De Gemeenschap. Jaargang 2

[p. 325]

Henk Wiegersma

Soms, op de kentering van een tijd, als er springstof in den grond schijnt te zitten en tornado's door de zielen varen, komt er een eenling die het bedreigde goed aanziet met het oog van den vertrekkenden minnaar: verteederd bij de gedachte aan al wat als een besloten, onaanrandbare wereld achter hem ligt, helder gespannen en reeds verliefd op het toekomstige dat als een vuurstorm raast achter den horizont. Het is misschien geen heros en geen universeel genie, maar eenvoudig een hartstochtelijk-levend mensch met felle aandacht en zuivere intuïtie. Op een dag ontdekt hij de geheimzinnige macht van de materie, zijn greep en zijn ordening gehoorzamen aan de inspraak van zijn ziel - taal van liefde, haat, bewondering, afschuw, schrik en vreugde beurtelings - en hij, die nooit op scholen ging waar men het handwerk leert onder de zweep der even nuttige als vervelende degelijkheid, wordt schepper, zèlf het meest verbijsterd over het werk dat uit de raadselachtige bevruchting ontstond.

Van Gogh heeft Brabant geschilderd: de droge weerbarstigheid van den bodem, de bestialiteit van den tot werkdier verworden mensch die aan dezen grond het schamelst bestaan moest ontworstelen, - een mensch die ‘zelfs het klagen’ verleerd had. Er zat een groot stuk sociaal protest in, oprecht en zonder de kunst geweld te doen, maar zijn ontembare liefde, zijn drift ter geestelijke bevrijding, machtiger dan zijn verlangen van geluk voor die rachitische stumperds, dreef hem heen naar streken met meer trilling van zon en kleur. Er klinkt iets van zijn bewogenheid mee in het werk van Henk Wiegerma, die opnieuw het generaliteitsland schildert en als van-zelf de simpelen en verdwaasden, maar rechtuit-levenden vond, die er nog immer de oude ziel van scheppen. Zwakker is bij hem de somberheid en de tragiek, sterker het gevoel voor de geestelijke traditie die dezen menschen de kracht gaf om voort te slaven en niet te klagen, levendiger de aandacht voor hun volksche ongekunsteldheden en hun intieme godsdienstige voorstellingswereld. Het wordt géén Brabantsch arcadië, hoeveel liefde voor de goede oude dingen er in deze visie moge schuilen: er is een waarachtige zin voor realiteit. Het kraakt en rommelt in Brabant, het moderne leven verschijnt er, sterk zijn de nivelleerende machten. De schilder, niet in aanbidding voor de toevallige techniek, maar niet bang voor een nieuw motief en de snelle oorspronkelijkheid van het hedendaagsche, neemt het op in zijn voorstellingswereld: Wiegersma

[p. 326]

werkte met verbeten woede aan een motorrijder, die achter zijn ontzettend wiel als een gek in geweldige vaart langs boomen en boerderijen raast.... Er is veel romantiek in dat hedendaagsche, juist voor hen die de kansen van hun tijd aandurven, de opwinding van een spannenden wedstrijd waarbij de gansche mensch als inzet is betrokken. Maar de ‘veege tranen’ zijn verdwenen en wat zoo goed bekend scheen dat men er geen acht op gaf wordt wonderlijk en ontstellend als de plotselinge vergrooting van een onderdeel in een cinema-projectie.

