Fumus. Jaargang 14

[p. 43]

Met Delpher op zoek naar Focquenbroch
Frans Wetzels

Volgens kenners zou zoekmachine Delpher een goudmijn zijn voor historische informatie. Met één muisklik toegang tot meer dan een miljoen boeken, kranten en tijdschriften: dertig miljoen gedigitaliseerde pagina's. En nog eens anderhalf miljoen radiobulletins. Deze snelle speurder is ontwikkeld door de Koninklijke Bibliotheek in samenwerking met het Meertens-Instituut en de universiteitsbibliotheken van Amsterdam, Groningen, Leiden en Utrecht.

Met Delpher nemen we een kijkje in twee collecties boeken - de Basiscollectie en de Googlecollectie - die fulltext (op woordniveau) doorzoekbaar zijn. De Basiscollectie van de KB bevat meer dan 52.000 boeken uit de 17^de tot de 20^ste eeuw, de Googlecollectie ruim 320.000 gedigitaliseerde boeken uit de 16^de tot en met 19^de eeuw. In de krantencollectie meer dan 11 miljoen pagina's, aan tijdschriften 1,5 miljoen (Nederlandstalige) pagina's uit de periode 1850-1940.

Laten we eens de proef op de som nemen en controleren of we met die gouden zoekmachine ook relevante gegevens over Willem Godschalck van Focquenbroch en zijn werken vinden. Momenteel ben ik zeer geïnteresseerd in zijn TYPHON, Of De REUSEN-STRYDT en in de diverse recensies over dat werk. Daarom start ik mijn speurtocht op Delpher met de zoeksleutel ‘Typhon’. Daarvoor moet ik op mijn computer via Google, of KB eerst naar de beginpagina van Delpher en die ziet er nu zo uit:

waarna ik in het venster ‘Zoeken in alle tekstcollecties’ het woord ‘Typhon’ intik. En wat vind ik? In 694 krantenartikelen komt vanaf 1759 het woord ‘Typhon’ voor, eveneens in 66 tijdschriften, en in 261 boeken van de Basiscollectie en in 258 werken van de Googlecollectie. Maar het woord was tot 1989 in geen enkel radiobulletin te beluisteren. Als naam van een schip komt Typhon opvallend vaak voor, verder als natuurverschijnsel en een enkele keer in een Egyptische mythe over Osiris die door de boze god Typhon gedood wordt. Dat is niet bepaald wat ik zoek. En 1300 treffers één voor één gaan lezen is niet aantrekkelijk en nogal tijdrovend.

[p. 44]

Toch vind ik op deze manier ook een verwijzing naar de Franse dichter Scarron en zijn Typhon - maar helaas niet naar de versie van Focquenbroch - in een artikel van het tijdschrift Nederland uit 1885 (p. 210).¹

1 Brink, Jan ten, ‘Hollandsche schelmenromans uit de zeventiende eeuw’, in ts. Nederland, 1885.

Met Delpher gouddelven

Om het zoekwerk te verfijnen voeg ik aan de zoeksleutel het woord Focquenbroch toe - dat is een tip van Ewoud Sanders² - en vind zo minder verwijzingen maar wel de juiste treffers. Een voltreffer is een advertentie in de Utrechtse Courant van maandag 22 juni 1767 waarin reclame wordt gemaakt voor een uitgave, een herdruk, van Focquenbrochs werken:

‘Te Amsterdam by S.v. ESVELDT, in de Kalverstraet, het 3^de Huis van de Roomsche Kerk de Papegaey, is herdrukt en is alomme in de Buiten-Steeden te bekomen, en te Utrecht by A. van Paddenburg en te Alkmaer by J. Maagh: Alle de Werken van W.V. FOCQUENBROCH, verzameld en uitgegeeven door A. Bogaart, in zich vervattende: Typhon of Reuzenstryd. AEneas van Virgilius, in 2 Boeken. Herderzangen van Virgilius. De Min in 't Lazarus Huis. De verwarde Jalouzy. Tymon van Lucianus. Bruilofs-Dichten, en daer onder de Klugt van de Kwakzalver, en van de Weyery. Verjaer-Dichten. Minne-Dichten. Klink-Dichten. Punt-Dichten. Gezangen zo in 't Duitsch als in 't Fransch, op allerley aerdige wyzen. Mengel-Dichten. Brieven. Alerames en Adelasias Trouwgevallen, in 2 Deelen, op iets groter als gemeen Formaet, belopende meerder dan 978 bladzyden, behalven het Voorwerk, en een kopere Tytel-Plaet. Gedurende dit jaer is 't zelve te bekomen voor de goed koop prys van 36 stuivers, en na dien tyd niet minder als 50 stuivers.’

Deze annonce bevat wel degelijk nieuws. Nu weten we iets meer over de prijs van die twee delen en over het voordeel van een snelle aankoop zo'n 250 jaar geleden. Dezelfde advertentie verscheen ruim een maand later nogmaals in de Utrechtse courant van 31 juli 1767. Trouwens in hetzelfde jaar verschenen ook in andere kranten die advertenties o.a. in de Oprechte Haerlemse courant van 13 juni, in de Leydse courant van 11 mei, 1 juni, 2 oktober en van 23 december, maar de laatste twee zijn ingekorte versies van het oorspronkelijke bericht. Uit een advertentie in de Hollandsche historische courant van 20 mei en in de Noordhollandsche courant van 5 mei en 24 augustus 1780 blijkt dat de derde druk van Alle de Werken van Dr. W.V. FOCQUENBROCH voor twee gulden en 4 stuivers over de toonbank ging. De Nederlandsche courant van 27 oktober 1784 meldde dat aan de eerstkomende de ‘volgeestige Digtkundige Werken’ van de beroemde Focquenbroch voor de ‘extra verminderde prijs van 1 Gulden’ in plaats van f. 2,50 afgeleverd zouden worden. Deze exclusieve aanbieding vond plaats bij twee Amsterdamse boekhandels, te weten bij ‘de Erve H. Bos, op de hoek van de Cingel en Gasthuismoolensteeg,’ en bij J. Roos en zoon in de Hartestraat.

2 Sanders, Ewoud, Digitaal gouddelven bij de KB (Koninklijke Bibliotheek), Den Haag, 2015.

Focquenbroch en Typhon in oude tijdschriften

Niet iedere vondst met deze zoekmachine levert goud of zilver op. Zo durf ik de verwijzing naar Focquenbroch in het tijdschift De vriend des vaderlands (1840) niet spectaculair te noemen.³ Het betreft een bespreking van een aardig maar onwaarschijnlijk verhaal over De dichter Focquenbroch, dat J. Krabbendam Rz geschreven had voor de Almanak voor Blijgeestigen, voor het jaar 1841 (uitgegeven te Hoorn bij de Gebr. Vermande). Dat is zeker geen gouden vondst -

3 De vriend des vaderlands; een tijdschrift toegewijd aan den roem en de welvaart van Nederland, 1840.

[p. 45]

hooguit wat brons - maar het toont wel aan dat rond 1840 meester Fok als dichter nog niet vergeten was.

Interessanter is een artikel van A. Heyting over Franse en Nederlandse rondelen, waarin hij ook gedichten van Focquenbroch aanhaalt.⁴ Heyting vond slechts één Hollands rondeel dat aan het Marot-rondeel verwant is, en wel bij Focquenbroch. Een dergelijk rondeel bestaat uit 13 regels met zes en zeven eendere rijmklanken. Focquenbrochs ‘Bruylofts Rondeel’ is wat langer, maar vermoedelijk naar een Frans model gevormd. Volgens Heyting luiden de eerste regels van dat rondeel:⁵ 't Is voor de Bruid en u ô Bruigom mede, / Dat ik hier kom met een Rondeel getreden, / Met hoop, dat gij zult horen, hoe het luidt, / 't Roept over u geluk en zegen uit, enz. De twee rijmklanken van dit rondeel in 18 regels zijn - ede en - uit. Ook citeert Heyting een ander ‘luimig’ gedicht van Focquenbroch met enkel deze twee rijmklanken - ene en - y, namelijk het verdubbeld rondeel Aen de lichtvaerdige CLORIMENE, dat in Heytings spelling Aan de lichtvaardige Klorimene heet.

