De Gemeenschap. Jaargang 2

[p. 310]

Kroniek

Beeldende kunst

Giorgio Chirico.

Er zijn onder het beeldend werk der surréalisten vele dingen die niet meer beteekenis hebben dan toevallige ontsporingen van potlood en penseel. Het is mogelijk dat ze in eenig verband staan met de hypertrophische schimmen die in het onderbewustzijn der makers zijn voorbij-gespookt, maar men neemt het voor kennisgeving aan wanneer ze namen ontvangen, die nog in iets aan gemeenzame menschelijke gevoelens herinneren. Men aanvaardt ze niet als ‘beeld’, zelfs niet als grap: slechts als symptoom van intellectueele verrotting. Twaalf jaar geleden schiep de Hollandsche schilder De Winter verbeeldingen van abstracte begrippen, die, bij alle noodzakelijke beperking in de beoordeeling, suggestiever moesten heeten, en ik zag teekeningen van krankzinnigen die een veel voornamer houding en veel grooter plastisch talent vertoonden. Minstens Giorgio de Chirico moet men echter uitzonderen.

Hoe dan ook: dit is een artist die angstwekkende dingen schildert, fantasieën van het kilste ‘Grauen’ (hartstochtloos, op een vreemd instinct) uit een wereld waaraan ieder licht der rede vreemd is. En het ligt geenszins alleen aan de gedeformeerde klassicistische motieven die hij van tijd tot tijd aanwendt - zuilen, rondbogen, menigvuldig optreden van het triplum - dat zijn composities soms een wonderlijk evenwicht vertoonen. Er is plastische waarde, waar de voorwaarden hiertoe het verst verwijderd schijnen.

Staal-strak brandt de hemel, een de oogen pijn-doende perspectief slaat haar onverbiddelijke lineatuur, dreigend - men weet niet van waar - worden fel-begrensde schaduwen over den grond geworpen, een cactusachtige plant klimt als een langzame zwarte vuurkolom omhoog, en een reusachtige fabrieksschoorsteen schijnt tartend naar boven te vallen. Er hangt een matelooze krijtwitte stilte, een opperste onverschilligheid, aan het eind van iedere sensatie Het volgend moment kan een wereld vergaan. En het eenige wat aan de menschelijke verschijning herinnert is een zinneloos bij-elkanderstaan van afschuwelijke ledepoppen: géén marionetten, die zeldzaam kelderachtig leven kunnen bezitten, maar gemechaniseerde, als messen hun ledematen bewegende fantomen en foetuspoppen uit de etalages der orthopaedisten. Er is geen enkel sentiment, geen enkele herkenbare artistieke bindstof: dit leeft in een onzichtbare wereld, die als het fata morgana der Ontkenning zelve ergens open-kruipt. waar de zelf-veroorzaakte vervlakking van ieder strijdbaar menschelijk vermogen voorafging. Toen Petronius zich de aderen opensneed moet hij een heftig-bewogen phenomeen zijn geweest, vergeleken bij dit morbiede stoïcisme. En zelfs het gefluisterd geheim, dat Chirico artistiek een dubbelleven leidt en dat zijn realistische rechterhand niet weet wat zijn surréalistische linker doet, stelt ons niet buiten de bezorgdheid om de schrikkelijke kilte dezer onaandoenlijkheid.

Of is deze rust camouflage van de uiterste angst en vertwijfeling?

Mocht het waar zijn! - ook als men gedegoûteerd is van het kwistig werken met vlot-geënsceneerde ondergangen van de landen om de oude wereldzee klimt voor dit lugubere kunstwerk de benauwenis beklemmend in de keel.

J.E.

Marc Chagall.

Ook de kunst van Chagall leeft in een wereld, die, gewone werkelijkheid en redelijkheid ontkennend, ons voor ongekende fantasmen stelt. Maar hoe anders! Alle kunst deformeert de werkelijkheid. Deze verdwijnt, maar er verschijnt een nieuwe realiteit, die de verhooging, de samenvatting, het actief-worden van de eerste voorstelt. Het verband met de visueele wereld kan, door de suggestie van de artistieke wondertaal, uiterst verwijderd zijn, maar zij begint in het werk opnieuw te leven, met oorspronkelijke krachten toegerust, raadselachtig en vol nieuwe vruchtbaarheid. Onze droomen bestaan niet slechts uit ongeziene vormen en kleuren: zij houden ergens verband met de ervaring van het bewustzijn, in verbijsterende ontplooiïng, deformatie, coloratie wellicht, maar toch met de dingen van een vertrouwde streek saamgeweven. De natuurlijke en onberedeneerde erkenning van dit verband maakt het werk van Chagall tot de tegenpool van

[p. 311]

de surréalistische beelding: bij hem is werkelijkheidsromantiek, - bij hen het zoeken van een onvindbaren steen-derwijzen, een aprioristische ontkenning van werkelijkheden die de menschheid (hoezeer ook gedreven door het besef van het irreëele) nimmer heeft kùnnen ontkennen, het vruchteloos zoeken van een weg om planeet en wereldbeeld te ontvluchten, anders dan door de dood.

