Logo DBNL
Fumus. Jaargang 13 (2015)

Fumus. Jaargang 13

(2015)– [tijdschrift] Fumus–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Een stand van zaken: Johannes van den Bergh (1640-1690), leven en werk.
Bauke Hekman

Wolfgang Marguc in zijn dissertatie Willem Godschalck van Focquenbroch. Ergänzende Prolegomena (1983), Peter Kroone in zijn doctoraalscriptie Willem Godschalck van Focquenbroch, z'n familie, z'n vrienden, z'n werk; drie manieren van benaderen (1982) en Jan Helwig in zijn internet artikel ‘Johannes van den Bergh, boekverkoper te Amsterdam’ (2004) hebben aandacht besteed aan leven en werk van Johannes van den Bergh en Johanna Wasteliers. Hun beschrijvingen en data behoeven correctie, uitbreiding en actualisering om tot een zuiverder en vollediger beeld van het leven en werk van Johannes en Johanna te komen. Dat beeld ga ik schetsen. Daarbij ga ik uit van recent gepleegd aanvullend onderzoek, van mijn bevindingen neergelegd in mijn dissertatie De Affaire de Lalande-Lestevenon (2010) en in mijn artikelen in Fumus: ‘De bijdragen van Willem Godschalck van Focquenbroch en Jan Neuyen aan het album amicorum van Jacob Heyblocq’ (Fumus 4, 2006), ‘Bijzondere betrekkingen tussen Willem Godschalck van Focquenbroch, Jan Neuyen, Arnold Moonen en Joannes van den Bergh’ (Fumus 4, 2006) en ‘Een drukker aan de drank. De neergang van Johannes van den Bergh, drukker-boekverkoper te Amsterdam’ (Fumus 11, 2013).

Het leven van Johannes en Johanna

Johannes van den Bergh werd op 28 februari 1636 gedoopt in de Oude Kerk te Amsterdam onder de doopnaam Jan.1 Hij ondertrouwde op 27 november 1659 met de negentienjarige Johanna Wasteliers.2 Hij stierf in december 1690.

Johannes was het tweede kind van metselaar Jan Jansz. (van den Bergh) en Trijntje Pieters. Jan en Trijntje waren op 29 april 1634 ondertrouwd.3 Jan leefde van ca. 1602 tot ca. 1659; zijn sterfdatum blijft (voorlopig nog) onbekend. Trijntje is omstreeks 1604 geboren. Zij kwam van buiten Amsterdam. Zij stierf in 1661 en werd op 8 september van dat jaar vanuit haar huis op het Singel bij de Spiegelstraat begraven op het kerkhof van de Nieuwezijdskapel.4 Het gezin telde acht kinderen: vijf meisjes en drie jongens. Maritje of Maria was de oudste (doop 3 december 1634 NK)5 en Pieter Jansz de jongste (doop 31 oktober 1652 in de Oude Kerk).6

Johanna Wasteliers werd op 19 juni 1641 als Jenne Wattelier gedoopt in de Oude Waalse Kerk te Amsterdam.7 Zij was de dochter van Louis Watteliers en Barbe Moene (= Barbara Moonen).8 Haar ouders waren welgesteld. De familie Watteliers woonde op de Nieuwe Zijds Achterburgwal. Louis Watteliers was eerder getrouwd geweest met Maria Harel van de Harels, de invloedrijke regenten van de Waalse Kerk. Barbara Moonen was een tante van de dichter Arnoldus Moonen (1644-1711). Hun familierelatie wordt bevestigd in het geboortedicht dat Moonen in 1667 schreef: ‘De zeventigste verjaerdagh myner moeje [= tante] Barbara Moonen, aen haere dochter, joffrou Joanna Wastelier’. Johanna's huwelijk met Johannes van den Bergh werd een drama. Zij stierf in oktober 1680.

Johannes van den Bergh en Johanna Wasteliers namen rond de jaarwisseling 1659/1660 hun intrek in het pand dat hij bewoonde op de Warmoesgracht.9 Het pand werd aangeduid als ‘By 't Blaue-huys’. Daar dreef hij zijn boekhandel en drukkerij. Dat hij in 1660 al over een eigen drukpers beschikte - vrijwel zeker betaald door Johanna - blijkt uit de onderstaande advertentie in de Oprechte Haerlemse Courant.10

#6600525,1 t'Amsterdam, by Johannis vanden Bergh, Boeckverkooper op de Warmoes Gracht, by 't Blaeu-Huys, is ghedruckt en wordt uytgegeven, den Grooten, Algemeynen en Schrickelijcken Dagh des Oordeels: noodigh voor alle Christenen die haere Zielen een Salighe behoudenis wenschen: Sijnde een verklaeringhe over Matth: 12. Vers 26. ** Item, Tophet zijnde een beschrijvinghe van de Helle, ende de grouwelijcke, ysselijcke, en schrickelijcke Rampsalig-heden der verdoemde: machtig om d'alder versteenste en hartste Harten te vermorwen, en te verbrieselen: beyde in't Enghels beschreven, door den voortreffelijcken Godtsgeleerden Henri Grenewood, Meester in de vrije Konsten, Dienaer des Goddelijcken Woordts; om zijn treffelijckheydt, in't Engels tienmael ghedruckt, en vertaelt door Jacob van Oort. In 12.

Op de Warmoesgracht gaf hij vijf werken uit. Een mooi begin. Tussen februari en juni verhuisde het echtpaar naar een A-locatie aan de Dam. Daar werd het fraaie pand betrokken dat de naam ‘In de Boeck-winckel’ voerde en gelegen was op de hoek Kalverstraat-Gasthuis-steeg (nu de Paleisstraat). Ongetwijfeld gerealiseerd met financiele steun van Johanna.

In de periode juni-augustus 1661 werkte Van den Bergh nauw samen met Jan Neuye. Neuye schreef een treurspel in twee delen: De rampsalige min. Treurspel voor Kupido. Hij ging schuil achter de initialen M.S.D. en M.S.N. Van den Bergh drukte het werk onder het pseudoniem Jan Pietersz. Van Dam. In augustus 1661 schreef Neuye op verzoek van Van den Bergh het gedicht bij de zinneprent Tribunal injuriae & Amoris.11

In de periode 1661-1663 duidde Van den Bergh zijn boekhandel aan met de naam ‘In de Boeckwinckel’. Daarna en daarnaast gebruikte hij ook de zaaknaam ‘In altijt wat nieus’.12 Die namen waren een erfenis van de boekverkoper Joost Hartgers die het pand bewoonde van 1638-1653. In het impressum van 't Amsteldams minne-beeckje dat in 1649 bij Hartgers verscheen, gebruikte deze als zaaknaam ‘In de Boeck-winckel’ en als motto ‘Altijd wat nieuws’.13 Op de titelpagina van enkele werken uit 1661 en 1662 staat een prent die het interieur toont van een boekwinkel waarin een klant en een boekhandelaar te zien zijn.14 De laatste houdt in zijn rechterhand een vel papier of perkament waarop het motto ‘Altyt wat nieus’ te zien is, in zijn linkerhand lijkt hij een boekje of los katern te houden. De gravure zou best eens Van den Bergh in zijn eigen zaak kunnen voorstellen.



