De Gemeenschap. Jaargang 1

[p. 89]

Gedachten over architectuur

II.

De bekende zegswijs (ze is van Goethe, ze is van Jules Persijn, ze is van Jan Jansen en van iedereen, dien men tegenwoordig te lezen of te spreken krijgt: waarom zou ze dus ook niet van Alberdingk Thijm en .... een weinig van ons mogen zijn?), de bekende zegswijs, dat alle waarheid niet schoon, maar wel alle schoonheid waar behoeft te zijn, kan in bijzondere mate op de architectuur worden toegepast. Alle overdaad, die niet het gevolg is van bezinning op de functies van het gebouw, schaadt onmiddellijk. Viollet le Duc waarschuwde reeds tegen ‘l'inspiration de la pure fantaisie’ en we weten zeer goed, dat we hier een open deur intrappen. Deze deur staat zelfs zóó ver open, dat boosaardige lieden, die overigens van den ontstanen frisschen tocht al bijster weinig last schijnen te hebben, ons verweten met een geleend kunstbeen te trappen. We zullen het niet ter bediening van de zitvlakken dezer lieden gebruiken, maar gaarne de deur nog wat verder trappen, omdat sommige wanbegrippen, vooral tenopzichte van een zoo ‘dagelijksche’ zaak als de architectuur in ons bestaan is, een buitengewoon hardnekkig leven voeren. Eenige overdaad schaadt in dit speciale geval nu eens niet. Aan den anderen kant zijn er vele trappers tegen die befaamde deur geweest, wien we wat vermindering van trapkracht ganschelijk niet kwalijk genomen zouden hebben, indien ze slechts een weinig meer van ‘l'inspiration de la pure fantaisie’ hadden vertoond. Want hoe voorzichtig men met deze kostelijke gave ook moet omspringen: ze is toch bepaald onmisbaar, indien men zich geroepen gevoelt, den medemensch een zoowel geestelijke als stoffelijke behoeften bevredigende omgeving te scheppen. Voorloopig blijft het goede oude barokgebouw verre te verkiezen boven het ‘constructieve’, waarvan het plan niet in een artistieke ziel is geboren. De, in haar ontstaan, zeer begrijpelijke naïveteit van den futurist, die meende een ander mensch te worden indien hij eerst maar al het werk van zijn voorouders had vernield, is door het leven met waarlijk futuristische dynamiek overleefd. En ook dezen keer is men niet geraakt uit den denkcirkel, waarboven tartend de oneindigheid blijft uitdagen. We hebben alleen het idioom veranderd: gaarne bereid, niet tot idolatrie, maar tot waardeering van iederen voorouder, die belangrijk genoeg is.

Artistieke dogmata drogen in, zoodra ze geen levend verband meer houden met de onuitroeibare anarchie van de artistieke bevruchting. Is in het algemeen een zeer sterke tendenz waarneembaar tot de

[p. 90]