Bij Chagall is de goede, wijze humor der primitieve volkeren, de gelaten rust en eerbied van de byzantijnsche muurschilderingen: het barbaarsche Oosten, dat langzaam het over-gecultiveerde Westen opzijdringt. De aarde is smartelijk, maar de aarde begint te bloeien waar men haar schoon en goed beziet. Chagall beschouwt haar door een constanten helderen droom, die langzaam abstraheert, vertrouwelijk als een ouderwetsche tooverlantaarn, zonder forceerend optreden van scherp-intellectueele functies, maar als spontaan gevolg van de stralende warmte zijner al-omvamende liefde. En hij slaagt erin ons geheimen te openbaren van een zóó vurige teederheid, dat wij tot onze gelukkigste kinderfantasieën zouden moeten terugkeeren om een verwante sfeer te ontmoeten. Wie door de oogen van zijn blanke, onzegbaar-vreedzame dierbeeldingen eenmaal goed is aangekeken draagt den indruk van deze zeer schoone rust en goedheid voor altijd in zijn ziel, wie de weergalooze natuurlijkheid van zijn menschelijke sujetten in zich opnam werd door onbeslagen simpelheid en frischheid beroerd. Ik weet niet of Chagall een geraffineerde is, die de extreeme subtiliteiten van het Westersch denken leerde doormaken. Het is mogelijk, maar het interesseert mij niet zeer veel, want er moet zeker ergens in zijn ziel een gansche landstreek van kinderlijke ontvankelijkheid zijn overgebleven, die het wezen van zijn kunst bepaalt en van grooter waarde is.

Het gelukkige blijft, dat het succes dezen kunstenaar niet blijvend tot gemakkelijke repetities en zelf-copie heeft geleid: een gevaar dat tal van moderne schilders zonder weerstand vond. Zijn beste werk van 1926, steeds volkomen plastisch en zonder anecdotische literatuur, heeft dezelfde onbevangenheid en innigheid van het eerste verschijnen en ook daarin bewijst het zijn oorspronkelijke gezondheid.

J.E.

Tooneel

Peer Gynt.

Ook de weinige opvoeringen, waarvan de aankondiging bij den tegenwoordigen stand van het Hollandsch tooneel meer dan een koele aandacht trekt, worden decepties. ‘Het Schouwtooneel’ is momenteel mischien het eenige gezelschap, dat over de middelen beschikt, om een stuk met groote bezetting en vele decorwisselingen te ensceneeren. In artistieken zin bleek het niet in staat, den mensch van 1926 met ‘Peer Gynt’, langer dan bij vlagen van vijf minuten, van te vergeven slaapneigingen af te houden. De schuld kan voor een goed gedeelte het stuk zelve worden aangewreven, waarvan de romantische breedsprakigheid, op sommige diepe visies na die een groote kennis van het menschenhart en een universeele levensliefde tot uiting brengen, sterker is verouderd dan de door den tand des tijds reeds niet gespaarde burgerlijke drama's van Ibsen. Aan breedvoerige ontledingen van het stuk heeft het wederom niet ontbroken, - we behoeven er in deze beknopte Kroniek dus niet nader op in te gaan, mogen alleen constateeren, dat het een merkwaardige ongelijkheid vertoont tusschen den gedachten inhoud, die in veel tobbend ‘nordisme’ toch treffende wijsheden van een belangrijk schrijver bevat, en de dramatische verwerkelijking, die rijk is aan onzekerheden en er maar slecht in slaagt, de dichterlijke conceptie van de hoofdfiguur door de gebeurlijkheden in zijn leven aannemelijk te maken. Maar de regie treft het verwijt, dat zij ons deze lange caleidoscopic, hoezeer ook besnoeid, voorzette in een kleed, waaraan alle fantasie vreemd was en met spelopvattingen, die niet de minste vlotheid en verrassing van dynamiek vertoonden: het eenige waardoor het stuk voor het tooneel van vandaag nog belang zou kunnen hebben De paar graszoden, die tot taak hadden een bergwei te suggereeren, de dik-geverfde denneboompjes en de ‘doorzichtige’ châlet van het sneeuwlandschap, het burgermans-oriëntalisme van Anitra's omgeving en zelfs het door de stalles als ‘beeldig’ beoordeelde Rie Cramer-verblijf van den Dovre-koning (heilig, bij zulke uitvoerigheid van opvatting, de Midsummer nights dream van Royaards!) - dat alles deed denken aan de pronkstukken op de voorkamerkast van een steedschen arbeider. Het zou alleen te redden zijn geweest door de stoutmoedige daad van een tooneelleider,

