De Gemeenschap. Jaargang 3

Boekbespreking

‘Onder Gods ogen’, gedichten van Anton van Duinkerken, A.A.M. Stols, Maastricht 1927.

Deze verzenbundel werd, kort na zijn verschijnen, een onderwerp van twistgeschrijf in katholieke bladen. Er spelen zich vele oorlogen om kunstaangelegenheden af in de katholieke bladen: een bewijs hoe vreemd en hoe vol van buiten-artistieke verlangens men, in het algemeen, tegenover de kunst nog staat. Vooral het hoofdstuk ‘de Jongeren’ biedt altijd de schoonste gelegenheid de gansche geloofs- en zedeleer overhoop te halen, mitsgaders vele maatschappelijke wenschelijkheden, teneinde daarmee een bewijsvoering te leveren in de aangelegenheid van, bijvoorbeeld, een gedichtje van tien regels. Een gedicht als een gedicht te beschouwen heet aestheticisme, een Jong dichter, die niets zoo noodig heeft als vormelijke tucht en de innerlijke concentratie waarover Rilke het had in zijn Parijsche bekentenissen, wordt pathetisch aan de ooren getoeterd met tirades over het verdoemenswaardige Individualisme dat wij moeten bestrijden (de fictie: er was Individualisme, er zij Gemeenschapsneiging! - ‘Maar u noemt uw eigen tijdschrift toch De Gemeenschap?’ - ‘O zeker mijnheer, waarom niet?, nademaal ik aanneem binnenkort een verhandeling te schrijven over het individualisme bij Hugo van der Goes, de Fransche primitieven, de kathedraal van Arles).

Deze toestanden zijn ontstaan door het onhandig generaliseeren van eenige beginselen die zelf reeds ‘algemeenheden’ waren, die alleen op het juiste moment waren toegepast toen de groote hunkering begon die met en na den oorlog het Europeesche geestesleven aangreep, die overigens nog volledig geldend zijn, maar om een meer psychologisch hanteeren in het afzonderlijk geval vragen dan te vaak is geschied. Men kan ieder goed beginsel waardeloos maken door het tot een program te vermageren. De waarheden der kunst zijn nu eenmaal parado-

[p. 326]

xaal. En zoo kan het zelfs zin krijgen de .... literaire smaak een oogenblik op een voetstuk te stellen. De dichter wiens naam hier boven staat is er zelf genoeg bij geïnteresseerd, om geen bezwaar te maken, eenige oogenblikken als slachtoffer van het bête noire des heeren Feber dienst te moeten doen.

Het is te Bergen op Zoom, dat de heeren Feber en Van Duinkerken en de literaire smaak elkander ontmoeten. Zij zitten natuurlijk aan een cafétafel, plaats waar zelfs de stugste Noorderling God lief heeft en al zijn broeders (letterlijk: allemaal). Hoezeer dan de Zuiderling! Van Duinkerken kijkt het gezelschap eens aan, zet zijn rondste stem op, en zingt:

Jubelstadje, waar ik werd geboren,
jouw uitgelatenheid hangt aan de gevels
als gwierlanden.
Boven jouw straten wapperen de wolken:
festoenen van luidruchtigheid.
En van de herbergtafels davert jouw lied
van mensenverbroedering
De harten van jouw burgers zijn zo feestelik
als lampions op koninginnedag.

Jouw poorten staan open naar zeewind
die binnenholt als dolle jonge meisjes
Op alle gezichten komt frissche gulheid! -
En jouw massieve toren
heeft een vertrouwelike stem:
zijn lach is als van oude burgers
aan de bittertafel.

Verder dan de bittertafel gaan we niet. Om de waarheid te zeggen: het feest interesseert ons niet. De dichter slaagt er niet in ons deelgenoot te maken en het ligt toch niet aan ons. Wij houden van feestjes, maar dit is evident: dat iemand die zes maal het rauwe, ongeslepen, volkomen onverantwoorde, alleen voor de gezelligheid gekozen ‘jouw’ neerschrijft, gespeend is van poëtisch inzicht, of (al schrijvend) zóó ‘direct’ wil zijn, dat hij zijn zelfcritiek kwijtraakt en de contrôle van zijn smaak op het taal-middel.

