Fumus. Jaargang 13

(2015)– [tijdschrift] Fumus– rechtenstatus



[pagina 38]
Het Hospital dels Folls te Valencia, revisited. Karel Bostoen Wie in Valencia via de hoofdingang het schitterende spoorwegstation Estació del Nord verlaat of wie bovenkomt uit station Xátiva van metrolijn 3 (rood), moet een brede verkeersweg oversteken, de Carrer de Xátiva, en deze naar links verder aflopen. De naam van deze verkeersweg verandert na zo'n 100 meter in die van Carrer de Guillem de Castro. Aan de rechterkant van deze straat, nog vooraleer men aan de Carrer de l'Hospital is gekomen, komt men in een oase van weldadige rust en toenemende stilte terecht. Daar ligt het complex dat nu onderdak biedt aan de Biblioteca Pública de València, het vroegere Hospital dels Folls of gekkenhuis, waarin Lope de Vega's Los locos de Valencia zich afspeelt. Lezers van Fumus zullen inmiddels wel weten dat Focquenbroch een bewerking van dit Spaanse stuk heeft gemaakt in het Nederlands en dat hij zijn blijspel heeft gesitueerd in een Amsterdams dolhuis, gelegen aan het eind van de huidige Jodenbreestraat, bij de voormalige Utrechtse Poort. Dat was een oud leprozenhuis en heette in Focquenbrochs tijd het Lazarushuis. In navolging van Niels Verwers heb ik onlangs in september de openbare bibliotheek te Valencia bezocht en mocht binnen wat foto's maken van het interieur, na eerst een formulier te hebben ingevuld dat het zou gaan om foto's voor niet-commerciële doeleinden. Zoals bekend is Fumus beslist geen commercieel tijdschrift.Ga naar voetnoot1 In 2012 is er over het Hospital een historische studie verschenen in twee delen van meer dan 800 bladzijden en rijk geïllustreerd. De titel luidt Hospital General de Valencia (1512-2012). [coordinación] José Hinojosa Montalvo. [Valencia]: Fundació Hospital Reial i General de València, 2012. Het eerste deel dat 409 bladzijden telt, heeft als deeltitel: Cinco siglos de vanguardia sanitaria (= Vijf eeuwen in de voorhoede van de gezondheidszorg). Het vervolgdeel van 415 bladzijden is getiteld: Memoria gráfica (=Geheugen op schrift). Blijkens de NCC, KVK, WorldCat enz. is deze kloeke studie in bibliotheken buiten Spanje niet te vinden. Enige aandacht aan het beroemde blijspel van Lope de Vega wordt in deze studie trouwens niet besteed. Het gaat hierin vooral om de geschiedenis van de geneeskunst. Wie specifiek in het vroegere Valenciaanse gekkenhuis en de neerslag daarvan in de literatuur geïnteresseerd is, zal moeten grijpen naar de studie van Hélène Tropé, getiteld: Locura y sociedad en la València de los siglos XV al XVII (= Krankzinnigheid en samenleving in het Valencia van de 15^de-17^de eeuw). València: Diputació de València, 1994. Reeks: História local 18. De meeste documenten en foto's over het gekkenhuis te Valencia worden bewaard in het plaatselijk archief, het Archivo General y Fotográfico op Calle Beato Nicolás Factor, 1, 46007 Valencia (Arxiu de la Diputació de València). Maar dat heb ik niet bezocht. Het hospitaalgebouw is goed te herkennen aan zijn karakteristieke kruisvorm die Niels Verwers al signaleerde. Op een foto uit 1976 is die goed te herkennen, omdat veel in zijn directe omgeving toen kennelijk was gesloopt (afbeelding 1).Ga naar voetnoot2 Alles op deze foto ziet er even grauw uit, wat in schrille tegenstelling staat tot de huidige toestand van het gebouw dat nu door weelderig groen wordt omringd en een zeer opgepoetste indruk nalaat (afbeelding 2).
