Fumus. Jaargang 15

[p. 33]

Herderszangen en disputaties
Herman Hermans¹

Herderszangen

Op 19 mei 2017 hield Susanna Braund, hoogleraar Latin poetry and its reception aan de Universiteit van British Columbia, een interessante lezing aan Regent's Park College, Oxford, over de wonderlijke wijze waarop de werken van Vergilius in het verleden, dat wil zeggen: in de zeventiende tot en met de eerste helft van de negentiende eeuw, zijn bewerkt. In deze lezing, onder de titel Dido's pug, chocolate Elysium and Aeneas made of butter: travesties of Virgil's Aeneid, viel ook de naam van Focquenbroch. Professor Braund vertelde dat zij een boek aan het schrijven is, waarin zij mede wil ingaan op de vertalingen die Focquenbroch samen met Johannes Ulaeus maakte van Vergilius' Bucolica.² Haar ontkennend antwoord op mijn vraag of zij het toch enigszins verouderde Nederlands kon begrijpen, gaf mij aanleiding haar aan te bieden enige notities te maken. In die notities heb ik, naast een overzicht van in Nederland beschikbare literatuur over dit boekje, waaronder de bijdragen van Veldhorst en Jansen,³ persoonlijke indrukken weergegeven.

De vertaling van Ulaeus vond ik niet erg spectaculair, zelfs een beetje saai. Er zijn enkele uitbreidingen die tot de verbeelding spreken, maar die soms te lang zijn naar mijn mening. Bijvoorbeeld ‘recubans’ in de Eerste Herderszang (1.1) wordt overdadig vertaald met: ‘ghy leght vast, gerust, en stil te dromen’ en ‘deus nobis haec otia fecit’ in dezelfde Herderszang (1.6) wordt ‘ick mach hem vrij mijn Godtheyt noemen,/Die my dees gunst bewees, dat ick hier in de bloemen/My kan verlusten, sonder schrick voor ongeval’, wat toch bepaald omslachtig is en te vrij. Die vrijheid is niet goed te begrijpen, omdat de kennelijke bedoeling van de beide heren was dat Ulaeus zich tot een min of meer getrouwe vertaling van de oorspronkelijke tekst zou beperken.⁴

Focquenbrochs adaptatie (want zij is meer dan een letterlijke vertaling) is hoogst belangwekkend. Enkele argumenten daarvoor. Ofschoon de oorspronkelijke tekst op de voet gevolgd wordt, zijn er verscheidene aardige eigen vondsten. De sublieme slotregels van de Eerste Herderszang zijn prachtig vertaald met enige uitbreidingen die - in een vrije weergave - niet overbodig zijn omdat zij het rijm ten goede komen en de indruk zelfs nog versterken:

hic tamen hanc mecum poteras requiescere noctem
fronde super viridi; sunt nobis mitia poma,
castanae molles et pressi copia lactis;
et iam summa procul villarum culmina fumant,
maioresque cadunt altis de montibus umbrae

1 H.L.C. Hermans (1948) studeerde en promoveerde in de rechten aan de Universiteit van Amsterdam. Later studeerde hij Italiaanse taal- en letterkunde aan dezelfde universiteit en aan de Rijksuniversiteit te Groningen, gevolgd door een studie klassieke letterkunde aan de Universiteit van Liverpool. Hij bereidt nu een dissertatie voor in de klassieke talen en letterkunde aan Magdalen College, Oxford.

2 Ulaeus en Focquenbroch (1679)

3 Veldhorst (2009); Jansen (2012)

4 Zie de beide gedichten aan het begin: ‘Aan W.v.F. Singende de Herders-sangen van Virgilius op een snaecksche Toon’ en ‘Aan mijn Heer I.U. De Herders-sangen van Virgilius op een suyvere Duytsche Toon singende’: ‘De Roomsche Maro op een Duytsche Toon te singen,/ Die met de Gront-stem op een hayrtjen accordeert’ (cursief van mij, HLCH).

[p. 34]

 

Ghy kund dees nacht wel by my blijven,

 

Mijn goeje Landts-man Melibé!

 

Kom wilt uw Geytjes stalwaerts drijven,

 

En blijft hier slapen met je Vee.

 

WIj hebben Appels, en Karstengen,

 

Met varssche Boter na den tijdt;

 

Wij sullen 't nachjen overbrengen,

 

En denken aan geen swarigheydt.

 

Ik sie de schoorsteen gints al roocken,

 

Wel aen, wijl dat den avondt sackt,

 

En dat de pot al is aen 't koocken,

 

Is 't best, sich stracks na huys gepackt.