illustratie
Gravure op de titelpagina van L. van Zantens Spiegel der gedenckweerdighste wonderen (UBA OK 62-7609)


Kleerkooper en Van Stockum maken in hun Boekhandel te Amsterdam melding van een zakelijk conflict tussen Johannes van den Bergh en een zekere Cornelis van Houten over de levering van een partij op tin gedrukte almanakken en prenten.15 De kwestie speelde rond de jaarwisseling 1658/1659. De partijen compareerden voor de Amsterdamse notaris Cornelis de Grijp, die in vier akten gedateerd op 10, 11, 16 en 17 januari 1659 het conflict afhandelde. Kleerkooper en Van Stockum zijn er ten onrechte van uitgegaan dat onze Johannes van den Bergh de opponerende partij was en niet een naamgenoot van hem. In de akten worden geen adressen of zaaknamen genoemd. Wel wordt er in de akten van 11 en 16 januari gerept van een samenwerkingscontract tussen beide heren van 9 november 1658. Dat contract zou mogelijk tot identificatie van de partijen kunnen leiden. Ik trof het contract noch de naam Cornelis van Houten elders in de archieven van het SAA aan. Uit de akte van 11 januari 1659

kan wel de (voorlopige) conclusie worden getrokken dat de opponerende Johannes van den Bergh een naamgenoot is. Ik citeer:

[...] waar op des voorsseide van den Berghs huijsvrouwe tot antwoordt ghaf ik sal het mijn man segghen. Ende heeft sij de voorsseide 18 almenakken, een parthij jaarbriefjes ende de rekeningh ofte factuur ontfangen.16

Deze situatie deed zich voor ten huize van Johannes van den Bergh wiens echtgenote in bovenstaand citaat aan het woord is. Echter, Johannes en Johanna waren toen nog niet getrouwd. Samenwonen voor het huwelijk was in die tijd niet gebruikelijk en je verloofde je man noemen in een zakelijke kwestie ten overstaan van een notaris lijkt me eveneens ongebruikelijk. Voldoende argumenten om te veronderstellen dat het hier om een naamgenoot van onze Johannes van den Bergh gaat.

De fondsen van Johannes en Johanna

Recentelijk nog zijn alle werken die Johannes van den Bergh en Johanna Wasteliers hebben uitgegeven door mijn handen gegaan, op één na: Jean Labadies Points fondamentaux de la vie vraiment Chré-tien-ne (1670), de uitgave die genoemd wordt in de advertentie in de ‘Oprechte Haerlemse Courant’ (OHC) van 29 juli 1670:

#6700729,3 t'Amsterdam, by Iohannes vanden Bergh, Boeckverkooper bezuyden het Stadthuys, is gedruckt en werdt uytgegeven: Points fondamenteaux de la vie vraimant Christiene, necessaires premieremant a mediter & en suite a practiquer a toute fortes de Persones apelles de Dieu a suivre Iesus Christ notre Seigneur, a vivre selon l'Esprit & les lois de L'Euangelie, recueillis de l'Escriture & mis en ordre, par Iean de la Badie, Pasteur. In 8. [...].

Deze uitgave van Van den Bergh heb ik niet kunnen traceren, wel die van Jacob van Velsen, die onder andere voorkomt in de collectie van de universiteitsbibliotheek van Leiden (Thysia 62) en Rostock (Fm-3343).17

Het fonds van Johannes van den Bergh

De verschillen tussen mijn lijst en die van de STCN en Jan Helwig18 heb ik aangegeven met respecttievelijk een schuine streep en een asterisk. De grootste verschillen doen zich voor in 1661. De daarin met */ gemarkeerde zes werken hebben alle betrekking op het enorme schandaal dat zich in mei-augustus 1661 in Amsterdam heeft afgespeeld rond Gabriel de Lalande en Elisabeth Lestevenon. In mijn dissertatie De affaire De Lalande-Lestevenon (2010) heb ik betoogd en bewezen dat deze gemarkeerde werken door Van den Bergh zijn uitgegeven.19 Tegenbewijs werd nooit geleverd. De zes werken zijn anoniem of onder pseudoniem verschenen. Vijf ervan zijn van de hand van de dichter Jan Neuye (1640-1706). Van den Bergh kende hem uit zijn jeugd en was gecharmeerd van diens dichterlijke kwaliteiten. In 1662 en 1663 levert Jan Neuye bijdragen aan Cupidoos lusthof en Apolloos minne-sangen. In 1664 verschijnt zijn treurspel Eneas (lange versie) dat in 1667 wordt gevolgd door de korte versie, die al vanaf 1664 bij Van den Bergh op het schap lag te wachten

om te worden uitgegeven. In 1669 verschijnt Neuyes De gewroke Lucretia, het laatste werk dat hij bij Van den Bergh heeft laten drukken en uitgeven.

In 1663 liet Arnoldus Moonen zijn Kerszangh bij Johannes drukken en uitgeven. In 1670 week hij uit naar Herman Aeltsz.; waarschijnlijk was hij helemaal klaar met zijn aangetrouwde neef, die toen al aan de drank was en het leven van nicht Johanna tot een hel maakte. In 1676 was hij meteen weer present om als enige aanbieder zijn nicht Johanna Wasteliers bij de start van haar boekhandel te steunen (zie bijl. 2).

Helwig beschouwt Van den Bergh als de belangrijkste uitgever van Focquenbrochs werk.20 Dat was hij onmiskenbaar, maar dat was hij ook van Neuyes werk. Er mag een persoonlijke band worden verondersteld tussen de beide auteurs en Van den Bergh. Ze kenden elkaar vanaf hun kindertijd. Dat verleden was voor Focquenbroch echter niet sterk genoeg om hem ertoe te bewegen zijn eerste vier werken uit de periode 1661-1665 bij van den Bergh onder te brengen. Pas na aanhoudend en sterk aandringen van Van den Bergh ging hij daar eind 1665 toe over. Vanaf dat moment tot juli/augustus 1668 bleef Focquenbroch hem trouw. Maar niet uit sympathie voor Johannes of geimponeerd door diens gedram. Zijn warme gevoelens voor en medelijden met Johanna Wasteliers gaven de doorslag. Uit de gedurfde verzen 35-44 in het ‘Verjaarveers aan mejuffrou N.N. juffrou J.W.’ dat hij haar stuurde op haar 24ste verjaardag blijkt hoe vertrouwd hij met haar was. Focquenbroch koos voor Johanna. De zakelijke relatie met Johannes bood hem de gelegenheid haar regelmatig thuis te ontmoeten en alleen met haar te zijn als Van den Bergh weer eens op pad was naar tuin of kroeg.