[pagina 39]
Daarop is ook te zien hoe de koepel in het midden van de kruisvorm staat. Op afbeelding 3 is te zien hoe ook de hoofdingang in het groen verscholen ligt (afbeelding 3). Afbeelding 1 Het is de vraag sinds wanneer het hospitaal zijn kruisvorm en koepel heeft gekregen. Van het oorspronkelijke gebouw uit 1409 is vermoedelijk weinig over, want in 1512, onder Ferdinand II van Aragón en Isabel I van Castillië (bijgenaamd de katholieke koningen), werden alle ziekenhuizen van Valencia samengevoegd. Daarbij zal zich toen de noodzaak voor een nieuw gebouw op die plek hebben opgedrongen. Afbeelding 2 Oudere afbeeldingenervan dan 18^de-eeuwse heb ik niet gevonden. Maar dehele architectuur van het huidige gebouw ademt zozeerde renaissancecultuur dat het in de tijd van Lope de Vegavermoedelijk al die grondvorm en koepel had. Op de uitsnedevan de bekende plattegrond van pater Tomás Vicente Tosca(1651-1725) is ook goed te zien hoe goed ommuurd hethospitaal was. Dat geldt trouwens ook voor de hospitaal-tuinen.Ga naar voetnoot3 Zie ook de uitsnede vanpater Tosca's plattegrond uit 1704 (afbeelding 4). Een ideevan de ziekenzaal krijgt men een beetje door een foto uit 1927 die de toenmalige situatie weergeeft, alsook door eenaantal foto's in sepia die bij het artikel van Niels Verwers zijn geplaatst (afbeelding 5).Ga naar voetnoot4 Het ziet er allemaal wat killetjes uit. Wat dat betreft heeft de huidige bibliotheek het veel beter getroffen. De verlichting door tl-buizen is natuurlijk voor de lezers onder de bibliotheekgebruikers uitstekend, maar ze komt deesthetiek niet ten goede. Ze is met name hinderlijk bij het maken van foto's van het interieur. Op de benedenverdieping verbleven de mannelijke patiënten, op de bovenverdieping die evenruim is als de benedenverdieping, verbleven de vrouwen. Nu zijn daar ook de kantoren gevestigd. De koepel ligt - zoals gezegd - precies in het midden van de kruisvorm. Zowel vanbuiten als van binnen is hij prachtig (afbeelding 7). Wat waarschijnlijk ook vrij oud is en al in Lope de Vega's tjd aanwezig was, zijn de azulejos (geglazuurde wandtegels) met de
[pagina 40]
voorstelling van een heilige. Men treft ze her en der in het gebouw aan, meestal boven(afschuwelijke) deuren, zoals te zien is op bijgaande afbeelding van de H. Joachim op de benedenverdieping (afbeelding 8). Al met al blijft het toch heel moeilijk om zich in te beelden hoe los locos (de krankzinnigen) zich ten tijde van Lope de Vega door het gebouw hebben bewogen. Uit het stuk blijkt dat sommigen een grote bewegingsvrijheid hebben genoten. Anderen sleepten voetboeien mee of hadden handboeien om. Maar uit het stuk blijkt ook (b.v. vers 2084) dat ze werden opgesloten als ze te veel ordeproblemen gaven. Of dit eenzame opsluiting betrof, weten we niet. Wellicht waren er ook gemeenschappelijke cellen. Nadere studie zal dit moeten uitwijzen. Ook in Focquenbrochs bewerking is er sprake van een zekere bewegingsvrijheid, maar hand- en voetboeien waren kennelijk ook in Amsterdam niet ongewoon. In het vierde bedrijf aan het eind van de zevende scène (vers 1477) laat Joris-Vaer Anna en Catrijn in ‘numro drie’ opsluiten. Mogelijk waren daarbinnen aparte cellen, want deze rivalen in de liefde kunnen elkaar niet uitstaan. Afbeelding 3 Afbeelding 4
[pagina 41]
Afbeelding 5 Afbeelding 6 Afbeelding 7 Afbeelding 8	voetnoot1 Sommige universiteitsbibliotheken die het tot nu toe gratis kregen aangeboden, gooiden het zelfs meteen bij binnenkomst in de papierversnipperaar. Gezien de huidige tijdgeest, juist omdat dit tijdschrift niet commercieel is, neem ik aan. voetnoot2 Overgenomen uit Montalvo 2012, dl. 1, p. 273. voetnoot3 Overgenomen uit Montalvo 2012, dl. 1, p. 246. Is gebaseerd op de plattegrond van pater Tosca, maar stamt uit 1738. voetnoot4 Zie Montavo 2012, dl. 1, p. 247.