4 Heyting, A.T.A., ‘Het rondeel, de roos der lyriek’, in ts. De kunst; een algemeen geïllustreerd en artistiek weekblad, 1913, 155-156.

5 Heyting wijkt van de originele spelling van Focquenbroch af: Bruilofts-rondeel i.p.v. Bruylofts Rondeel, Bruid en Bruigom i.p.v. Bruyt en Bruygom. Vergelijk maar met de spelling in Afrikaense Thalia, of derde deel van de geurige zang-godin, door de editiewerkgroep Stichting W.G. van Focquenbroch, 68.

Focquenbroch en Typhon in boeken uit de 18^de eeuw

Door het artikel van Peter Altena in ons mededelingenblad Fumus is Johann Jacob Grabner, officier in het leger van de Republiek, geen onbekende verschijning meer.⁶ In zijn Brieven over de Vereenigde Nederlanden uit 1792 merkt die luitenant en tevens liefhebber der schone letteren op dat de Nederlanders in het ‘boertig heldendicht’ niet één uitmuntend origineel werk bezitten. Maar ‘Godschalk Wilhelm van Focquenbroch vertaalde de met deze soort van verdichtingen nabestaande travesteeringen van Scarron, te weeten deszelfs TYPHON (of reusenstrijd,) en de Eneis, ten deele zeer gelukkig’. Met Delpher komen de Focquenbroch-fans, die het blad Fumus niet kennen - wat jammer! - toch het kritische boek van Grabner op het spoor.

Enkele jaren voordat Grabner zijn Brieven over de Vereenigde Nederlanden publiceerde, was een andere buitenlander hem voorgegaan in zijn lof voor meester Fok. In 1788 verscheen de Proeve eener theorie der Nederduitsche poëzy (herdrukt in 1809) van Otto Christian Friedrich Hoffham (1744-1799).⁷ Hij werd in Küstrin (nu Kostrzyn nad Odra, Polen) geboren en zijn familie verhuisde naar Amsterdam, waar hij opgeleid werd tot koopman en waar hij kennis maakte met de letterkundige kringen aldaar. Sommigen vinden hem wel één van de grappigste dichters uit de achttiende eeuw. In § 87 behandelt Hoffham de analogie tussen twee rijmwoorden. Hoe minder analogie, hoe beter. Het is geen kunst om wijntje op Trijntje, om groeien op bloeien te laten rijmen, maar hoe ‘eigenzinniger derhalve sommige rymwoorden zyn, des te meer roem verwerft de poëet, indien hy ze door een geestigen draai weet te paaren’. Als voorbeelden van die geestige contrasten citeert hij uit twee dichtwerken van Focquenbroch:

Hier na zo zong hy, hoe dat Pyrrha
Haar keijen smakte, hier en daar,
En om dat dit wel rymd op Myrrha,
Zo, loof ik, zong hy ook van haar;

(Silenus. Zesde Herderszang)

6 Altena, Peter, ‘Noghthans hedendaagsch weinig geacht’: Johannes Grabner over Focquenbroch in 1792, ts. Fumus, 2013, 33-35.

7 Hoffham, O., Proeve eener theorie der Nederduitsche poëzy, te Amsteldam, 1788. Ook is een editie hiervan bezorgd in 2002 door Francis Bulhof. Raadpleegbaar via DBNL.