 
|35| Ik wensch voorts, dat uw goe Mameere [= moeder]
 
U noch het ambacht eens mag leeren,
 
Van vrucht te teelen uit een land,
 
Dat licht genoegzaam word bepland,
 
Maar 't geen noch echter van zyn leven
 
|40| Geen zaad, noch spruiten heeft gegeven;
 
Op dat gy van haar weten meugt,
 
Hoe zy 't geklaart heeft in haar jeugt,
 
Toe zy de braafste vrouw der vrouwen,
 
Eerst op de weereld aan dee schouwen [...].21

Jan Neuye toonde zich meer solidair met Van den Bergh. Hij bracht in de periode 1661-1669 al zijn werken bij hem onder, op één uitzondering na. In 1666 verscheen zijn berijmde chorografie Beschrij-vingh van Batavien22 bij Willem van Beaumont. Dat hij dit werk bij Van Beaumont heeft ondergebracht zou als reden kunnen hebben dat het beter paste in diens fonds waarin geschiedkundige werken voorkwamen zoals het Jaer-boek, der gedenk-waerdige geschiedenissen23 en de Batavise Romeyn.24 Neuye had ook veel te danken aan Van den Bergh. Deze liet hem een literaire rol spelen in de affaire rond Gabriel de Lalande en Elisabeth Lestevenon en zorgde ervoor dat Neuye met zijn gedichten in 1662 en 1663 ruim vertegenwoordigd was in Cupidoos lusthof en in Apolloos minne-sangen. Toch kwam er na 1669 een einde aan hun samenwerking. Van den Berghs drankzucht en agressie jegens zijn vrouw werden mogelijk ook Neuye te veel.



illustratie



illustratie
Begraafbriefje van Catharina Kruys. Het vignet is ondertekend met ‘Gedruckt by Johannes van den Bergh’. (SAA 928 Collectie begraafbriefjes, map K).


Het is onbekend hoeveel geld Van den Bergh voor het drukken en uitgeven van een werk ontving, welke marges hij maakte en of hij elk jaar wel minimaal break-even draaide. Doordat niet te weten is het onmogelijk te bepalen welke jaren financieel negatief en positief zijn uitgepakt. Met het drukken en uitgeven van begraafbriefjes kwam er zo nu en dan wat contant geld binnen, maar dat was marginaal. Om zijn drankzucht te bevredigen moet hij regelmatig een greep uit de kassa hebben gedaan. Als daaruit niets meer te halen viel, zette hij Johanna onder druk.

Vanaf 1669-1670 ging het mis met Van den Bergh. Hij joeg het kunstgenootschap Nil volentibus arduum, waarvoor hij in eerste instantie tot tevredenheid werkte, tegen zich in het harnas toen hij enkele pamfletten uitgaf van labadistische signatuur en op de titelpagina van de Astrate (1670) van Dirk Buysero hetzelfde Nil-vignet gebruikte als op de titelpagina van de eerder bij hem verschenen De gelyke tweelingen. Buysero was geen lid van Nil volentibus arduum, terwijl het gebruik van het Nil-vignet, dat als kwaliteitsmerk van Nil dienst deed, dat wel suggereerde.25 Zijn druk- en uitgeverswerk kwam stil te liggen. De literaire markt wilde hem niet meer. Hij was een onbetrouwbare factor geworden door alcoholverslaving en schulden.

Op maandag 20 april 1671 trad Van den Bergh voor de laatste maal als boekverkoper op toen hij ‘In de Boeck-winckel’ een boekenveiling hield van ‘een partye uytsteeckende nieuwe gebonden en ongebonden boecken, in verscheyde faculteyten [=disciplines] en talen, doch meest Nederduytsche boecken, alles wel geconditioneert.’26

Het fonds van Johanna Wasteliers

Johanna nam na haar scheiding in 1676 haar intrek in het winkelpand met het uithangbord ‘In de Kerck-Postil’ in de Kalverstraat bij de Sint Luciënsteeg en begon daar haar boekhandel.27 Haar fonds telt 16 titels die zij binnen vijf jaar wist uit te geven. Veertien titels daaruit zijn van kerkelijk-religieuze aard. Haar neef Arnoldus Moonen reikte haar als eerste de hand. Sterk vertegenwoordigd zijn Jacobus Koelman (4x) en Franciscus Rous (3x). Jean de Labadie is eveneens met 2 werken aanwezig. Blijkbaar had Johanna er geen problemen mee het werk

van deze separatist en protestantse fundamentalist28 uit te geven, terwijl dominee Koelman, met zijn vier werken toch haar beste klant, een fel tegenstander van Labadie was.

De neergang van Johannes en de lijdensweg van Johanna

Johanna's liefde voor Johannes moet oprecht zijn geweest, zij trouwde immers financieel en sociaal ver beneden haar stand. Of Johannes haar berekenend heeft ingepalmd of werkelijk van haar heeft gehouden, blijft ongewis. Vaststaat dat hij van haar heeft geprofiteerd en haar jarenlang geestelijk en lichamelijk heeft gemolesteerd. Dankzij haar kon hij over een drukpers beschikken, op een dure A-locatie aan de Dam zijn boekhandel drijven en.... zich jarenlang dagelijks bezatten. Focquenbroch getuigt, ofschoon nogal terughoudend, over de botsingen tussen de echtelieden in zijn ‘Verjaarveers’:29

 
|25| Voor eerst, zo wensch ik, dat de min
 
Steets huisvest in u huisgezin;
 
En dat het knorren, met het kyven,
 
Voor eeuwig daar mag buiten blyven:

Zijn wens kwam niet uit. Het dagelijks leven in huize Van den Bergh werd een hel voor Johanna. Op 27 juni 1674 verschijnen Johannes en Johanna voor notaris Abraham van den Ende te Amsterdam. Zij wilde een einde maken aan het kwaadaardige en liederlijke gedrag van Johannes waarmee hij haar al jaren geestelijk en lichamelijk kwelde. Jarenlang kwam hij immers dagelijks bij nacht en ontij ladderzat thuis. Dan tierde en raasde hij tegen haar, molesteerde haar en bedreigde haar regelmatig met de dood. Zijn overmatig drankgebruik zorgde voor grote schulden. Johanna wil hem niet kwijt, zij wil via de notaris bereiken dat hij zijn leven gaat beteren. Zij is niet haatdragend, wil met een schone lei beginnen. Beiden beloven alles te vergeten en te vergeven. Johannes belooft Johanna haar weer te respecteren en in harmonie en deugdzaamheid met haar te leven, zich als een fatsoenlijk man te gedragen en te trachten werk te vinden om in hun onderhoud te kunnen voorzien. Ze komen overeen dat alle gelden en goederen die Johanna van haar in 1671 overleden moeder Barbara Moonen heeft geërfd, uitsluitend door haar zullen worden beheerd en aangewend.30

