De Gemeenschap. Jaargang 4

[p. 36]

Korte aanteekeningen over literatuur
Albert Helman:

I. Miguel de Unamuno.

Eerst na de nieuwe romanpsychologie geleerd te hebben van een Radiguet, een Mauriac, een Ramuz, of grondiger nog die van Cendrars en (gemaskeerd achter veel meer mode) die van Delteil, eerst na alle analytisch gepieker der realisten vergeten te zijn, kunnen wij zuiver en onbevooroordeeld staan tegenover de geweldige synthese van Unamuno's laatste boeken

Wat de Spanjaarden eeuwen lang zijn geweest in Europa, een sluis, een filter die alles doorliet, maar in een zuiverder, limpieder vorm - bedenk slechts waarom de Inquisitie zoo speciaal Spaansch was, waarom juist Cervantes het vernietigend resumé der middeleeuwsche romantiek gaf, - dat is nu ook weer Unamuno voor het romantische realisme van onze nieuwere literatuur geworden: de schepper van de synthese, de man die profiteert van alle analytische voorkennis, en die in luttele bladzijden het substraat vaststelt van wat anderen in lange reeksen van dikke boeken hebben nageplozen.

Dit is de grootste macht van Unamuno gebleken: ons een geheele romancyclus te laten doorleven in een klein en ongecompliceerd boek Zooals Radiguet schrijft hij over dingen die als uiterlijk fenomeen nauwelijks beteekenis zouden hebben, maar waarvan de geweldige psychologische portée, de diepe oorzakelijkheid blijkt uit de romanbouw zelf, en uit de samenstellende opeenvolging der feiten. Dit is zijn ‘neue Sachlichkeit’ die niet bestaat uit het verminken of ellipseeren van spreektaal-zinnen, maar uit een zoozeer gescherpte waarneming, uit een zoo toegespitst bewustzijn, dat hij sterker comprimeert, sneller overdraagt dan welke neoformalist ook En beschrijvingen heeft hij niet noodig, want als de meeste Spaansche meesters wil hij niet ‘uitbeelden’ doch slechts suggereereen. Hij schildert een figuur niet,

[p. 37]

doch maakt ons sterker de psyche van zijn helden bewust dan wanneer hij minitieuze beschrijvingen had gegeven.

Deze techniek verschilt dus in wezen niet van die der oude Spaansche romans, al hadden zelfs mannen als Quevedo en Mendoza tweemaal zooveel woorden noodig als Unamuno. Zijn zakelijkheid is het negeeren van alle metafoor, het miskennen van alle syntactische vormfactoren, het zich concentreeren op slechts één ding: de aard en opeenvolging der zoo simplistisch mogelijk weergegeven feiten.

In dit opzicht is een boek als ‘Abel Sanchez’ van een ongeëvenaarde kracht en een compactheid die bij de eerste lezing verbijsterend werkt. Want veel wat als een nietig détail slechts vage gevoelreflexen nalaat, blijkt later een uiterst scherpe sectie geweest te zijn, een plotselinge lichtflits die de geleidelijkheid van de roman-expositie intensifieert.

Als alle groote romanschrijvers concipieert Unamuno zijn figuren vanaf hun oudst-denkbare type, vanaf de eerste menschen. Hij ziet ze niet als klinische gevallen, als producten van tijd en milieu, zooals de realisten steeds gemeend hebben, maar als typen, als de onvergankelijke dragers van een onvernietigbare, want ingeboren-menschelijke oervorm. En de oorzaken noemt hij scherp bij de naam: erfzonde, de slechts door genade te overwinnen ‘Trieb nach unten’. Pas bij dieper door-denken bemerkt ge dan ook wat hij bedoelt met zijn roman als continu gezien, als cyclus. Altijd ziet hij een leven in zijn verder springen over vele generaties; gij kunt zijn romans steeds verder laten loopen in de toekomst, gij kunt ze steeds meer terug-herinneren tot in de grijze oudheid; elke roman van hem is een historische roman en een toekomstdroom tegelijk. Daarom is er geen schrijver wiens conceptie ‘bijbelscher’ is dan die van Unamuno. Hij laat het een enkele maal ook doorschemeren hoe hij zijn hoogst actueele stof toch teruggevoerd heeft tot bijbelsche bronnen en prototypen

Of is Abel Sanchez niet de schriftuurlijke Abel, gezien met alle menschelijkheid van een gewoon sterveling wiens rechtschapenheid in het gezelschap van minder goeden noodwendig een vorm

[p. 38]

van egoïsme moet schijnen? En is Joaquin niet de eeuwige, onuitroeibare voortzetting van Kaïn, die benijdt en haat als uit een noodzaak, een overgeërfde praedipositie die hij zelfs niet met uiterste krachtsinspanning te boven kan komen, omdat hij niet in staat is ook maar een oogenblik in zijn leven te beminnen .... Unamuno ziet de haat in deze menschen als een absoluutheid, als een ingewortelde eigenschap, die men kan onderdrukken, maar niet vernietigen. En omdat hij zijn aandacht concentreert op één zoo'n absoluutheid, maar met àlle bestralingen, alle mogelijkheden daarvan, heeft hij maar een paar menschen noodig om ons met dezen toch het leven van een gansche massa bewust te maken.