Mijns inziens vertoont Focquenbroch hier een groot literair meesterschap, ofschoon de laatste versregel ‘sich stracks na huys gepackt’ wellicht geen recht doet aan de gedachte dat Melibé nu juist het slachtoffer was van een huis- en landuitdrijving. Maar het is geen wonder dat Ulaeus in een lofzang op zijn vriend (in de inleidende verzen) zinspeelt op de mogelijkheid dat Vergilius zelf zou willen toegeven dat de tekst van Focquenbroch beter, althans niet minder indrukwekkend, is dan zijn eigen Latijnse origineel.

Het ritme van Focquenbrochs werk is snel en levendig. Dit maakt het mogelijk delen van de tekst (de Zevende en de Negende Herderszangen) te zingen op de wijs van toentertijd bekende melodieën (over dit interessante aspect: Veldhorst, 2009).

In de laatste plaats wordt de letterkundige kwaliteit vergroot door het burleske karakter (zie daarvoor in het bijzonder: Jansen, 2012; Slaa, 2004). Zo zijn de burleske uitweidingen in de tekst dikwijls elegant en vol humor. Vers 51 van de Tweede Herderszang: ipse ego cana legam tenera lanugine mala wordt met een geestig anachronisme: ‘Ick selver sal u ruyge peeren/(Die men in Holland Queën heet)/Gaen plucken, om u te vereeren,/Want 'k weet dat jy die garen eet.’

Disputaties

Ik kreeg het een beetje te pakken van Focquenbroch, met wie ik nog niet eerder had kennisgemaakt. Nadat ik de notities voor professor Braund geschreven had, ben ik het tijdschrift Fumus uitvoeriger gaan bestuderen. Al in het eerste nummer viel mij het mooie artikel op van Henk Jan de Jonge over Focquenbrochs tijd als student theologie te Leiden en bursaal in het Collège Wallon (Jonge, 2003), geschreven naar aanleiding van het (in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek, niet de Leidse, zoals in nader te noemen mededeling wordt vermeld!) teruggevonden werkstuk dat Focquenbroch op woensdag 30 maart 1661 te Leiden heeft verdedigd onder de titel Disputatio Theologica De Promissis V.T., pars septima.

In hetzelfde nummer van Fumus is een mededeling opgenomen over twijfels aangaande de authenticiteit dan wel de serieusheid van deze disputatie: een niet bij naam genoemde ‘medewerker van de Theologische Universiteit te Kampen’ meent dat het om een (april)grap gaat (Anon., 2003). Deze twee bijdragen lijken elkaar te hebben gekruist, want na lezing van de grondige studie van De Jonge moet de twijfel van de anonymus toch wel zijn weggenomen. De onbekende briefschrijver had echter wel een punt. Als de disputatie van Focquenbroch de zevende in een reeks zou zijn, waar zijn dan de andere zes? Hij schrijft deze niet te hebben kunnen achterhalen en dat kan zijn twijfel hebben gevoed. Ook ik heb de andere zes aanvankelijk niet in een Nederlandse bibliotheek kunnen vinden. Toen ik onlangs op Google Books teksten zag van de derde tot en met de zevende delen, alle voorzien van een stempel van de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam, ben ik nogmaals in de catalogus van die bibliotheek

[p. 35]

gaan zoeken. Daar vond ik uiteindelijk bij een nadere controle de delen drie, vier, vijf, zes en zeven inderdaad terug.⁵

Hoe het zij, en daarom schrijf ik dit, ook in Oxford heb ik de serie gevonden, ditmaal met uitzondering van het tweede deel. Deze zes disputaties zijn gebonden in een leren band tezamen met een nog veel grotere collectie van Leidse theologische disputaties. Zij bevinden zich in The Fellows' Library van Jesus College en zijn vermoedelijk zeer lange tijd niet meer geraadpleegd. Toen de bibliothecaris het boek van de plank haalde, viel de rug van dit (te droge) boek. Daarop was de tekst nog leesbaar: Disputationes Theologicae, maar er is geen corresponderend titelblad. Dit bevestigt de gedachte dat alle disputaties aanvankelijk afzonderlijk zijn uitgegeven en later in deze band zijn samengebracht als een convoluut. Wie dat heeft gedaan of in opdracht van wie en waar en wanneer heb ik niet kunnen achterhalen. Het boekwerk bevat slechts een ex libris van de bibliotheek en er is geen vermelding van een eventuele gever of vorige eigenaar. Er is geen register dat de herkomst van het boek zou kunnen verklaren.

Op mijn vraag naar bijzondere verbindingen tussen Jesus College en de Nederlanden in die tijd wist de bibliothecaris te melden dat de Principal van het college, Sir Leoline Jenkins (ca 1625-1685), contacten met de Nederlanden had. Dat blijkt juist omstreeks de relevante periode te zijn geweest (1675-1679). Hij heeft delen van zijn eigendommen aan het college nagelaten. Het zou zo maar kunnen dat het onderhavige boek onderdeel uitmaakte van deze erfenis.⁶ Natuurlijk is dit speculatief. De vondst van een precieze omschrijving van eventueel nagelaten boeken zou hierover opheldering kunnen geven. Het blijft een merkwaardige zaak dat dit boek in Oxford is en, voor zover ik weet, niet in Nederland.