Maar Johannes volhardt in zijn beestachtig gedrag. Johanna kan het geestelijk en lichamelijk niet meer aan; ook slaat de armoede toe. Op haar verzoek verklaart op 28 januari 1676 een twaalftal volwassen getuigen, onder ede, in drie opeenvolgende sessies ten overstaan van notaris Adriaen Lock te Amsterdam, hoe Johannes van den Bergh zich jarenlang zeer ernstig heeft misdragen. Ze verklaren:

[...] dat de voornoemde Joannes vanden Berch eenige jaeren herwaerts hem tot een quaet ongeregelt en goddeloos leven begeven heeft, loopende dagelijcs in herbergen drincken en klincken, comende bij avont en ontijden thuijs, makende alsdan vele moeyten woorden en questien tegens de requestrante sijne huijsvrouw, dreijgende haer te slaen en het leven te benemen [...], dat oock deselve Joannes vanden Berch hem soodanich gecomporteert [= gedragen] heeft dat hij al sijn neeringe en welvaert verlooren heeft, en in veele schulden is vervallen [...].31

Uit de getuigenis van Femmetge Barents, dienstmeisje van de heer Abraham van Swieten, blijkt dat Johannes en Johanna uit armoede in 1674 hebben gewoond in het achterhuis van het huis van de heer Van Swieten op de hoek Keizersgracht-Berenstraat. Dat Johannes zich daar zodanig misdroeg dat Johanna uit angst regelmatig de heer Van Swieten te hulp riep. Dat de herbergiers Johanna dagelijks kwamen manen Johannes' schulden te voldoen. Dat de heer

Van Swieten, alleen om van de dagelijkse overlast verlost te zijn, het echtpaar had verzocht zijn huis te verlaten met de conditie dat hij hun dan de achterstallige huurcenten zou kwijtschelden.32

In de laatste sessie van 28 januari 1676 verklaren Geertruijd Maijers en Barentje Cremerts dat zij sedert het overlijden van Barbara Moonen in februari 1671 als dienstmeisjes bij Johanna hebben gewoond en gediend en daar hebben meegemaakt hoe Johannes van den Bergh dagelijks zijn huis en winkel - het echtpaar woonde toen nog aan de Dam - verliet, zich in diverse herbergen bezatte, bij nacht en ontij stomdronken thuiskwam en dan tegen Johanna begon te tieren en te razen, waarbij hij haar zeer kwalijk en onchristelijk bejegende. Verder verklaarde Geertruijd Maijers dat in april 1674 de crediteuren Johannes dringend hebben gemaand zijn schulden te betalen, daar zij anders beslag zouden leggen op zijn bezittingen. Toen Johannes daarop dreigde Johanna te vermoorden als zij hem geen geld gaf om de crediteuren te betalen, ontvluchtte zij doodsbang haar huis en nam haar intrek bij een van haar vrienden.33

Op 1 februari 1676 verklaren de drie ongehuwde gezusters De Kruijf dat Johannes en Johanna in mei 1675 in het achterhuis van hun huis in de Hartenstraat zijn komen wonen. Dat Johannes het achterhuis slecht onderhield, elke dag op sjouw was, bij nacht en ontij thuiskwam en met zijn geraas en getier tegen Johanna veel overlast veroorzaakte. Dat Johanna op zekere morgen Magdalena de Kruijf had uitgenodigd om haar haar gescheurde kleren te tonen en de ravage die Johannes de nacht ervoor met zijn zatte kop had aangericht.34

Op 13 maart 1676 verklaren Johannes en Johanna voor notaris Theodorus Rohart, dat ze zijn overeengekomen voorlopig te scheiden van tafel, bed, woning en goederen. Dat in de toekomst de een geen schulden mag maken ten laste van de ander. Dat Johanna alle goederen, effecten en aandelen die ze gezamenlijk hebben en de middelen die zij dankzij de erfenis van haar moeder Barbara Moonen heeft verkregen, mag behouden zonder dat Johannes daar in de toekomst aanspraak op kan maken. Dat Johanna alle schulden tot het notarieel bepaalde bedrag van fl. 7097,- zal dragen en betalen. Dat alle overige niet gespecificeerde schulden en de schulden die Johanna onbekend zijn, ten laste van Johannes komen.35

Op 7 oktober 1680 compareerde Johanna Wasteliers voor notaris Adriaen Lock om haar finale testament op te laten maken. Zij wordt daarin aangeduid als ‘gesepareerde huijsvrouw van Joannes van den Berch’. Zij was ziek maar helder van geest en tot spreken in staat. Alle voorgaande testamentaire akten ter zake worden ongeldig verklaard. Zij vermaakt haar bezittingen aan haar broer en zus en hun kinderen. Voor Johannes van den Bergh reserveert zij een bedrag van fl. 150,- De executeurs moeten daar een kleed en mantel voor Johannes van kopen en wat hij verder nog nodig heeft om netjes gekleed te gaan op haar begrafenis, waarvoor hij zal worden uitgenodigd. Hij wordt verplicht om als eerste achter haar lijk te volgen.36 Of Johannes aan haar wens heeft voldaan, is onbekend. Johanna overleed kinderloos; zij werd op 30 oktober 1680 begraven in de Westerkerk.37

Het lijkt een vreemde actie van Johanna om Johannes als eerste van de stoet achter zich aan te krijgen om haar naar het kerkhof te begeleiden. Ik ben ervan overtuigd dat zij te oprecht en gelovig was om hem een streek te leveren. Zij wilde mogelijk het decorum bewaren en zich verzekeren van zijn aanwezigheid op haar begrafenis, of ze wilde hem - ondanks alles - toch graag vlak bij zich op haar laatste tocht. Of wilde zij hem nog eenmaal in het gareel dwingen?

Ondanks de onhoudbare toestand thuis bleven Johannes en Johanna tot 13 maart 1676 samenwonen, niet in hun pand aan de Dam, dat ze al vóór 1674 hadden verlaten, maar in verschillende achterafruimtes. Johannes werd, waarschijnlijk na nog jarenlange omzwervingen, door zijn oudste zus Maria liefdevol opgenomen in het ouderlijk huis op het Singel bij de Oude Spiegelstraat. Daar stierf hij en van daaruit werd hij op 28 december 1690 begraven op het Heiligeweg Leidse Kerkhof, dat sinds 1664 in gebruik was.38

Wat ertoe heeft geleid dat Johannes van den Bergh zo is ontspoord, blijft ongewis. Voelde hij zich minderwaardig tegenover de bemiddelde en beschaafde Johanna van wie hij financieel volledig afhankelijk was? Was hij gefrustreerd door het uitblijven van een zwangerschap en de niet aflatende toespelingen op zijn impotentie? Of was hij gewoon een zwakke broeder zonder ruggengraat, die verslaafd raakte aan de alcohol? We zullen zijn gevoelens en de werkelijke oorzaak van zijn neergang nooit leren kennen.39



illustratie
De Dam. Detail burgerwijkkaart wijk XXIII. Datering 1775 (UBL P 59 5410-11).
Legenda:
1. Gravenstraat.
2. De Boeyen, de gevangenis aan de noordzijde van het stadhuis.
3. De Gasthuissteeg.
4. Hoek Gasthuissteeg-Kalverstraat, de plek waar Johannes van den Begh zijn drukkerij/boekhandel had met de naam ‘In de Boeckwinckel’