Het is een vergissing, dat het in eenig opzicht verdedigbaar zou zijn de grenzen tusschen schrijf- en spreektaal op te heffen. Weten de nieuwe-spelling-maniakken, waarvan er (merkwaardigerwijs) zoovelen in Brabant en Limburg wonen, wàt zij overboord werpen? Lees een aflevering van ‘Roeping’ en men gruwt, afgezien van de beoordeeling der verdere waarden, van deze babylonische verwarring der negerdialecten. Een timmerman moeten leeren timmeren, waarom zou een schrijver niet moeten leeren schrijven? Maar een grooter vergissing is het, te meenen dat de poëzie gebaat kan zijn bij dit soort familiariteit. Als de zielsbeweging wordt vastgelegd in een stenogram van taal kan de geringste afwijking reeds fataal worden. Dit is geenszins een verdediging van ‘de valsche voorstelling van het nobele, als iets dat van vooraf in de dichtkunst vaststaat, in haar woordenschat, in haar syntaxis’. Dezelfde Van Ostayen, die hiertegen streed, verwijt den jongen katholieken in Nederland hun gebrek aan formeele bekommernis. Hij ziet in dat het zuiver stemmen van het gegeven instrument van het hoogste belang is voor de openbaring der innerlijke schoonheid. Poëzie vraagt een geheel bijzondere zintuigelijke verfijning bij een zeer snelle omschakeling van harts-toon in stem-toon. Bij dit soort van ‘directheid’ is de muzikaliteit een groote factor, onverschillig of men rijmt of niet rijmt, of men een metrum verkiest of geen metrum. En muzikaliteit missen we ten zeerste in dergelijke, ongecontroleerde passages van Van Duinkerken's bundel.

Ik heb desnoods geen bezwaar tegen de soort van ‘mensenverbroedering’ in het aangehaalde gedicht, al geloof ik niet dat zij de hoogste regionen der schoonheid ooit zal bereiken. Ik heb er wel bezwaar tegen, nu ze op deze wijze beschreven werd, zoo oppervlakkig, zoo uiterlijk, zoo absoluut gespeend van een bezieling

[p. 327]

die uit de taal een fatale werking loszingt en de gewone dingen transformeert tot een dans van bezetenheden. De dichter die zit te geselsen, ook de katholieke dichter, moet liefst veel, maar zeker iets in zich hebben van Li Tai Peh's edele dronkenschap. En heeft hij dit niet, dan moet hij het schrijven, althans op dat speciale moment nalaten.

Ik neem den aanhef van het eerste vers uit den bundel; ‘The Gospel of Beauty’:

- Pijnlike paden, dorenbegroeide
voeren den eenling naar 't hart van zijn volk;
zelden zal deernis neerzien uit de ogen
van wie hen ontmoeten;
tòch zal zijn liefde, bij 't kruisen der wegen,
schalen vol moeizaam-verzameld geluk
stortende legen. -

Deze versregels, die in hun beelden aan Henriëtte Roland Holst doen denken, beginnen breed en fraai van mouvement. Er is het begin van een toon die zich voortplant boven de aarde, boven de materie. Maar de vierde regel (‘van wie hem ontmoeten’) is precies twee lettergrepen - waarvan de klemtoon op de tweede zou moeten vallen - te kort. Men voelt het of men voelt het niet: de wandeling van het sentiment, de beweging die het vers zijn schoonheid geeft wordt er door verstoord. Een vers ontstaat (mede) onder de doorloopende bezorgdheid: wat kàn nu? wat mag op dit oogenblik? Dit is absoluut niet 'n uitsluitend formeele bezorgdheid, waarover het is toegestaan denigreerend te spreken. De klanken en rythmen die men gebruikt hebben de ziel aan en in zich op het moment dat men ze gebruikt. Zal men het den architect verwijten, dat hij een plattegrond teekent en doorsneden? Neen, wat hij aan het leven heeft toe te voegen is er reeds als hij zit te teekenen. De kunstenaar is Maker. Van Duinkerken heeft als zoodanig een tekort aan phonetisch gevoel en bovendien een tekort aan rythmische intensiteit. Want het afgepaste, ouderwetsche kort-lang van sommige zijner gedichten slijt ik, in zijn geval, niet voor rythme - dàn nog liever de onbeheerschte vrije vorm.

Het is me niet te doen om op dezen dichtbundel mandarijnencritiek te schrijven.