[p. 312]

die de spanningen en de ruimtelijke associaties van de moderne beelding door en door kent, die de mogelijkheden der tempo-versnelling van het expressionisme op preciese breedte heeft geraden en een bouwsel had gemaakt, dat door zijn uniformiteit, maar tevens door de scherpgeladen suggestie van wisselende détails, een idee van gelijktijdigheid in verschillende der gerekte tooneelen wist te brengen. En dan, natuurlijk, zou het spel (immer het voornaamste) daarmee in innig verband gebracht moeten worden. Géén persoonlijke ijdelheden, maar een snelle, bliksemende en visueel sterk-bewogen speeltrant, ten nauwste samenhangend met de centrale emotie: het eindeloos zwerven naar een harmonisch levenseind van een psychisch-overvuld, hartstochtelijk, fantastisch mensch-type. In zulk verband zouden de lyrische divagaties van Grieg's muziek gemist kunnen worden. ‘Peer Gynt’ van 1926 is ‘Peer Gynt’ van het midden der vorige eeuw niet meer. Deze schepping heeft, zonder nochtans een tweede ‘Faust’ te zijn, algemeen menschelijke wezenstrekken. Maar die dienen ons te worden duidelijk gemaakt zonder de storende uiterlijkheden en uitvoerigheden eener verleden periode. Een ‘Mouchoir de Nuages’ van Tristan Tzara zou het niet zijn geworden, wèl 'n contemporaine vertolking van blijvende dingen in de Europeesche gedachtenwereld.

Nu was het eenige waarlijk-belangrijke moment: de scène van Ase's dood, waarin Jan Musch, zonder in een paroxisme te vervallen, voornamelijk door zijn magische, warm-menschelijke dictie, een prachtige suggestie gaf van de rit-tenhemel. Hier werd de ‘romantiek’, in alle steigerende pathetiek, een oogenblik grootsch van reëele kracht.

J.E.

De prinsen dansen.

In Amsterdam, de rijke stad van koopluyden en reeders, de hoofdzetel der Nederlandsche Handelmaatschappij, is laatstelijk geopend het Koloniaal Museum, bouwgewrocht van Hollandsche vergaping bij Fransche barok. Maar daar wilde ik het niet over hebben.

In de groote Aula van dat museum echter, hield onlangs Raden S. Hardjodiringgo een Javaanschen kunstavond, waarmee deze zaal als het ware ingewijd werd; dit schouwspel werd bovendien gehouden voor het illustere en hoogbedaagde gezelschap van ‘de Violier’, zooals men weet een ‘kunstkring’ en stichting van Alberdingk Thijm.

Hardjodiringgo gaf daar, hoffelijk bedekt onder Oostersche complimenten, eenige harde waarheden te slikken die echter klaarblijkelijk ontgingen aan het hoogbedaagde gezelschap en hetzelfs nog huwbare dochteren, die thans redenen te over vonden te giechelen bij een ongewoon accent van het Nederlandsch, te giechelen bij alle dingen die ze niet begrepen. Maar ook de illustere Eduard Brom begreep er niets van. Hij begreep niet dat er maar weinigen zijn (ook onder cargadoors en assuradeurs) die niet van doen hebben met de oom-in-de-suiker of de neef-in-de-rubber. En ik bedoel niet-eens de oom en neef die bij hun terugkomst hun ‘diepgaande kennis’ van de koloniën luchten, maar die anderen, u weet wel, die zich ‘opwerkten’ en rijk werkten in de koloniën.

Daarom, kon de man het nooit meenen, die op het programma neerschreef dat de voordracht van Saïdjah en Adinda géén politieke strekking had? Over de cultuur van het Wajang-spel en de Javaansche dansen (wat hebben de West-Europeanen in dit opzicht??), wil ik hier ook maar niet spreken.

Maar .... één ding, illustere Eduard Brom, geloof het niet, geloof er niets van, van deze associatie-idee tusschen Oost en West. Zelfs niet als onttroonde vorsten hierover spreken tusschen de armelijke decadente wanden van een ‘koloniaal’ museum, het monument der bezitters. Zelfs niet als straks die vorstelijke voeten, welke naakt dansten op het plankier, door de marmeren hal zullen schrijden en niet zullen stampvoeten bij de gedachte dat al deze kostbaarheden werden betaald met het batig saldo der koloniën.

Niet iedereen schrijft sonnetten en is zoo naïef, Eduard. Er zou wel eens een dag kunnen komen .... Maar stil. De dochteren van illustere mannen huwen ministers, bankdirecteuren, gouverneurs. Ze laten de Indische vosten voor zich dansen. Aldus kweekt men de befaamde associatie van Oost en West.

We eten schietkatoen als macaroni.

ALBERT HELMAN.