Fumus. Jaargang 13

[p. 62]

Kluchtige kwakzalverij.
Hans Verstraate

Onze onvolprezen toneelcollectioneur in het digitale Ton Harmsen besprak in Fumus van 2012 twee zogeheten kwakzalverkluchten onder de titel ‘Is er een dokter in de zaal? Asselijn verziekt Focquenbroch’. Zijn conclusie was duidelijk: Thomas Asselijn had zich de moeite kunnen besparen om Focquenbrochs Klught van Hans Keyenvresser met toevoeging van een aantal figuren door te starten. Wellicht was het Asselijns bedoeling om die klucht te verheffen tot de status van blijspel, hetgeen jammerlijk mislukte. Nou kwam ik al jaren eerder tot dezelfde bevinding. ‘Je kunt ook moeilijk tot een andere bevinding komen’ zei Ton mij daarop.

Het is niet mijn bedoeling om Tons artikel dunnetjes over te doen. Ik zal het hier dan ook niet over Asselijns navolging hebben. Mogelijk hier wat andersoortige anekdotiek. Zo prijst Ton Harmsen Focquenbrochs vaart en humor, maar spreekt hij evenwel van ‘een simpele en platte klucht’. Volgens mij is het daarentegen een van de aardigste die er bestaan. Frans Wetzels besprak 10 jaar terug al een opvoering in Leiden tijdens het Rembrandtfestival als een groot succes. Frans wees er een paar jaar later op, dat de klucht in een vertaling was uitgekomen. Het lijkt dus waarschijnlijk, dat de Klught van Hans Keyenvresser wel degelijk kwaliteit bezit.

Het laatste bleek ook tijdens de voorleessessie die ieder jaar door het Leids Renaissancedispuut Proteus wordt gehouden ten huize van Elly Groenenboom-Draai, waar dit jaar Keyenvresser werd behandeld. Onbedaarlijk lachen, met name om de mallotige Hoogduitse kwakzalver in persoon die met verve door Karel Bostoen werd gespeeld. ‘Wat te doen, als er 's zomers Duitse toeristen dit gaan zien?’ zei hij daarbij.

De klucht van Focquenbroch kenmerkt zich door enige bij het genre passende types als de snoevende mof, de domme boer en de gisse knecht. De mof en de boer zijn vooral lachwekkend door hun opmerkelijke spraak, de eerste door zijn Germaans gekleurd Nederlands en de tweede door zijn Zaans getint boerentaaltje. De knecht werkt op de lachspieren door wat hij zegt. Mijns inziens is Focquenbrochs klucht buitengewoon geslaagd, ook in vergelijking met andere voorbeelden van het subgenre kwakzalverklucht, waaronder die van Bredero.

De kwakzalver

Als een hannekemaaier of kiepkerel trok ook in de vroegmoderne tijd de kwakzalver als voortvluchtig reizende door het land. Evenals deze was hij vaak een Duitser of deed hij zich als zodanig voor. The place to be waren (jaar)markten en kermissen. Daar posteerde hij zich op een stellage met een quasi-deftig uiterlijk. Op het schilderij ‘De kwakzalver’ van de Leidse fijnschilder Gerard Dou in het Museum Boymans van Beuningen in Rotterdam is zo'n nep-arts te zien tussen het nieuwsgierige volk. Soms heeft zo'n kwakzalver een knecht aan zijn zijde, gestoken in een bont, de aandacht vragend kostuum. Dat zien we op enkele aan de ‘kluchtschilder’ Jan Steen toegeschreven schilderijen. Een qua palet, compositie en stofuitdrukking stellig aan Jan Steen toe te schrijven doek bevindt zich in het Frans Hals Museum te Haarlem. Daarop is zo'n knecht bezig een kei te verwijderen bij een slachtoffer, terwijl zijn baas in puriteins kostuum gestoken den volke toespreekt. Het komt bij beide schilders erg theatraal over.