Bijlage 1 Het fonds van Johannes van den Bergh (1660-1679)

* niet bij Helwig40

/ niet in de STCN (situatie 21 oktober 2015) of door STCN niet gerelateerd aan Van den Bergh

1660

Greenwood, Henri: Den grooten, algemeynen, en schrikkelijcken dagh des oordeels: Noodigh voor alle christenen, die hare zielen een salige behoudenis wenschen, [...]. Uyt het Engels vertaelt door Jacob van Oort. By Joannes van den Bergh, boeck-verkooper op de Warmoesgracht, by 't Blauw-huys. Amsterdam 1660. 12o. (UBA OK 62-8710: 1).41
Greenwood, Henri: Tophet, zijnde een beschrijvinge vande helle, ende de gruwelijke, ysselijke, en schrickelijke rampsaligheden der verdoemde. Den tweeden druck na den thienden Engelsen druck vertaelt, door Jacob van Oort. Uyt de boek-winckel van Joannes van den Berg, op de Warmoes-graft, by 't Blau-huys. Amsterdam, 1660. 12o. (UBA OK 62-8710: 2).42
* Reyse van hare doorluchtige majesteyt Christina, koninginne van Sweden; gedaen door de Neder-landen, Duytslant, [...]. Den tweeden verbeterde druck. By Joannes van den Bergh, boeck-verkooper, op de Wermoes-gracht, by 't Blaeuw-huys. Amsterdam, 1660. 12o. (UBA OK 06-166).

1661

/Edinburgh, den 26. January 1661. De staten van 't parlament aenmerckende [...]. Getranslateert uyt de orgenele. By Johannes van den Bergh, boeck-verkooper op de Warmoes-gracht, by 't Blaeuw-huys. Amsterdam, 1661. 1o. (KBH Pflt 8456).
Leven (Het -) en bedrijf van de ed: heer cardinael Julius Mazarinus. Sijn geboorte, opvoedinge, bedrijven, vlucht uyt Vrancrijck, weder-stellinge en doodt. Uyt het Frans vertaelt. Den tweeden druck. By Johannes van den Bergh, boekverkooper, in de Gasthuyssteeg, aen den Dam, bezijden 't stadthuys, in de Boeckwinckel. Amsterdam, 1661. 12o. (UBA OK 63-2551).
*/ [Neuye, Jan]: Rampsalige (De -) min. Treurspel voor Kupido. [Kenspreuk: Quot sunt in amore dolores?] [Het eerste deel]. [Door: M.S.N.]. Gedruckt by Jan Pietersz. van Dam, boeckverkooper, in 't Martelaers Boeck. 's Graven-hage, 1661. 4o. (IISG AB G 844 s).
*/ [Neuye, Jan]: Rampsalige (De -) min. Treurspel voor Kupido. [Spreuk: Quot sunt in amore dolores?]. [Het eerste deel]. [Door M.S.D.]. Voor de liefhebbers van Amsterdam. [Gedruckt by Jan Pietersz. van Dam],'sGravenhage, 1661. 8o. (UBA OK 63-8928).
*/ [Neuye, Jan]: Rampsalige (De -) min. Treurspel voor Kupido. [Spreuk: Quot sunt in amore dolores?]. [Het eerste deel]. [Door M.S.N.]. Gedruckt by Ian Pietersz. van Dam. 'sGravenhage, 1661. 8o. (KBH 459 C 42: 1).
*/ [Neuye, Jan]: Rampsalige (De -) min. Treurspel voor Kupido. [Spreuk: Miseri nondum tibi finis amoris.]. Het tweede deel. [Door M.S.N.]. By Jan Pietersz. van Dam, boeckverkooper, in 't Martelaers Boeck. 'sGraven-hage, 1661. 8o. (KBH 459 C 42: 2).
*/ [Neuye, Jan]: Tribunal Injuriae & Amoris. Gedrukt door Cornelis de Bruijn, Uitgegeven door Johannes van den Bergh [e.a.]. Amsterdam, 1661. 1o. (RMA RP-P-OB-76.934).
Reyse van hare doorluchtige majesteyt Christina, koninginne van Sweden; gedaen door de
Neder-landen, Duytslant, [...]. Den tweeden druck vermeerdert, en van veel fouten gesuyvert. By Joannes van den Bergh, boeck-verkooper, op de Wermoes-gracht, by 't Blaeuw-huys. Amsterdam, 1661. 12o. (UBA 63-6552).
*/ Soete (De -) De soete vryagie van monsr. Gabriel de Lalande; of d'afgevalle roos van juffr. Elisabeth l'Estevenon. Bestaende in alle de gedichten, sententien, en samen-spraken, die 'er, van 't begin tot den einde, uitgekomen zijn. Door een liefhebber, tot dienst der Amstelsche jonckheidt. Gedrukt in 't jaer van 't Haegse pleidoy, 1661. (KBH pamflet 8554).
Zanten, L. van: Spiegel der gedenckweerdighste wonderen en geschiedenissen onses tijds. Meestendeel voor-gevallen in Europa, en voornaemlijk in de Nederlanden, zedert het jaer 1600, tot den jare 1660. Uyt veel geloofwaerdige autheuren, memorien en advijsen, met groote moeyte by een vergadert en uytgegeven. Gedruckt by Iohannes van den Bergh, boeckverkooper, in de Gasthuys-steegh, aen den Dam, bezijden 't Stadt-huys, in de Boekwinckel. Amsterdam, 1661. 12o. (UBA OK 63-281).

1662

Cupidoos lust-hof, bestaende in verscheyde nieuwe voysen, minne-klachten, bruylof-sangen, knip-vaersjes, kusjes, lof-dichten, herders-kout, boere vryagien, ende andere vermakelickheden noyt voorhenen in druk geweest. Voorgestelt door de voornaemste liefhebbers. By Ioannes van den Bergh, boekverkoper, bezijden 't stadt-huys. Amsterdam, 1662. 16o-oblong. (UBL 1197 H 29).43
* Kon. v. Z.B.S., Joannes:44 Der gereformeerden eere, leerende, dat God niet is d'oorsaek der sonden [...]. Gestelt tegens de lasteringen van Do. Blom [...]. Gedrukt voor den autheur. By Johannes van den Bergh. Amsterdam, [c. 1662]. 12o. (UBVU XI.06655).
Wael, Franciscus de: Reuck-offer, ofte practijcke des ghebedts, [...]. Den tweeden druck by den autheur oversien, vermeerdert ende verbetert. By Joannes van den Bergh, boeckverkooper, bezijden 't stadthuys, in de Boeckwinckel. Amsterdam, 1662. 4o. (UBA O 61-1936).45