De waarachtige scheppers zijn niet moe en ontgoocheld. Zij beveiligen zich niet droomziek voor den rauwen dag van heden, zij gelooven nòg aan het ontvonken van de schoonheid bij de onvermijdelijke botsing van geest en stof. Waar het leven hen knauwt zijn zij vol fel verweer en veeren terug als een geslagen springplank. Zij weten te vechten voor een schijnbaar verloren zaak, maar nemen graag de goede wapenen van den vijand, die zij critisch keuren en bewonderen op soepelheid en trefzekerheid en dan met woede voor hun eigen beginsel aanwenden. Zoo ook dit Friesch bloed, uitzonderlijk, vol onherkenbare drift over de grenzen van het normale gejaagd, op Brabantschen grond: de schilder Wiegersma. Hier is kunst opnieuw passie. Als men den grond dezer ongemeene vitaliteit meent te herkennen blijft het onbegrijpelijke, hoe in de menschelijke vermogens de vruchtbare verbeelding en de heete liefde zich sublimeeren tot een steeds zekerder en overtuigender schoonheidscreatie. Ik stel voorop, dat hij nog lang niet is waar hij volgens de belofte van sommige détails en de verrassing eener vaak raadselachtige oorspronkelijkheid zal moeten geraken. Er zijn honderd dwaalwegen die hij kan inslaan, zelfs daar waar hij invloeden op karakteristieke wijze omzet, er zijn duizend gemakkelijkheden die hij zich kan aanwennen waar zijn geestelijke weerbaarheid mocht verminderen. Maar het verheugende is voornamelijk, dat zich hier een reserve aan primaire levenskracht openbaart die zeldzaam is in de hyper-cultuur van het hedendaagsche en dat dit sterk-pulseerend leven reeds een vorm vindt die warm en bewogen klopt van den inwendigen gloed. Er is echte spontaniteit, er is lust om uit het met begeerige zinnen aangeraakte zichtbare den onvergankelijken droom moeizaam te wekken, er is durf zonder kleinheid in de behandeling der materie. En dan vooral: er is bij alle boersche oogenlust een sterkte van sentiment, die zich in innerlijken eenvoud weet te bezinnen op de kern, de geestelijke werkelijkheid van het voorgestelde. Het was voornamelijk, reeds in den aanvang en voortdurend, de mensch, de mensch in zijn duizendvoudige ziels-

[p. 327]

beweging en karakteristieke lichamelijkheid, die den schilder boeide en de omgeving van den mensch werd nooit bezien als een objectieve, op zich-zelf staande wereld, maar altijd als aangevaren en bestormd, als gedragen en bezield dóór de innerlijke beweging van den mensch, zóó sterk, dat men werd herinnerd aan het woord van Villiers: ‘Les objects se transfigurent selon le magnétisme des personnes qui les approchent.’

Niet in de quasi-mystiek van een goedkoope monumentaliteit, die het loon is op wat vlotte becijfering en overwogen meting, gaf hij die geestelijke werkelijkheid, die synthetische wijze van beelden - maar altijd door een bloedwarm contact met het bewogen leven, door een vitaal mee-acteeren met de verschijnselen. Open van aandacht tegenover deze veelvoudigheid en ieder moment bereid tot herzien steeg hij zoo boven den uiterlijken vorm van dat leven uit en werd zijn schilderen, voor hem een ‘crystallisation de l'amour’ die den vollen mensch vergt, een opmerkelijk protest tegen de onoorspronkelijheid die in de kunst van dit oogenblik veelvuldig worden waargenomen. Volheid en harde kracht van leven is er in dit werk en dáárdoor ook het vermogen, om in stille momenten ontroerend-teeder te worden zònder weekheid - zooals ik dit bespeurde in een vreemd-verdroomd meisjesportret, in enkele teekeningen (zéér impulsief en direct, maar merkwaardig sober van lijn) die hij bijna verlegen achter een stapel groote schilderijen vandaan haalde.

Het valt moeilijk om over dit werk te zwijgen, hoezeer wij er ook gaarne de rust omheen zien die het sterk en ongestoord doet gedijen. Er is zulk een verrassende groei in en zulk een creatieve vruchtbaarheid, het is zoo sprekend karakteristiek voor de bezielingen en de vermogens die in het germaansche land doorgaans tot creatie den stoot gaven, dat wij onze taak slecht zouden vervullen indien we het uit de matheid en vermoeidheid van het hedendaagsche niet bijzonder naar voren haalden, - tégen de meeningen der sceptici in, die voor deze plotselinge verschijning de wijze hoofden hebben geschud.

In de ‘Doop van Christus’, uit Wiegersma's eersten tijd, vindt men een sprekend voorbeeld van zijn driftige en spontane werkwijze. Een doek van den eersten en eenig-juisten gooi, maar hoe sterk en pakkend van bezieling, hoe brandend en gevoelig van kleur! Er is geen mogelijkheid tot ‘hineininterpretieren’: het is een voorstelling vol innerlijke simpelheid, in geenerlei manier of beredeneerden stijl, maar 'n schilderlijke explosie tevens van barokke weelde en ongemeene kracht. Deze directe kracht ging niet verloren, maar spoedig openbaarde zich een behoefte tot bezinning en dieper peilen van het

[p. 328]

onderwerp. Het was alsof hij ontdekte, dat het niet voldoende is de zichtbare wereld door fel zinnelijk zien drastisch te vervormen, dat er hooger en dieper leven mogelijk is en dat de artistieke ‘overdrijving’ tenslotte bewerkstelligd kan worden, buiten het opdringen van het fel-bekeken object, door een vervorming die het meest van den geest uitgaat, al wordt de taak van den kunstenaar dàn pas voorgoed zwaar. Men bespeurt dit reeds in het ‘Portret van Jaap en Pieter’ en, sterker thans, in zijn laatste schilderijen, die zorgvuldiger, maar volstrekt zonder gepeuter, zijn bewerkt en waarin uit de ‘sublieme modder’ der aardverven de voorstelling langzaam en in ieder onderdeel trillend van leven wordt losgemaakt. Zijn ‘Zelfportret met Peelboeren’, zijn portret van Joep en Susanna Nicolas zijn weliswaar nog aan alle zijden tastend om inwendig licht en om innerlijke saamhoorigheid der sujetten, maar toch getuigen zij reeds van een belangrijke psychische verdieping, terwijl in dezelfde mate de macht over het materiaal begint te groeien. Het exces van de kleur, dat vaak te rauwe effecten opriep (al had het, bij verrassing, soms ook het bekorende slagen van een wilde onmiddellijkheid), begint nu plaats te maken voor een harmonisch uitwegen der partijen, waarin gedempte flonkering van licht en broeiend duister een spel van zwaar en gedragen rythme beginnen. De verrassing van het détail blijft ondergeschikt aan de grootheid van den bouw, er is een sterk gevoel voor het levend verband tusschen den mensch en de kleeding die hij draagt, de dingen die hij aanvat, - er is een ernstig besef van 's levens fataliteit en hardhandig aanroeren, maar dit blijft doorwaaid van een stoere onverzettelijkheid en mannelijk verweer.

Tot het voornaamste werk behooren nu verder: een geestige en in het treffen van de verdwazing der volkstypen zeer gelukkige groep ‘Dorpsmuzikanten’; een ‘Christus aan het Kruis’, die de hardste tegenspraak van het hieratische is, die aanvankelijk alleen een verschrikkelijk fantoom scheen te zullen worden, maar bij het fel doorwerken kwaliteiten won, die in deze zware en gekwelde vertwijfeling de barre en menschelijke bevestiging van het lichte tegendeel opriepen; een Benoît Labre, een Sint Lucas, een Sint Joris, een wonderlijk landschap met ruiters, en opwindende Motorrijder, een paar verrassende portretten en - vooral niet te vergeten - een aantal teekeningen die eens en voor altijd bewijzen, dat hier een plastisch talent van bijzondere beteekenis werkzaam is, waarvan wij den opgang met groote aandacht mogen volgen.

JAN ENGELMAN

[p. *21]

HENK WIEGERSMA: Doop van Christus

[p. *22]

HENK WIEGERSMA: Portret van Joep en Susanna Nicolas