uiterste architectonische materiaalzuiverheid, Berlage krijgt, behalve in zijn Beurs, nog iederen dag gelijk in zijn bewering, dat ‘toepassing van verschillende systemen nog geen dissonantie behoeft te veroorzaken.’ Slechts een dwaas zou zich, voor het bloeiende verschijnsel an-sich gesteld, tegen de sculpturale feesten aan de gothische kathedralen, tegen de exotische prachten der moorsche architectuur verzetten. Maar tegenwoordig mag tegen de Klerk iedereen aanblaffen, wiens gansche potentie nog niet de vergelijking kan doorstaan met het talent, dat De Klerk in zijn pink omdroeg. De rythmische golfbeweging van geboorte en sterfte der culturen rechtvaardigt op-zich-zelf geen boeketje bouwkundige dogmatiek. Want er moet het een en ander aanwezig zijn, alvorens men zich het een en ander kan permitteeren. Noch de knappe triangulatie echter, noch de bezielde persoonlijke uitleving kunnen zich programmatisch buiten de noodzaak stellen, dat de architectuur zich aanpasse bij de behoeften van den tijd en de streek, waarin de mensch die deze architectuur schept, en de menschen voor wie zij bestemd is, leven. Uit de harmonie der tegendeelen rijst, mèt een nieuwe gemeenschap, een nieuwe kunst. En omdat de omstandigheden ondenkbaar zijn is het geval ondenkbaar van een eenzame grootheid, die zich thans in de architectuur zou kunnen veroorloven met overmaat van hartstocht de verzorging van het bijkomstige, het détail na te streven, zoodanig dat aan de vervulling der noodzakelijke behoeften zou worden tekort gedaan. Dit voorrecht is den minderen goden voorbehouden. Het is overigens een denkfout, te meenen, dat de terugkeer tot uiterste soberheid en geometrisch teeken op geestelijke armoede en gebrek aan fantasie moet wijzen. Op denzelfden grond zou men ook den piramide-bouwers in het oude Egypte gebrek aan fantasie moeten verwijten. En een blik op de ontwerpen van Mendelsohn (al zijn ze dan ook voor een gedeelte fictief) toont aan, dat men dogmatisch-zuiver de verschillende materialen kan hanteeren en zich toch onderscheiden door een verbeeldingsrijkdom in den vorm, die verre van alledaagsch is te noemen. De fout van de opponenten is, dat ze zich nog niet afgewend hebben de bouwkunst ‘schilderachtig’ te zien. In een rij oude gevels genieten wij niet de architectuur op zich-zelf, maar wij worden bekoord door een impressionistisch effect, door een simultaniteit van verscheiden stemmingen, door de aanwezigheid van een sfeer, die het best te verklaren is uit het woord van Vincent van Gogh: het leven is er overheen gegaan. Omdat het onmacht is, ‘leven’ te willen suggereeren dat niet uit wezenlijk leven spruit, volgde bij den modernen architect de felle afkeer tegen de ‘aesthetische truc’. Over de moderne architectuur is het leven nog niet ‘heengegaan’, integendeel: ze ontstaat zoo juist uit een onmiskenbaar-nieuwen verschijningsvorm

[p. 91]

van het leven der gemeenschap. En ze zal zich alleen waarachtig kunnen handhaven door van haar persoonlijk, uit de omstandigheden gegroeid leven, niets prijs te geven.

Deze nieuwe bouwkunst zal natuurlijk slechts in zooverre ‘nieuw’ zijn, als zij op een onveranderlijk geometrisch grondbeginsel, dat in de architectuur niet te ontkennen valt, het spiegelbeeld wordt van een nieuwe geestelijke strooming in de maatschappij. Het zou een vrij dorre geschiedenis worden de wetenschappelijke onderzoekingen omtrent deze oer-kern, die in de meeste gevallen trouwens onbewust het vorm-zoekend proces zal beinvloeden, uitvoeriger te memoreeren. De reflectie over de wijsheid, dat er niets nieuws onder de zon is, behoeft echter geen bevreemding te wekken over het verschijnsel, dat men, na een eeuw die in een vermoeid eclecticisme alle bekende stijlvormen nog eens krachteloos en veelal onbezield heeft gerepeteerd, uit de verdolingen van het gevoels-exces is gekomen tot een sterke reactie, die de klare bezinning van het verstand op strenge noodzakelijkheden en doelmatige oplossingen deed domineeren, die tot primaire grondvormen terugkeerde. De kentering der tijden vond noodzaak en macht op het juiste moment. Het menschdom sliep in op een elysium, waar de geur tè zwaar, de muziek tè loom werd - en ontwaakte met een schok in de dwingende realiteit van het leven. Vandaar de ontdekking der waarde van het utiliteitswerk, dat plotseling in een ander licht verscheen en .... in een breeder verband door den associaties-makenden enkeling wordt gezien als het knooppunt van machtige dramatische toestanden.

J.E.

W.M.