1663

Apolloos minne-sangen. Bestaande in veelderhande nieuwe voisen, bruilofs-sangen, knipvaarjes, verjaars-dichten, minne-klachten, rondee len, boertige vryagien, lijk-sangen, vragen, lof-dichten, raadzelen en anderen vermaaklikheden. Noit in druk geweest, soo Frans, Duyts, als mede Latijn. By Iohannes van den Bergh, boek-verkooper, bezijden 't stadt-huys, in de Boek-winkel. Amsterdam, 1663. 8o-oblong. (KBH 174 J 6).
Boe Sylvius, Franciscus de le [= Frans de le Boë]: Disputationum medicarum pars prima. [...]. Apud Johannem van den Bergh. Amstelodami, 1663. 12o. (UBA OK 62-723).
* Drelincourt, Charles: De staet van de genoden tot des heeren avontmafl[!]. Vertaald uit het Frans door F.K. [= F. Kuyper]. Gedrukt by Joannes van den Bergh, boekverkooper bezijden 't stadthuys, in de Boekwinkel. Amsterdam, 1663. 12o. (UBU EAG 320).
Moonen, Arnoldus: Kerszangh. Gedrukt by Joannes van den Bergh, boekverkooper aan den Dam, in den Boekwinkel. Amsterdam, 1663. 4o. (KBH 448 K 125).

1664

[J.N.] [= Jan Neuye]: Eneas of Vader des vaderlants, Treurspel. [Spreuk: Sat patriae, populoque datum]. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boeck-verkooper ter zijden 't
stadhuys, in altijdt wat Nieuws. Amsterdam, 1664. 8o . (UBA OK 63-8280).46

1665

*/ Decker, J. de: Gedenckteeken voor wijlen den wel-edelen, dapperen en manhaftigen zeeheld Jacob van Wassenaer, ridder, heere van Opdam, &c. l-admirael generael van Holland en Westvriesland. Gedruckt by Johannes van den Bergh, boeckverkooper bezijden 't stadthuys. In de Boeckwinckel. Amsterdam, 1665. In-plano. (UBL Thyspf 7768).
F[ocquenbroch], W[illem] G[odschalck] v[an]: Thalia, of geurige sang-goddin. [Spreuk: Fumus gloria mundi]. By Joannes van den Bergh, boeckverkooper aen den Dam, bezijden 't stadthuys. Amsterdam, 1665. 12o. (UBA OK 63-6831).

1666

*/ Decker, J. de:'t Afgebrande Londen. Urbs antiqua ruit. Gedruckt by Johannes van den Bergh boeck-verkooper, bezijden 't stadt-huys. Amsterdam, 1666. 1o. (UBL Thyspf 7952).
Een en dartig uit, of beurt, om beurt, dat is, zoo veel klinkkerts, bestaande, in lof, verwijt, aanmoediging, en eersporen: Opgezongen voor en na de bevochte zegen tegens d'Engelse vloot. Door een liefhebber van 't vaderlandt. Gedruckt by Johannes van den Bergh, bezijden 't stadt-huys, in altijt wat Nieus. Amsterdam, 1666. 4o. (UBL Thyspf 8028).
Focq[uenbroch] W. v. en J. Ulaeus: Verdubbelt zegen-sangh, der negen Musen, over den gedempten hooghmoed der Engelschen, en de triumpheerende dapperheyt der Hollanders. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boekverkooper, bezijden 't stadt-huys. Amsterdam, 1666. 4o. (UBL Thyspf 8027).
Maro, Virgilius: De herders-sangen. In Neerduyts gesongen, op twee verscheydene toonen. Door I.U. [= J. Ulaeus] en W.v.F. [= Willem van Focquenbroch]. [Spreuk: Haec muta loquuntur] [= Deze stomme dingen spreken]. Gedrukt by Johannes van den Berg, boekverkooper, bezijden 't stadthuys. Amsterdam, 1666. 8o. (UBL 1197 E 27).47
Zeve traanen, of zielzuchten, door een koninglijk gebroke en neergeslage harte, uytgestort voor de genadetroon des alderhooghste en verschrickelijkste Godt. By J.W.P.D. Gedruckt by Iohannes van den Bergh. Amsterdam, 1666. 12o. (UBTilburg TRE 044 A 10:2).48

1667

Dam, Jacob van: Relaes, ofte generale beschrijvinge vande voyagie, gedaen door den heer Iacob van Dam [...], waarinne verhaelt wort de schrickelicke distructie van Ragousa, het ellendig omkomen vanden heer resident mr. Ioris Croock [...]. Gedruckt by Johannes van den Bergh, bezijden 't stadt-huys. Amsterdam, 1667. 4o. (KBH Pflt 9447).
* Drelincourt, Charles [e.a.]: Dry tractaten om zich te bereyden tot des Heeren avontmaal. Gedruckt by Johannes van den Bergh. Amsterdam, 1667. 12o. (UBVU XI.09207).
[I.N.] [=Jan Neuye]: Eneas of Vader des vaderlants, Bly-eindend treur-spel. [Spreuk: Tantae molis erat Romanam condere gentem!]. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boekverkooper ter zijden 't stadthuys, in altijdt wat Nieuws. Amsterdam, 1667. 8o. (UBA OK63-7493).49

1668

F[ocquenbroch], W[illem] G[odschalck] v[an]: Thalia, of geurige zang-goddin. [Spreuk: Fumus gloria mundi]. Eerste deel. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boeckverkooper
aen den Dam, bezyden 't stadthuys. Amsterdam, 1668. 12o. (UBA OK 62-7446).50
[F[ocquenbroch], W[illem] G[odschalck] v[an]: Thalia, of geurige zang-goddin. [Spreuk: Fumus gloria mundi]. Tweede deel. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boeck-verkooper aen den Dam, bezyden 't stadthuys. Amsterdam, 1668. 12o. (UBA OK 62-7446).51