Ik ken een Van Duinkerken die een scherp, wijsgeerig op vasten bodem staand denker is en een Van Duinkerken die den schoonen hartstocht heeft om op origineele wijze miskende waarheden nieuw te maken. Ik schat opstellen als ‘Het Onze Vader’ hoog, omdat ze doorstuwd zijn van een onmiskenbare, zielvolle vaart, en omdat daarin een groote overtuiging en een levend, doorleefd geloof opstaan op 'n manier die vele letterknechten en middelmatigheden meet beschamen. Deze Brabander heeft au fond niets van de matte gelatenheid en de platte gemakzucht die hij in zijn omgeving maar al te veel moet hebben aangetroffen. Maar daarom betreur ik het zoozeer, dat we daarvan in zijn bundel gedichten betrekkelijk weinig terugvinden. Ik geloof dat hij zich hier inspant tot een gemoedelijkheid, die hem als schrijver eigenlijk vreemd is. Heeft hij niet te zeer geleefd onder de suggestie, dat de schrijver een .... sociaal wezen is en dan pas schrijver? Als hij volkspoëzie wil schrijven, zooals hij dat in dezen bundel gedeeltelijk schijnt na te streven, laat hij dan Speenhoff en Ringelnatz eens nalezen, en zien hoe weinig deze slachtoffer zijn van een romantische visie op hun sujetten, hoe onbepaalbaar groot nog altijd de afstand tusschen subject en object blijft. Als de conjunctuur het gunstigst is schrijft men een ‘Madelon’ - allen waren eender in de loopgraven -, maar hoe vaak biedt het hedendaagsche leven op een dergelijke wijze stof voor een collectief sentiment? Als er ‘vuur van den hemel’ in hem worstelt, in zulk een richting dat hij zich geroepen voelt de spreekbuis van verdrukten te zijn: waarom bepaalt hij zich in hoofdzaak tot instantanées en een menschen-

[p. 328]

liefde, die het persoonlijk accent van smartelijk doorstrijden mist? De woorden zijn vaak wel heftig genoeg, maar de geheime adem ontbreekt veelal, die ze als een pinksterstorm doorblaast. Er is een dualisme tusschen den Van Duinkerken die ons, hevig geïnteresseerd, belangwekkende dingen meedeelt over zeer egocentische figuren uit de Fransche letterkunde en den Van Duinkerken die tegen iederen prijs Bruderschaft wil drinken met den verzopen orgelbaas. Een Schaepman (herinnert u ‘De Noorse Schilder’ niet aan ‘Frans Hals’?) en een Wies Moens worstelen in zijn poëtisch werk: ik vraag in ernst om niets meer of minder dan een poëtischen Van Duinkerken.

Het is een gemakkelijke en voorbarige conclusie, die werd gemaakt, dat het weinig zin zou hebben, voort te werken aan de krachtige beweging voor volksverheffing, die sinds eenige jaren in Brabant waarneembaar is, omdat er in ‘Roeping’ wel eens zwakke gedichten hebben gestaan en omdat de oogst aan zuivere poëzie bij het verschijnen van Van Duinkerken's bundel tenslotte niet zoo heel groot blijkt. Ook zulke gevolgtrekkingen verstoren de hiërarchie der gebeurtenissen. Als het zin heeft ‘aan de katholieke cultuur’ te werken, dan heeft het in de eerste plaats zin aan de cultuur van Brabant en Limburg te arbeiden en de onbedorven kern te behoeden die er immer nog leeft: tegen Philips, tegen de bête vereering van den gloeidraad, de radio, het sportveld, de betegelde badkamer, tegen gansch de humanitaire, amerikanistische kauwgombeschaving, en waarachtig vóór de zielen, vóór de menschen van de hei - de hei waarop (hoe lang?) ‘de tarwe van God's liefde’ hloeit. Maar laat dit bestaan in andere dingen dan het opsommen van hun godsdienstige en folkloristische merkwaardigheden. In de kunst vecht men op bijzondere wijze altijd als eenling en dit is een ‘publiek begrip’ dat in Brabant nog niet zeer verbreid schijnt te zijn. Anton van Duinkerken wist het, toen hij zijn ‘Gebed voor mijn Volk’ schreef. Daarin, en in enkele fragmenten, sloeg hij den toon aan die doorleden is, daar rechtvaardigde zich een ongecompliceerd, groot geloof op een wijze, die ons de hoop doet behouden ooit ruimer poëtische mogelijkheden in zijn werk te ontdekken. Te zeer werd hij slachtoffer van een beweging, die het bestaan van uitmuntende latente geestelijke reserves onder de aandacht bracht, maar ook de gevaarlijke suggestie schiep, dat het een misdaad is het woord te dienen als men het woord hanteert.

JAN ENGELMAN.