herhaalde zelfverdedigingen wekken niettemin zijn ergernis en aan den anderen kant de onderstelling, dat de schrijver zich met die vele woorden tegen een dreigend op drift raken tracht te verzekeren.

[p. 201]

Elk kunstwerk is iets in zich zelf volkomens, waaromheen veel kan worden beweerd, maar dit beweren als staand op ander, dat is: lager plan, moet voor wie tot het kunstwerk in het gewenschte innige contact getreden is, de uitwerking ervan verzwakken. En anderen, ten opzichte van wie de vonk niet spontaan oversloeg, zullen door dat beweren er bezwaarlijk dichter toe gebracht kunnen worden. In zoo ver zijn die inleidingen van Mauriac vergissingen en een smaad, den kunstenaar in zich toegebracht. De versmelting, met andere woorden, van geloovige en kunstenaar is in hem niet volvoerd. En deze breuk is des te opmerkelijker, daar in al zijn werken vleesch en geest in een woedend tweegevecht gewikkeld zijn, waarin voor den oppervlakkigen lezer het vleesch, zij het niet zegeviert althans niet geslagen wordt.

Vele woorden als waarschuwingen van gevaarlijke bocht of niet afgesloten overweg opstapelend, strijkt Mauriac het vonnis over eigen vormkracht. De zin dier woorden, hoe belangrijk ook op zich zelf en voor verheldering van het inzicht in des schrijvers wezen, is van andere soort dan die van het eigenlijke boek, door het vermogen van den kunstenaar geadeld. Het te-kort van zijn aandrift is ermee blootgesteld. Want als deze aandrift reikte tot die diepe lagen van de persoonlijkheid, waar het geloof ontspringt, wil men: als dit die opvolgende lagen dwars doortrokken had, zou hem zelf de ongerijmdheid van zijn voorreden niet verborgen blijven.

Nu dienen ze hem als rekwisitoria tegen de ‘nederige helden’. De schrijver wil voorkomen, dat de katholieke lezers in de eerste plaats een voorbeeld aan hen nemen. Dies werpt hij steenen

[p. 202]

naar wat er wreed en liefdeloos in hen is. Maar daar die steenen hem, Mauriac, zelf wonden en hij zich daarvan bewust moet zijn, verzet de lezer zich tegen een zelfverdubbeling, die een zelfkastijding is.

Zelfs in deze omstandigheden mag aan zijn goede trouw niet getwijfeld worden, maar het betreft iets, zoo al niet meer, toch geheel anders dan goede trouw. Want dit alles zou nauwelijks vermelding behoeven, als Mauriac, voor eigen hoog besef onder het zich zelf gestelde doel blijvend, nochtans een schoonheidsgedachte bereikt had, waarvan het gemis de deernis voor die kleine en gebroken zielen zou verhoogen.

In deze verhalen is Mauriac voor het eerst verdwaald. Dat de eerste twee naar zijn eigen woorden ‘op het eerste gezicht geen enkele zedelijke bekommering verraden’ is een dwaasheid. Niemand vraagt van een kunstenaar propaganda. Dat Mauriac ‘er het leven schilderde zooals hij het zag’ kan men hem evenmin euvel duiden als dat hij ‘de schepsels verzon, die spontaan uit zijn ervaring geboren werden’. Niet op de schepsels, op den schepper komt het aan. En Mauriac, die blijk gaf, de volle waarde van het scheppingsvermogen te beseffen, wil zich achteraf rechtvaardigen. Na drie jaar het eerste verhaal ‘Coups de couteau’ nalezend, vindt hij het ‘geheel doordrongen van metaphysica’. En hij vraagt zich af: ‘heb ik onwetens den echtgenoot, die zijn vrouw foltert door het relaas van het leed, dat een andere vrouw hem aandoet, een godsdienstige onrust meegedeeld? Of wel is het liefdegevoel van nature buitensporig, mateloos, buiten verhouding met zijn voorwerp?’

De vragen hebben voor Mauriac meer beteeke-

[p. 203]

nis dan voor den lezer. Deze legt het boek onvoldaan uit handen. In deze vertellingen heeft de schrijver documentatie voor romans aangedragen. Meer dan ‘stof’ is ze niet geworden. De adem, die deze gevallen tot meer dan gevallen moest opvoeren, heeft hem begeven. Hij miste de kracht, ze boven zich uit te tillen en het universeele erin tot ‘gelding’ te brengen zonder aan de werkelijkheidsweergeving iets te kort te doen. Veeleer zouden deze schrikwekkende feiten ons prangender aangesproken hebben als een innerlijke werkelijkheid er gestalte in aangenomen had. Bij gebreke hiervan blijft er een vale beklemming, van ongelukkige huwelijken welbekend, die zich niet uit de klemmen van een bizonder conflict vermag te verheffen, ofschoon Mauriac de mogelijkheden daartoe erin geborgen had.

Van Proust heeft Mauriac eens gezegd, dat ‘God vreeselijk afwezig blijft uit zijn werk.’ In deze voorrede noemt hij vele groote schrijvers, o.w. met instemming Proust. Een Nederlandsche dichter heeft de vormkracht van den kunstenaar van goddelijken oorsprong genoemd. In dit opzicht is het goddelijke aan deze verhalen vreemd. Nu Mauriac tot tweemaal toe een ‘artiest’ tot brandpunt maakte van een verhaal, dreigt de te zwakke kunstaandrift door te branden bij het te sterke aanzetten van den stroom. Met die keuze van ‘artiesten’ en huwelijksbezwaren deed Mauriac twee keer een misgreep.