Gard Sivik. Jaargang 5

[p. 21]

piet calis | zekerheid en twijfelheid

Waar geloofd wordt in een niet-verifieerbare werkelijkheid, wordt ook getwijfeld.

Wetenschap die bewezen kan worden, roept geen vragen op. Occupeert men zich daarentegen met de geheimzinnige wereld aan de andere kant van de dood, dan is elke zekerheid (‘een Jenseitz bestaat niet’ of ‘een Jenseitz bestaat wel’) een aprioristische simplificatie die moet worden afgewezen. Geloof en ongeloof kunnen in feite slechts verstaan worden als noodzakelijk coherente energieën.

Gecompliceerd wordt deze situatie vooral, wanneer sommige mensen zich met één bepaalde opvatting van de realiteit identificeren, en zichzelf vervolgens in naam van ‘de absolute waarheid’ een beslissend gezag toekennen. Gezag heeft immers de natuurlijke neiging om te ordonneren, te sistematiseren, te verabsoluteren. Elke mogelijkheid tot twijfel ondergraaft het gezag, is voor de gezagsdragers dus gevaarlijk (beschouwd vanuit het statische standpunt van zelfbehoud). Het gezag heeft de voortdurende, bewuste of onbewuste intentie om de noodzakelijke dimensie van de twijfel aan de geloofssituatie te ontnemen.

Omgekeerd doet zich ook het verschijnsel voor, dat de individuele mens slechts het moment van de twijfel (en niet het moment van een voorlopig gewonnen zekerheid) als een volwaardige levensuiting ervaart. Aan de twijfel wordt dan een absolute waarde gegeven. De twijfel zelf wordt tot gezag, wordt gesistematiseerd. Deze ontaardingsvorm van de twijfel zal in deze aantekeningen ‘twijfelheid’ worden genoemd.

Zowel zekerheid (belichaamd in een principieel gezag) als twijfelheid (belichaamd in een principiële illegaliteit) brengen hun taboes met zich mee.

Het taboe van de zekerheid

Het gezag twijfelt niet. In predikaties, herderlijke brieven, encyclieken, cathechismus komt het woord ‘misschien’ niet voor. Uitgaande van een platonisch geloof in universalia, wordt een statische opvatting van de werkelijkheid als essentieel ervaren. De volmaakte mens in een ideale wereld is het criterium waarnaar het denken zich bij voortduring richt. Stilistisch blijkt dit uit de volzinnen, de retoriek waarmee het gezag zijn proclamaties presenteert. Alledaagse woorden zijn in de wereld van de zekerheid niet denkbaar. Het is een vergissing van sommigen te menen, dat de zo vaak verafschuwde ‘preektoon’ van kanselredenaars een bijkomstig aspect van het kerkelijk-hiërachisch leven zou betekenen: zij is integendeel wezenlijk met de kern van elk gesistematiseerd geloof verbonden.

Op een ander niveau demonstreert zich dit geloof in universalia door de overtuiging dat er in beginsel een causaliteit in de werkelijkheid moet bestaan. Wat op dit ogenblik gebeurt is niet toevallig, maar is in de samenhang van een onveranderlijk, vooropgezet plan opgenomen: een orde van ‘omdat’ en ‘daarom’ die op eeuwige a priori's is gebaseerd. De realiteit van gisteren en eergisteren blijft onontkoombaar voor vandaag. Het woord ‘traditie’ dringt zich noodzakelijk naar voren.

Tegelijkertijd met het verleden wordt ook de toekomst in de werkelijkheidsvisie van het gezag betrokken. Voor hen die een absolute waarheid menen te vertegenwoordigen, is de mens altijd ‘op weg’. Hij heeft zijn einddoel nog niet bereikt, maar hij zal er komen. Een eeuwig goed of een eeuwig kwaad wacht hem; hieraan valt niet te twijfelen.