1669

* Actes publics tant politiques qu'ecclesiastiques, faits & donnés en témoignage de la bonne conduite, doctrine & vie des sieurs Jean de Labadie, & Pierre Yvon [...]. [Publycke acten, soo politijcke als kerckelljcke, gedaen en gegeven in getuygenisse van den goeden wandel, leere en leven van srs Jan de Labadie, en Pierre Yvon]. By Johannes van den Bergh, bezyden 't stadthuys. Amsterdam, 1669. 4o. (UBL BIBWAL B 581).
Coenen, Thomas: Ydele verwachtinge der joden getoont in den persoon van Sabethai Levi, haren laetsten vermeynden Messias. Ofte Historisch Verhael van 't gene ten tijde sijner opwerpinge in't Ottomannisch Rijck onder de Joden aldaer voorgevallen is [...]. Verciert met de afbeeltsels van den Messias en sijn propheet seer konstigh in koper gesneden. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boeckverkooper, bezijden 't Stadthuys. Amsterdam, 1669. 8o. (UBA Rosenthaliana 15 G 50).52
W.G.V.F. [= Willem Godschalck van Focquenbroch]: Thalia, of Geurige zang-goddin. [Spreuk: Fumus gloria mundi]. Eerste deel. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boeckverkooper aen den Dam, bezyden 't Stadthuys. Amsterdam, 1669. 12o. (UBL 730 F 26:1).
W.G.V.F. [= Willem Godschalck van Focquenbroch]: Thalia, of Geurige zang-goddin. Tweede deel. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boeck-verkooper aen den Dam, bezyden 't Stadthuys. Amsterdam, 1669. 12o. (UBL 730 F 26:2).
Klare ende krachtige wederlegginge, van de ordinaire calumnien tegens de leere, het leven, handel ende wandel van monsr. Jean de Labadie, tot het predik-ampt in de kerke van Middelburgh beroepen. [Motto: Al is de loogen snel/De waerheyt achterhaeltse wel]. Getranslateert uyt den Franschen. By Johannes van den Bergh, bezijden 't stadt-huys. Amsterdam, 1669. 4o. (UBL Pamflet 1669:15).53
* [Neuye, J.]: De gewroke Lucretia, of Romen in vryhei, Ryxs-treurspel. In 't jaer 243 na d'opbouw. [Spreuk: Vicit. Vim. Virtus]. Getoont op d'Amsteldamse schouburg. Gedruckt by Johannes van den Bergh, boeck-verkooper, bezijden 't stadt-huys. Amsterdam, 1669. 8o. (BLL 11755.aa.29:3).
[Neuye, J.]: De gewroke Lucretia, of Romen in vryhei, Ryxs-treurspel. In 't jaer 243 na d'opbouw. [Spreuk: Vicit. Vim. Virtus]. Getoont op d'Amsteldamse schouburg. Gedruckt by Johannes van den Bergh, boeck-verkooper, bezijden 't stadt-huys. Amsterdam, 1669. 4o. (UBL 1091 B 94).
Publycke attestatien en andere extracten en brieven, dienende tot bewijs van de leere, het leven en handel van monsr. Jean de Labadie. Gedruckt by Johannes van den Bergh, boeck-verkoper bezijden het stadt-huys. Amsterdam, 1669. 4o. (UBL Pamflet 1669:13).54
Wael, Franciscus de: Smakelicke spijse voor een hongerige ziele. Ofte stichtelicke bedenckingen over 30. verscheyde materien of saecken, die aengaen en betreffen het gene dat men moet gelooven en doen om Godt te behagen en saligh te worden. Gedrukt by Johannes van den Bergh, boek-verkooper, bezijden 't stadt-huys. Amsterdam, 1669. 12o.
(UBL 1072 C 24).55

1670

Boe Silvius, Franciscus de le [= Frans de le Boë]: Disputationum medicarum pars prima. Editio altera. Apud Johannem van den Bergh. Amstelodami, 1670. 12o. (UBL 192 F 1).
[Buysero, D.]: Astrate, koning van Tyrus; treurspel. Naar het Fransch van Ph. Quinault. By Johannes van den Bergh, boekverkooper bezijden 't stadthuis. Amsterdam, 1670. 4o. (UBL 1089 B 18:1).
[Goes, Johannes Antonides van der]: De gelyke tweelingen, kluchtig blyspel. Uit de Menaechmi van Plautus getrokken. Nooit op de Amsterdamsche schouwburg gespeelt. [Gravure N.V.A.]. Gedrukt by Joannes van den Berg, boekverkooper bezijden 't stadthuis. Amsterdam, 1670. 8o. (UBL 1253 G 14).56
*/ Labadie, Iean de: Points fondamentaux de la vie vraiment Chrétienne [...]. By Iohannes vanden Bergh, boeckverkooper bezuyden het stadthuys. Amsterdam 1670. 8o.57
Schluter, Henricus: Ken-teeckenen van de weder-geboorte. Vermeert met eenighe brieven van kerckelijcke consideratien. Gedruckt by Johannes van den Bergh, boeckverkoper bezuyden 't stadthuys. Amsterdam, 1670. 8o. (UBA 63-1929).58

1679

* Koelman, Jacobus: Twintig zonderlinge exempelen, van vroeg-bekeerde, en jong-stervende kinderen. By Johannes van den Bergh. Amsterdam, 1679. 8o. (UBVU XI.07762).59

Bijlage 2 Het fonds van Johanna Wasteliers (1676-1680)

/ niet in de STCN (situatie 21 oktober 2015)
Helwig: geen bibliografie van Johanna Wasteliers

1676

Moonen, Aernout: Gedachtenis van wylen den weledelen, gestrengen en wijdtberoemden heere, mijn heere Michaël de Ruiter, hertog, ridder van d'orde van St. Michiel, lieutenant amirael generael van Hollant en Westvrieslant &c. [...]. By J. Wasteliers, in de Kalverstraet, in de Kerkpostil. Amsterdam, [1676]. 4o. (UBL Thyspf 4293).

1677

Philadelphus, Desiderius [pseud. van Jakob Böhme]: Den rechten wegh tot het eeuwige leven, vervat in drie-en-tnegentigh vragen, en antwoorden. Johanna Wasteliers. Amsterdam, 1677. 12o. (UBVU XI.06359).
Zielsverlustiging bestaende in verscheyden geestelycke liederen. J. Wasteliers. Amsterdam, 1677. 12o. (UBA OK 61-2419:2).

1678

Catalogus van de nagelaten boecken, van M.v.H. soo Duytsche als Fransche: waer van de verkooping sal zijn [...] ten huyse van J. Wasteliers. Amsterdam, 1678. 4o. (UBA Mf. 3 1233).
Rous, Franciscus: Het binnenste van Gods Koninkryk. [...]. Het verborgen houwlyk en De hemelsche academie. By J. Wasteliers, in de Kalverstraet, in de Kerck-Postil. Amster-dam, 1678. 12o. (UBA OK 63-6263: 1).
/ Rous, F[ranciscus]: Het verborgen houwelyk. Of, ondervonde ontdekkinge van het hemel-sche houwelijk tusschen een siele ende haren salig-maker. In het Engelsch beschreven door F. Rous. En nu in onse neder-duytse sprake overgeset. Door P.H. By J. Wasteliers, in de Kalverstraet, in de Kerck Postil. Amster-dam, 1678. (UBA OK 63-6263: 2).
/ Rous, Franciscus: De hemelsche academie. In het Engelsch beschreven door Franciscus Rous. En vertaelt door Jacobus Koelman dienaer des evangeliums. By J. Wasteliers in de Kalverstraet, by de Lucye-steeg, in de Kerck-Postil. Amster-dam, 1678 [bron geeft abusievelijk 1978 aan]. (UBA OK 63-6263: 3).

