De Gemeenschap. Jaargang 1

[p. 309]

OCTOBER 1925

NUMMER 10

DE GEMEENSCHAP

MAANDSCHRIFT VOOR KATHOLIEKE RECONSTRUCTIE ONDER REDACTIE VAN JAN ENGELMAN HENDRIK KUITENBROUWER EN WILLEM MAAS

Over Monumentale Kunst

La suprême beauté n'est pas dans ce qu'on invente par proportions, n'étant pas une geometrie. Elle est dans les proportions ideales que l'on révèle, et que l'on donne à ce qu'on observe du sens même de la vie
André Suarès

Elke periode is een reactie op de haar voorafgaande - en kiest als devies de uitdrukking van dàt begrip, dat bij de vorige generatie nagenoeg vreemd, of het minst in achting was. Zóó bestreden elkander steeds het komende en het rentenierende geslacht, en de fanatieke strijdkreet der jongeren had bij de middelmatigen het voordeel, als surrogaat te dienen voor een persoonlijke positieve overtuiging - en het nadeel, geen gegronde overtuiging te zijn, maar grootendeels een tijdelijk vigeerend bijgeloof, dat oorzaak was van welhaast algemeen verdragen, ja gehuldigde afwijkingen en ongerijmdheden.

De weinige actieve wijzen, soms noodzakelijkerwijs zeer eigenzinnig, gingen meestal in tegen de bestaande bijgeloovigheden, niet als lofredenaars op den lang begraven tijd, maar protesteerende door werk en leven. En door dit protest schiepen ze veelal een nieuw bijgeloof, waarvan ze zelf nooit aanhanger waren, doch waarmede de middelmaat dra aan 't sjouwen ging. Zij stonden echter vast in hun levende beschouwing der wereld, en zagen de dingen met eigen oogen, elk in eigen kleur, en niet door den vaak, naar hypothesen, moedwillig gekleurden bril der theoretici.

Zoo stonden in de kunst van alle tijden, de besten boven hun tijd, al waren zij een kind daarvan, en droegen meestal twist en miskenning. Maar ondanks die miskenning werden zij het, die voor het nageslacht de curve teekenden der eigenlijke kunst-evolutie - ten-

[p. 310]

minste, als men de curve ziet, die de perspectief der tijden verdraagt en die over de hoogtepunten loopt.

Was in de vorige eeuw de ontwikkeling der bouwkunst op eene afwikkeling uitgeloopen, - het contact tusschen deze en de beeldende kunsten was sinds lang van ongunstige soort. De schilderkunst hing in salons en musea, de beeldhouwkunst stond op schoorsteenmantels en soms erg naakt op winderige pleinen. Men zag in, dat dit geen houdbare toestand was. Pogingen gedurende een halve eeuw aangewend (daarna mag 't geen naam meer hebben) om op oude ‘stijlen’ voort te ‘styleeren’ brachten eindelijk de overtuiging, dat men zulks niet op oude stijlen, maar op eigen houtje moest gaan doen.

Dit bracht herleving in de bouwkunst, hier meer - ginds in mindere mate. Gelukkig werd er ook veel over bouwkunst geschreven en gezegd, in verband met logica en andere geestvermogens. Zoodoende kon een snelle opbloei niet uitblijven, mede gezien de vele bouwgelegenheden. De andere beeldende kunsten zochten aansluiting: gewild door styleering, construeering, en ook door ‘absolute kunst’ pogingen; ongewild echter door een schijnbaar chaotische, dwaas lijkende kapotmaking der bestaande beeldingswijzen. Deze vernietiging zou men ook kunnen zien als een louteringsproces in den smeltkroes der diverse ‘- ismen’, dat nog niet gansch voltrokken blijkt. Maar wij weten straks, als de laaste dampen van snobisme, eclecticisme en eng individualisme boven het smeltsel zijn weggetrokken, het pure goud in den kroes te vinden; datgene waarvan alle goede kunst uitging: het Leven.

Het Leven en de ware suggestie zijner uitingen; niet als ledige schijnschildering, die zich realisme placht te noemen; niet als virtuoselijke ineenkloddering van o, zoo artistieke kleikompen, maar veeleer als 'n revelatie en 'n blijde verwondering om opnieuw doorvoelde, eeuwig menschelijke rhythmen. Vooral spontaan, en niet ondoorleefd, tintelend van geest en volkomen gehuwd aan de beheerschte, maar niet gedenatureerde stof.

Tweeledig is dus die toenadering: opzettelijk verhaast of spontaan en harmonisch als een groeiproces.