[p. 46]

 

Hy roepende fluks om een bliksem,

 

Sprong op, zo luchtig als een koe;

 

Maar zagt, ik vind geen rym op ixem:

 

Doch lykwel dat's tot daaraan toe.

 

 

 

(Typhon, Derde Sangh)

Papageno in Java-Bode en Wiel Kusters in NRC Handelsblad

Niet alleen in Nederlandse kranten die hier te lande gedrukt werden, maar ook in dagbladen in voormalig Nederlands-Indië verschenen artikelen over de geestige en welbekende dokter Focquenbroch. Dankzij Delpher kwam ik een serie van vier artikelen op het spoor over ‘Een basterd-poëet op de Goudkust’ in de Java-Bode van 1896, geschreven onder het pseudoniem Papageno.⁸ Was de recensent misschien een liefhebber van Mozarts Zauberflöte waarin de verliefde Vogelfänger Papageno een grappige rol speelt? Het eerste artikel begint nogal negatief, maar geleidelijk wordt het positiever. De openingszinnen beloven weinig goeds.

‘De naam van Willem Godschalk van Focquenbroch is op deze wijze in de republiek der letteren gebrandmerkt geworden, dat die als een norm van den onbetamelijken stijl geacht is, als een maatstaf waarbij anderer buitensporigheden vergeleken zouden worden. Zoo vuil als Focquenbroch! - placht men in zijn tijd te zeggen, om aan te duiden dat een schrijver uitmuntte in de pornografie.’ Papageno verwijst dan naar en citeert uit Witsen Geysbeeks Woordenboek der Nederlandsche dichters, waar de liederlijkheid van Mattheus Gansneb Tengnagel, de morsigste en onhebbelijkste rijmer van de 17^de eeuw door niemand overtroffen kon worden ‘zelfs niet door Focquenbroch’. In die reeks artikelen leert de nieuwsgierige lezer Focquenbroch kennen als dokter, dichter en fiscaal, ook wijst hij op overeenkomsten met Aernout van Overbeke en diens brieven uit Oost-Indië. Hij citeert uit Focquenbrochs Afrikaanse brieven en uit Van Overbekes beschrijvingen, en geniet van de luimige ‘oostinjereis’ die ‘meer playsant’ is om te lezen dan de verhalen uit fort El Mina.

Niet alleen uit een ver verleden maar ook uit de vorige eeuw duiken artikelen op, waar ik het bestaan niet eens van vermoedde. Zo vond ik met Delpher een recensie van de hoogleraar en dichter Wiel Kusters in NRC Handelsblad van 8 februari 1980, waarin hij de geannoteerde uitgave van Focquenbrochs Typhon of de Reusen-Strijdt (1665) door L. Laureys bespreekt. Focquenbrochs werk rekent Kusters tot de Nederlandse klassiekers en hij citeert uit Typhon het advies van Mercurius aan Apollo om zijn lauwerkrans te vervangen door tabaksbladeren: ‘Kiest Taback die eed'le plant, Ware hulp voor minnebrandt’.

Delpher blijkt een uitstekende zoekmachine te zijn, maar je zult er niet altijd goud mee opdelven. Een probleem bij de oude teksten blijkt toch vaak de spelling te zijn. Stond er Typhon of Tiphon? Focquenbroch of Fokkkenbroch? Klorimene of Clorimene? Probeer als zoekwoord een of twee spellingvarianten. Of vul een vraagteken of asterisk in als je over een bepaalde letter (?) of enkele letters (*) twijfelt. Bijvoorbeeld Afrika?nse of Mer*ius. Succes kan ik niet garanderen, wel veel plezier en weinig ergernissen.

8 Java-bode. Nieuws-, Handels- en Advertentieblad voor Nederlandsch-Indië. De artikelen van Papageno (pseudoniem van Sam of Samuel Kallf (1851- 1932), een oudere broer van de bekende literatuurhistoricus G. Kalff) over Focquenbroch verschenen op 15, 18, 22 en 25 juli 1896 in die krant.