De kwakzalver begint doorgaans zijn relaas met een alleenspraak vol eigenroem en opschepperij over verworven dokterstitels, terwijl hij die nadrukkelijk aan het publiek toont. Bluf in plaats van medische kennis. Uiteraard spreekt zo'n kwakzalver een bizar soort Nederlands vol germanismen en bij het noemen van medicamenten komisch potjeslatijn. Zijn ‘consult’ gaat gepaard met piskijkerij, kiezentrekkerij en keisnijden.

[p. 63]

Bij het laatste werd aangenomen, dat een steen in het hoofd de oorzaak zou zijn van afwijkend gedrag. Hoe kom je er op? Een citaat: ‘Segt ir Hern! ont aenschouwt mir mor einmol diesem Compositioon / Das ist ein wasser, getrocken par dem Distillatiioon / Aus dem vermarden Keyjsteyn van den Erntfesten Jonck-Hern Meyster’. Bij het gezamenlijk declameren van de klucht januari dit jaar viel dat Meyster niet op, er kan immers eventueel een meester in de rechten mee zijn bedoeld. Bedoeld is echter Jonkheer Everard Meyster. Die liet in 1661 ter gelegenheid van de vrede tussen Portugal en de Nederlanden een 10.000 kilo zware steen van zijn landgoed naar Amersfoort trekken. Meyster wilde daarmee uitdrukken, dat oorlog in zijn ogen een teken was ‘dat men een key in de kop hadt’. Waarvan akte.

Soms pochte de kwakzalver er op, dat hij de Steen der Wijzen, het universele geneesmiddel, had gevonden. ‘Keigoed’ zouden ze in Nijmegen zeggen.

Bedrog

Het thema van de Klught van Hans Keyenvresser is bedrog. De kwakzalver bedriegt een boer door hem volkomen fout te diagnosticeren en onnutte medicamenten te verstrekken. Dat alles met veel vertoon van quasi-deskundigheid op medisch gebied. Hij wordt zelf echter door zijn streetwise knecht bedonderd. In de kwakzalver die het volk bedriegt met kledij, diploma's en bluf zie je symbolisch de bedrieglijke aantrekkingskracht van het zinnelijke. In de zeventiende eeuw dacht het geleerde deel der natie, dat het onontwikkelde volkje voortdurend ten prooi is aan de eigen hartstochten en zintuiglijkheid, als het niet met vaste hand wordt geleid. Wellicht was het volk voor die elite als het ware de personificatie van het bedrieglijke bestaan. Hadden ze ongelijk? Anno 2015 is ‘Het volk wil brood en spelen’ in veel opzichten nog altijd van toepassing, alsook ‘de wereld wil bedrogen worden’.

Asselijn bedroog zichzelf met zijn idee Focquenbroch te kunnen verbeteren, Imitatio ja, aemulatio nee.

Aanvullende literatuur op het artikel van Ton Harmsen

Andel, M.A. van: Chirurgijns, vrije meesters, beunhazen en kwakzalvers. 2e druk. Den Haag, 1981.

Emmens, J.A.: ‘De kwakzalver, Gerard Dou’. In: Openbaar kunstbezit 15, afl. 1 (jan. 1971), pag. 4-4b.

Hamer, D. en W. Meulenkamp: ‘Everard Meyster, een 17de-eeuwse zonderling’. In: Spiegel Historiael 21 (febr. 1986), nr. 2.

Harmsen, Ton: ‘Is er een dokter in de zaal? Asselijn verziekt Focquenbroch’. In: Fumus 10 (2012), p. 7-11.

Verstraate, Hans: ‘Kluchtige kwakzalverij: Focquenbroch en Asselijn en de Klught van Hans Keyenvresser/De quacksalver’. In: Proteus 8 (1992) nr. 1, p. 10-14.

Wetzels, Frans: ‘Focquenbrochs Kwakzalver in Leiden tijdens het Rembrandtfestival’. In: Fumus 3 (2005), p. 56-57.