Elke zekerheid waarover niet meer gediscussieerd mag worden, leidt tot inauthenticiteit. Gezag dat zich richt op een volmaakte mens in een volmaakte wereld, vernietigt het wisselende moment van elke individualiteit, en wordt daarmee anti-humaan. Bij de gratie van een Ubermensch die niet zoals bij de vroegere Nietzsche dynamisch is, maar die in de ‘statistiek’ van een eeuwige realiteit is opgenomen, wordt de momentele persoonlijkheid met zijn begrensde mogelijkheden vernietigd. Simptoom hiervan is het

[p. 22]

schuldgevoel dat in deze samenhang voortdurend optreedt: de kloof tussen de ideale mens en de ontoereikende enkeling van vandaag kan niet worden overbrugd. Met behulp van exploitatie van dit schuldgevoel (wie zondigt moet naar Siberië of naar de hel) handhaaft zich de gezagsdrager.

Bij een conflict tussen de gezagsdrager èn de individuele, ontoereikende mens in de gezagsdrager dient naar zijn mening de laatste te worden geëlimineerd: de persoonlijkheid verengt zich tot de vertegenwoordiger van een abstractie. In zijn relatie met anderen doet zich een soortgelijk verschijnsel voor, gecombineerd met een overheersend gevoel van eigen uitverkiezing. Het gezag kiest liever de schijn van de zekerheid dan de werkelijkheid van de twijfelende mens die zich niet aan een geïdealiseerd beeld van zichzelf wil binden. Het gevolg van deze anti-humaniteit is onverdraagzaamheid, dictatuur: het gezag vernietigt het geweten.

Het taboe van de twijfelheid

Van een andere kant is er een illegaliteit gegroeid die aan alles twijfelt, behalve aan zijn eigen recht op illegaal denken. De uitingen daarvan vindt men in de studenten- en literaire pers, in de publicaties van sommige filosofen, in de essays van verschillende critici. Een scepticisme dat op zichzelf zuiverend kan zijn, is hier dogmatisch geworden. Zonder nadere reflexie wordt aangenomen, dat niets vaststaat en dat dus eigenlijk ook niets bestaat, tenzij in zijn voorlopigheid. Het leven wordt als wisseling ervaren, als moment.

Baseren de pretenties van het gezag zich op de filosofie van Plato, de illegaliteit gaat van de gedachtenwereld van Herakleitos en Empedokles uit. De wereld is slechts wording, geen verwerkelijkte mogelijkhid. Het toeval wordt als de eigenlijke conditie van het bestaan (= ontstaan) verheerlijkt. In onze tijd dringt de film zich met zijn wisselende beelden en alternerende ritmiek als simbool van deze instelling naar voren: poëzie, schilderkunst, plastiek (een benaming die door de ‘beeld’-houwers steeds meer ondergraven wordt) bewegen zich in de richting van een steeds filmischer conceptie. Levensbeschouwelijk wordt elke proclamatie steeds meer een understatement.

Deze twijfelheid is inauthentiek, omdat men zowel in ruimte als tijd van elke binding wordt losgeslagen. In ruimte: het gevoel voor sociale verhoudingen wordt van zijn humane lading ontdaan, is geen opgave voor de enkeling meer, maar bezigheid voor de ambtenarij. In tijd: het bewustzijn dat men door zijn geboorte in de context van de menselijke geschiedenis is opgenomen, ontbreekt.

Gevolg hiervan is dat elk engagement onmogelijk wordt. Omdat men ervan overtuigd is dat men zelf niet ‘het gelijk’ aan zijn zijde heeft, durft men geen positie te kiezen, laat staan oppositie te kiezen. In naam van welke waarheid zal men nog strijden, als alle waarheden abstracties gebleken zijn? En hoe kan men nog een oordeel vellen over welk aspect van de werkelijkheid ook?

Het is duidelijk dat elk kritisch denken op deze wijze moet vastlopen in een eindeloze essayistiek die geen oordeel durft uit te spreken. Niettemin is elke beperkte verwerkelijking van onze mogelijkheden voor de progressie van het leven noodzakelijk. Wij kunnen niet zonder de schamele koeien die (zoals Mulisch zegt) als waarheden in het landschap staan. Leven, samenleven vraagt om compromissen.

Een kultuur kan niet bestaan zonder zekerheid. Kan ook niet bestaan zonder twijfel. Leven is heen en weer springen tussen beide, en zich voorlopig bij de taboes van beide neerleggen. Taboes zijn voor de mens noodzakelijk, àls zij maar telkens overwonnen worden. En ook dat is niet zeker. Of eigenlijk wel. Of eigenlijk niet. Of eigenlijk wel.