Ontegenzeglijk is de gewilde toenadering spoediger voltrokken, en we zien reeds de moderne archtecturen zeer versierd en aangevuld door voortbrengselen van schilder- en beeldhouwkunst, glaskunst- en tegel-kunst, die, door 'n zekere styleering, d.i. het persen in metrische lynen en schemata, quasi homogeen geworden zijn met het naar zijnen aard metrische bouwwerk. Een verklarende gemeenplaats wordt veelvuldig daarbij gezegd of geschreven: ‘beweging in het

[p. 311]

vlak’, ‘maat, getal en gewicht’, ‘vergeestelijking’ en eindelijk: ‘constructie’. Een hier kom ik tot één der bijgeloovigheden van dezen tijd: men gelooft aan eene inperking van schilder- en beeldhouwkunst tot een bestaan in carcas, dat harer onwaardig is. Men eischt als voorwaarde voor monumentaliteit een bijna willooze overgave aan lineaal en passer en haalt daarbij zeer ten onrechte de Egyptenaren, Assyiërs en Hindoe's aan, - en ziet het ontzagwekkende leven hunner nog zoo strenge, nog zoo decoreerende kunst over het hoofd. Of liever, men beziet alles door den constructivistischen bril, en vergeet dat de groote kunst eerst daar begint, waar de schemaconceptie ophoudt. En dit is eigenlijk niets verwonderlijks in een tijd van gisting en kentering, waar nieuwe waardebepalingen opduiken in het sociale leven, en de half-denkende massa, in den zwijmel der nieuwe uitingen, uit vrees voor kleurlooze en overbodige sleur, de levende traditie meent te moeten miskennen en afbreken. Deze roes in het nieuwe is eigenlijk slechts een teeken van onvoldoenden psychischen en cultureelen weerstand: een ongeoefend borrelaar is beneveld van twee glazen, en vergeet alles om zijn roes. Want al het nieuwe veranderde en veranderlijke in dezen tijd staat nog slechts in verhouding tot de algemeen menschelijke waarden als een zeer klein en zeer accidenteel gedeelte.

Maar de moderniteits psychose is als een opiumroes vol bedriegelijke droombeelden, en beneemt de natuurlijke ziels-energie. De kortzichtigen, daardoor bevangen, schuwen de voor elk kunstwerk noodzakelijke barensweeën en gelooven aan homunculus-procédé's, die een voortuitgang beteekenen. Ze construeeren kunst-menschen en trekken lijnen met passer en lineaal. En deze kunst wordt bemanteld met een verstandelijke verklaring, die echter na tien jaar versleten is, en dan het armelijk carcas laat zien in al zijn hoekige naaktheid.

Het is te betreuren, maar evengoed te verklaren, dat de moderne architecten en derzelver opdrachtgevers zoo veelvuldig hunne keuze voor versiering en aanvulling doen vallen op den gewild styleerenden sierkunstenaar. Ontegenzeglijk is er vaak een oppervlakkige verwantschap in versiering en architectuur. Zoolang echter de groote levende kunst geweerd blijft uit de gebouwen, is dit zeer vaak een teeken, dat de gebouwen de geestelijke diepte missen om goed schilderwerj of beeldwerk te bevatten. Eenige theoretici, die meer over deze dingen dachten en schreven, schijnen de meening toegedaan dat de nieuwe volledige beeldende kunst zich moet ontwikkelen uit de styleerende ornamenteerkunst en dat de decoratieve praeoccupatie dient te gaan vóór de expressieve.

Uit te maken hoe dit is of zijn kan, ligt niet op mijn weg. Maar het

[p. 312]

is opmerkenswaardig, dat Giotto zijn levens-expressie tot een ongekende hoogte had opgevoerd, zonder ooit - noch te Assisi, noch te Padua een volkomen architectureele ruimte-decoratie te hebben bereikt. Dit was eerst gegeven aan zijn leerlingen Thaddeo Gaddi en Simone Martini, die in de Capella degli Spagnoli te Florence een zóó hooge plastiek en expressie vereenigden met een glorieuze versiering der ruimte. En nog later deed aldus Angelico met zijn volrijp Kruisdood-fresco in de kapittelzaal van S. Marco.

Zou het een toeval zijn, dat zulks in Italië mogelijk was, terwijl in Amsterdams raadhuis Rembrandts Claudius Civilus voor minder wijken moest? Of moet daaruit de pessimistische conclusie getrokken worden, dat in Nederland de beste schilder- en beeldhouwkunst tot een museum-bestaan gedoemd is ten eeuwigen dage?

Ik heb reden aan te nemen, dat dit voor de toekomst een valsche hypothese zal blijken. Wanneer onze architectuur, die thans groote en nobele allures heeft, eens uit het aesthetisch-logisch-constructieve stadium zal getreden zijn en een volkomen harmonisch leven zal leiden, dan zal het ook den besten onder de versierders gegeven zijn, hun volle krachten uit te leven in een breede, rijke vaktoepassing, die de zooveel vitaler bouwkunst dan gretig in zich opneemt, zonder indigestie-verschijnselen te vertoonen.

Hierbij gaan een paar reproducties van werken, welker machtige kunstwaarde mij wel niemand zal afstrijden. Ze zijn hier, niet om nabijë navolging uit te lokken, maar om het levende er uit te leeren, dat er uit te leeren valt. Deze werken zijn uit hún tijd, zooals elk werk uit zijn tijd moet wezen. Onze tijd is anders, laat dus ook ons werk anders zijn, - maar evenwaardig.

Zie dezen crucifix uit Forest: hoe schijnt dit werk lineair en eenvoudig, en om dit woord te onpas hier te bezigen: gestyleerd. Maar zie in deze recht-lijkende lijnen, welk een overgroote gevoeligheid samengaat met strengen vorm. Hoe komt hier een fijne streelende liefde het harde hout bewerken, en hoe breekt het levend rhythme met golf en wedergolf het steile metron. Hoe zucht nog de strakste lijn van spanning en adem, en hoe is dit alles wars van systeem, maar gegroeid uit een groot verlangen, dat niet gepraeoccupeerd is, en geen problemen wil oplossen, omdat het geen problemen kent.

En dit Hoofd - deze houding: Hier is een God gekruisigd in een armoedig menschenlichaam. Hier hangt een Koning te pronken, nu Hij den dood overwon en al het verachtelijke van een slaven-marteling.

En zou zoo'n werk niet passen in een architectuur, omdat het niet gesneden is naar triangel en parallelopipedum?

[p. *7]

KRUISBEELD UIT FOREST.

[p. *8]

SIMONE MARTINI: Detaìl v.h. fresco in de Capella Segli Spagnoli.

[p. *9]

ANDREA PISANO: Het Misoffer (Campanile van Florence).

[p. *10]

MANNI: Standbeeld van Bonifacius de VIIIe.

[p. 313]

Nu denk ik aan pogingen van moderne beeldhouwers, om een kruissynthese in ‘architectonische’ vormen te kappen. En ik zie er veeleer in: een vechten met problemen, die reactie hun stelde.

Maar de tijden worden rijper en de Geest Gods werkt in de harten.

Nog zijn hier afgebeeld: vier koppen uit Simone Martinis fresco-werk in de Capella degli Spagnoli.

Hoe levend en ongedwongen zijn deze figuren tegen elkander uitgewogen - en hoe vlak is dit fresco in zijn sterke ruimte-suggestie. Hoe simpel zijn die lijnen: zie den kop met den zwarten sluier. - Maar het leven siddert langs die wang-lijn en om die lippen. Die bijna uniforme oogen hebben het kijken in zich, en een groote blijheid.

Het wonder der beeld-kunst is zeer sterk in Pisano's tafereeltjes, die hij maakte voor den fantastischen campanile van Florence. Wellicht teekende Giotto ze, evenals den toren zelf. En ziehier de verbeelding van het Misoffer: reëele volmaaktheid in strenge samenvatting.

Toen ik onlangs een geschilderd portret zag van één onzer groote Pausen der laatste decennia, herdacht ik de grootheid van een ander Paus-portret, dat Bologna's stedelijk museum siert.

Zóó vereeuwigde Manni, edelsmid, in de 14e eeuw Paus Urbanus VIII, ten toonbeeld der hoogste majesteit op aarde. Wie zal zich verstouten hier af te dingen op niet-reëele proportieën: hier is hooger realiteit onthuld door een machtig kunstenaar.

Deze hand zegent de christenheid door de eeuwen heen, - zij is de mededeelster van den onuitputtelijken genadeschat. Het beeld is van hout, bekleed met gedreven bronzen platen en reikt ver boven mans-hoogte uit.

Denk nu aan de mogelijkheid voor een beeld van Christus, dien grooteren en niet te vergelijken Monarch. En wanneer maken wij weer kerken, die zoo'n beeld bevatten kunnen? Maar och, zij bevatten Christus zelf, in Zijn stille Eucharistische gedaante. En is men daarom onachtzaam geworden op den luister Zijner huizen?

Indien men onder traditie verstaat :de verarming en liefdelooze behandeling, die de kunst ondervond in later eeuwen, dan is het meer dan tijd, daarmede te breken. Mij komt het echter voor, dat die perioden veeleer verval van traditie moeten heeten, waarbij dan een zeker soort conventie bepaalde, in hoever de surrogaat-kunst getolereerd, gewenscht en aangeprezen kon worden. En gelukkig zijn er met mij velen deze meening toegedaan.

[p. 314]

Een vaste overtuiging, dat nieuw leven, en herstel der zich altijd verjongende overlevering mogelijk en noodzakelijk is, zal dra de besten der bouwende kunstenaars en der sierders samenbrengen, tot een harmonische veruiterlijking van de geestes-spanningen in dezen nieuwen tijd.

JOEP NICOLAS.

Groet-Schoorl. N.-H. September 1925.