Hij werkt dus vanuit een tegengestelde richting als bijvoorbeeld Dostojefski, doch met hetzelfde resultaat. Een boek van Unas muno is als een zakelijk resumé van Dostojefski, met volkomen weglaten van alle bijzaken en bijpersonen; met minder belangstelling voor het ‘geval’ als wel voor de grondoorzaken van ieder geval. Het zijn niet de menschen die hem interesseeren, maar de grondoorzaken van het leed en het ongeluk der menschen. Daarom is de roman bij Unamuno allereerst het resultaat van een filosofische denkact, die door zijn bizondere dispositie van romanschrijver emotioneel geworden is, en toen verbeeld, gepersonifieerd, en in zekere mate tot allegorie geworden.

Deze intellectueele inslag geeft aan zijn boeken dat metalen, harde, dat boven alle ontroering overtuigende, dat felle zonder bitterheid, dat onverbiddelijke zonder hartvochtigheid. Want de onderstroom van dit alles is een zuivere, uit goddelijke bronnen ontsprongen menschenliefde, een deernis zonder weekelijkheid, een medegevoel dat zich tot daden vermant, gedreven door een actief temperament dat alle inerte droefenis schuwt, en dat slechts één mogelijkheid ziet: de liefdedaad die ons uit deze corrupte geboortestaat een enkel moment heft tot het goddelijk niveau, waar geen daad meer voortkomt uit onbewuste driften, uit verdrongen boosheid waarmee de geboorte ‘in zonde’ ons infecteerde, maar tot dat werkelijke ‘jenseits’ dat het domein

[p. 39]

der genade is, waar de liefde geen wetten meer kent, waar elke beperking is bezweken.

Niet door het toeval van afstamming en levensloop, maar door dit inzicht waarmee hij ieder ding mat en ordende, is Unamuno werkelijk een Katholiek schrijver, een der grootste van vandaag. Goed en kwaad ziet hij in hun waarachtige grondvorm: als liefde en haat. Het leed der wereld, het noodlot van de natuur - dat wat modern begrip vergoelijkt als het absolute, onafwendbare kwaad en wat zelfs als supreem egoïsme tot een cultus wordt - noemt hij met diepzinnig-roomsche simpliciteit: erfzonde, de vloek die alleen kon worden uitgewischt door goddelijk voldoening waaraan de eigen menschelijke liefdedaad ons deelachtig maakt

Het is misschien meer dan een bloot toeval dat de syntactische stijleigenaardigheden van Unamuno het sterkst doen denken aan de ferme zakelijkheid van de geschriften van Santa Teresa de Avila. Minder vormvernieuwer, minder scherpzinnig weter misschien als Azorin, is Unamuno toch veel meer poëet; zijn romans hebben een dichterlijkheid die ons op geheimzinnige wijze op den duur voelbaar wordt; soms door een enkel, schijnbaar verdwaald woord tusschen een bijna koud-verstandelijke redeneering of een zakelijke beschrijving.

Deze nieuwe zakelijkheid, ze is geen grammatische innovatie van de literatuur, ze heeft bijna niets met vormproblemen als zoodanig te maken; ze is alleen maar een nieuwere, diepere beleving, een nieuw, verklaard inzicht. Een zakelijkheid: de gevoelige droomerijen te laten varen, de ijdele analyses op te geven; een vernieuwing: te gelooven in de eenige redding van de daad die uit liefde geschiedt. Het bord soep aan de arme, waarvoor wij onze hoogste geestverrukking laten varen, zooals Ruysbroeck zei. Unamuno is een schrijver naar zijn geest, en daarenboven nog: een beheerscher van het vak, een romancier als geen tweede op dit oogenblik in Spanje, en misschien niet in geheel Europa.

[p. 40]

Illustraties uit ‘Van Pij en Burnous’ door ALBERT HELMAN en ALBERT KUYLE. (Zie de boekbespreking in dit nummer.)