Een beschrijving van alle in dit boekwerk samengebonden disputaties gaat het kader van dit tijdschrift en het bestek van deze kleine bijdrage te buiten. Het lijkt mij overigens een mooie onderzoeksopdracht voor een theologisch student of promovendus.

Als vaststaand mag nu worden aangenomen dat Focquenbrochs bijdrage niet alleen paste in een reeks van in totaal zeven disputaties onder de titel De Promissis V.T.⁷ (is het ook in Oxford ontbrekende tweede ooit wel uitgegeven?), maar ook in een stevige traditie waarin veel meer van dit soort verhandelingen zijn geproduceerd.

Het valt op dat de inichting tamelijk uniform is. Naast de al door De Jonge gesignaleerde ‘dedicaties’,⁸ opdrachten aan het begin van de disputaties, gericht aan hoogleraren, predikanten of magistraten van de stad waaruit de betrokkene afkomstig was, zijn er soms gedichten van vrienden in de vorm van lofprijzingen aan de scribent. Zo’n gedicht ontbreekt in de disputatio van Focquenbroch. Hij is overigens een van de weinigen die in zijn opdrachten ook zijn vrienden noemt: Amicis, mihi indissolubili vinculo annexis - Aan mijn vrienden, die met mij door onverbrekelijke banden verbonden zijn.

Ook is in de meeste gevallen een lijst van stellingen toegevoegd, die, zoals thans nog bij proefschriften het geval is, niet noodzakelijk betrekking behoefden te hebben op het onderwerp van het hoofdwerkstuk. Bij Focquenbroch viel mij de stellige afwijzing van de transsubstantiatie op in stelling VIII: In S. Coena panis & vinum non sunt corpus & sanguis Christi, nec sub pane & vino corpus & sanguis Christi continetur - Het brood en de wijn bij het Heilig Avondmaal zijn

5 De Jonge meldde nog dat alle disputaties in kwestie zich in de U.B. Amsterdam bevinden (Jonge, 2003: 8, n. 27). De vraag rijst dus of de catalogus geheel compleet is (of was, toen ik deze eerder raadpleegde).

6 http://www.historyofparliamentonline.org/volume/1660-1690/member/jenkins-sir-leoline-1625-85, geraadpleegd op 7 november 2017, en https://en.wikipedia.org/wiki/Leoline_Jenkins, geraadpleegd op dezelfde datum.

7 Pars Prima: Michael Rima Szombath, Pars Tertia: idem; Pars Quarta: Abraham van Berkel; Pars Quinta: Isaacus Severinus (Severijn of Severein); Pars Sexta: Thomas Boot; Pars Settima: Guill. Godschalcus à Focquenbourg, alle gedateerd 1661. De genoemde Hongaar (Hungarus) Szombath had er veel zin in: hij was ook al de auteur van de Disputatio Theologica de Episcopatu, Pars Tertia, 1660.

8 Jonge (2003: 3)

[p. 36]

niet het lichaam en het bloed van Christus en ook zijn het lichaam en het bloed van Christus niet aanwezig in het brood en de wijn. Ook mogen we ons geen illusies maken dat het water van de doop ons kan reinigen van onze zonden: stelling IX: Aqua Baptismi non habet vim nos purgandi a peccatis.

Bibliografie

Anon. (2003) Twijfels over de Disputatio Theologica De Promissis V.T. Fumus: Mededelingenblad van de Stichting Focquenbroch 1: 31-32.

Jansen N. (2012) ‘Sonder Maro te verkleynen’: Fockenbrochs burleske vertaling van Vergilius' Bucolica. Hermeneus 84-5: 231-236.

Jonge H.J.d. (2003) Willem Godschalck à Focquenbourg (Focquenbroch). Student theologie te Leiden en bursaal in het Collège Wallon (ca. 1658-1661). Fumus: Mededelingenblad van de Stichting Focquenbroch 1: 2-15.

Slaa H.t. (2004) ‘Het burleske van Focquenbroch vond ik het interessants (...). Die wonderlijke oneerbiedigheid’. Fumus: Mededelingenblad van de Stichting Focquenbroch 2: 3-10.

Ulaeus J. en Focquenbroch W.G.v. (1679) De Herders-Sangen van Virgilius Maro in Nederduyts gesongen op twee verscheydene Toonen door J.U. en W.v.F.

Veldhorst N. (2009) Focquenbroch en de Hollandse liedcultuur. Fumus: Mededelingenblad van de Stichting Focquenbroch 7: 31-35.