1679

Koelman, Jacobus: De pligten der ouders, in kinderen voor Godt op te voeden. Nevens dryderley catechismus. Alsmede twintig exempelen, van godtzalige en vroeg stervende jonge kinderen. By J. Wasteliers, inde Kalverstraat, by de Lucye-Steeg, in de Kerk-Postil. Amsterdam, 1679. 8o. (UBA O 61-6793: 1).
Koelman, Jacobus: Twintig zonderlinge exempelen, van vroeg-bekeerde, en jong-stervende kinderen. Johanna Wasteliers. Amsterdam, 1679. 8o. (UBA O 61-6793:3).
Koelman, Jacobus: Driederley catechismus, bevattende de gronden van 't christelijck geloof, de historien der H. Schriftuur, ende pracktyke der godzaligheit. By J. Wasteliers, in de Kalverstraat, by de Lucye-steegh, in de Kerck-postil. Amsterdam, 1679. 8o. (UBA O 61-6793: 2).1

1680

Kempis, Thomas à: Eenige tractaetjes. Uyt het Latijn vertaelt. By Johanna Wasteliers, in de Kalverstraet, by de Lucien-steegh, in de Kerk-postil. Amsterdam, 1680. 12o. (UBL 1116 H
37).2
Koelman, Jacobus: De weeg-schaal des heyligdoms, ontrent de feest-dagen der gereformeerde kerk in Nederlandt. Johanna Wasteliers. Amsterdam, 1680. 4o. (UBVU XI.06753:1).
Labadie, J. de: Hand-boekje der godsaligheid. Behelsende godsdienstige plichten, en fondamentele grond-regulen van het ware christendom. 2e dr. Van nieuws uit Fransch vertaalt. By J. Wasteliers, in de Kalverstraat, by de Lucien-steeg, in de Kerck-postil. Amsterdam, 1680. 12o. (UBL BIBWAL L 231).
Labadie, Jean de: L'oraison et la contemplation chrestienne. Johanna Wasteliers. 12o. Amsterdam, 1680. 12o. (UBA OK 61-1348).
Recueil de cantiqves spirituels. Pour l'usage familier de l'église du seigneur retirée du monde [...]. Deux parties. Chez J. Wasteliers, dans le Kalverstraet à l'enseigne de Kerk/Postil. Amsterdam, 1680. (UBL BIBWAL L 120: 1).
Recueil de cantiqves spirituels. Pour l'usage familier de l'eglise su seigneur retirée du monde, & recoeüillie à présent à Wiewert en Frise. Premiere partie. Chez J. Wasteliers, dans le Kalverstraet à l'enseigne de Kerk-postil. Amsterdam, 1680. 8o. (UBL BIBWAL L 120:2).

Bronnen en Literatuur

Archivalia Stadsarchief van Amsterdam

5004 Archief van de weeskamers; begraafregisters.

5020 Archief van burgemeesters; privilegeboeken en keurboeken.

□Inv.nr. 17 Theodorus Rohart akte van 13/16 maart 1676, fol. 150v.

5075 Archief van de notarissen ter standplaats Amsterdam.

□Inv.nr. 2575 Cornelis de Grijp akte van 10 januari 1659, 19-21.

□Inv.nr. 2575 Cornelis de Grijp akte van 11 januari 1659, 23-25.

□Inv.nr. 2575 Cornelis de Grijp akte van 16 januari 1659, 35-37.

□Inv.nr. 2575 Cornelis de Grijp akte van 17 januari 1659, 39-41.

□Inv.nr. 2238 Adriaen Lock akte van 15 januari 1672, 132-134.

□Inv.nr. 2238 Adriaen Lock akte van 11 maart 1672, 524-525.

□Inv.nr. 3669 Abraham van den Ende akte d.d. 27 juni 1674, 248r/v.

□Inv.nr. 2249 Adriaen Lock akte van 28 januari 1676, 219-220.

□Inv.nr. 2249 Adriaen Lock akte van 28 januari 1676, 221-222.

□Inv.nr. 2249 Adriaen Lock akte van 28 januari 1676, 223-224.

□Inv.nr. 2249 Adriaen Lock akte van 1 februari 1676, 250-251.

□Inv.nr. 2249 Adriaen Lock akte van 24 maart 1676, 697.

□Inv.nr. 2185 Adriaen Lock akte van 7 oktober 1680, 153-156.

Literatuur

Amsteldams ('t -) minne-beeckje, op nieuws bestroomt met verscheyde minne-deuntjes, en nieuwe ghezanghen. Den achsten druck. Voor Joost Hartgers, in de Gasthuys-steegh, in de Boeck-winckel, altijd wat nieuws. [Amsterdam], 1649. (UBA OK 82-27).
Bostoen, Karel: ‘Over de editeur van Focquenbrochs Min in't Lazarus-huys (1674). In: Fumus 6 (2008), 1-18.
Bostoen, Karel: ‘Labadie, Van Vryberghe en Van Sypesteyn’. In: Fumus 6 (2008), 34-38.
Focquenbroch, W.v.: ‘Thalia, of geurige zanggodin.’ Tweede deel. In: Alle de werken. Tweede deel. By de Wed. van Gysbert de Groot, boekverkoopster op den Nieuwen Dyk in de groote Bybel. [Amsterdam], 1709. (UBL 708 F 9).
Hekman, Bauke: ‘De bijdragen van Willem Godschalck van Focquenbroch en Jan Neuyen aan het album amicorum van Jacob Heyblocq’. In: Fumus 4 (2006), 1-10.
Hekman, Bauke: ‘Bijzondere betrekkingen tussen Willem Godschalck van Focquenbroch, Jan Neuyen, Arnold Moonen en Joannes van den Bergh’. In: Fumus 4 (2006), 19-29.
Hekman, Bauke: De affaire De Lalande-Lestevenon. Feit en fictie over een spraakmakend schandaal in het zeventiende-eeuwse Amsterdam. Leiden, 2010. Diss. Leiden.
Hekman, Bauke: ‘Een drukker aan de drank. De neergang van Johannes van den Bergh, drukkerboekverkoper te Amsterdam’. In: Fumus 11 (2013), 20-24.
Kleerkoper, M.M. en W.P. van Stockum jr.: De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw. Biographische en geschiedkundige aanteekeningen. 's-Gravenhage, 1914-1916. 2 dln.
Kroone, Peter: Willem Godschalck van Focquenbroch, z'n familie, z'n vrienden, z'n werk; drie manieren van benaderen. Amsterdam, 1982. Doctoraalscriptie Amsterdam.
Marguc, Wolfgang: Willem Godschalck van Focquenbroch. Ergänzende Prolegomena. Leuven, [1982]. (Leuvense studiën en tekstuitgaven. Nieuwe reeks 3).
Oprechte Haerlemsche Courant (1660-1671).

Internetbronnen

Helwig, Jan: ‘Johannes van den Bergh, boekverkoper te Amsterdam’.
(http://home.planet.nl/~jhelwig/focquenbroch/bergh.htm, 23 augustus 2004,).
Http://www.apud.net/index.php/oprechte-haerlemse-courant/99-advertenties-staatsarchiv-inoldenburg.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs