Fumus. Jaargang 13

[p. 10]

Liefde in het Lazarushuis. Hertaling van het vierde en vijfde bedrijf.
Karel Bostoen en Elly Groenenboom-Draai

Woord vooraf

De hertaling van het voorwerk, alsook van het eerste bedrijf tot en met het derde bedrijf zijn verschenen in respectievelijk Fumus 11 (2013), p. 1-19 en Fumus 12 (2014), p. 8-25. De terzijdes waarin de personages hun ongeveinsde gevoelens uiten, zijn hier opnieuw tussen vishaken geplaatst.

Vierde bedrijf, eerste scène

Isabella in haar eentje, met handboeien om

Hoewel ze mijn handen geketend hebben, ben ik toch aan mijn bewakers ontsnapt.¹ Ketenen kunnen immers, evenmin als een stuk of tien bewakers, de vurige verlangens van een verliefde vrouw niet dwarsbomen. Want waarom zou Cupido niet evenveel in zijn macht hebben als Mercurius? Mercurius, die ondanks Argus’ duizend ogen hem toch diens koe ontroofde, de koe die ooit een mens was. Cupido is zeker even machtig, want hoe meer men hem in toom houdt, vastzet en van zijn vrijheid berooft, des te driftiger zal hij uit de band springen. Als een ware vijand van alle dwingelandij verbreekt hij onmiddellijk zijn ketens en bevrijdt hij zichzelf.

1 Hierna volgt in het origineel van Lope de Vega vanaf vers 1460 een aantal scènes waarin aanvankelijk de gekkenhuisknecht Tomás (bij Focquenbroch is dat Claesje) de hoofdrol speelt. Voorts treden op: Pisano (bij F. is dat Joris-Vaer), diens neef Liberto (de gerechtsbode van Aragón, deze komt niet voor bij F.), Floriano (bij F. Ferdinand) en Erifila (Isabella). Liberto meldt dat Prins Reinero dood is en heeft het getekende portret bij zich van de vermeende moordenaar Floriano. Daarop laat Tomás, die Floriano alleen kent als Beltrán, aan deze laatste weten dat een zekere Floriano wordt gezocht. Floriano schminkt meteen zijn gezicht zwart om niet herkend te worden. Tomás komt Erifila tegen en vraagt haar ten huwelijk, waarop zij zich als gekkin voordoet en toestemt. Volgens haar is een pastoor nodig voor de inzegening van het huwelijk en zij beweert dat Beltrán (bij F. is dat Karel, de schuilnaam van Ferdinand) tot priester is gewijd. Dus gaat ze hem zoeken en komt ze de zwartgeschminkte Floriano tegen. Ze vraagt hem naar de reden van zijn vermomming. In een terzijde laat Floriano zich filosofisch ontvallen dat hij een pion is in het schaakspel van het leven. Hij legt Erifila uit dat een koning (uit het schaakspel) hem achtervolgt. Die heeft er een loper op uitgestuurd om hem op te sporen aan de hand van een portret. Die loper zou ook de opdracht hebben om Floriano te doden. Vandaar dat Floriano, hoewel hij eerst een wit schaakstuk was, zich nu als een zwart schaakstuk heeft vermomd. Deze scènes, die ontbreken in F.'s bewerking, eindigen bij L.d.V. met vers 1646.

Tweede scène

Ferdinand, Isabella

Ferdinand

Wat zie ik nu, mijn lieve andere ik; zijn je handen geboeid? En, jullie ijzeren handboeien, smelten jullie niet door de hitte van deze zon,² die gewoonlijk ieder die haar nadert, al met een straaltje verschroeit! O gelukkig ijzer! O, benijdenswaardige ketting, gebruikt om handen vast te binden die door de liefdesgod ieders hart regeerden! Gelukkig ijzer, kon ik maar in jouw plaats die goddelijke lichaamsdelen ketenen.³ Ik zweer je dat ik dan meteen in goud zou veranderen, om die handen nog meer eer te bewijzen. Maar ach, ben ík de oorzaak van het boeien van die tere ledematen?

2 zon: petrarkistische metafoor voor de geliefde, in dit geval: Isabella.

3 Gelukkig ijzer enz.: volgens het petrarkistische jaloezieconcetto is een minnaar jaloers op alles wat dichter bij zijn geliefde komt dan hijzelf (R.O. Jones, R.O. ‘Renaissance butterfly, Mannerist flea. Tradition and change in Renaissance poetry’, Modern Language Notes 80 (1965), 171-172; Leonard Forster, The icy fire. Five studies in European Petrarchism. London: Cambridge University Press, 1969, 10).

[p. 11]

Isabella

Deze ijzeren ketenen verfoei ik niet, maar ik beschouw ze als juwelen en prachtige armbanden. Het was immers Cupido die ze mij uit jouw naam schonk.

Ferdinand

Als dit sieraden zijn die Cupido jou gaf, schenk ik ze op mijn beurt mijn ziel en leven, omdat de blinde liefdesgod onze harten aaneen smolt en samensmeedde in een identieke liefdesgloed. Zo ketent hij jouw handen en mijn voeten als blijk van onze eenheid, alsof voor hem één ketting niet genoeg zou zijn om ons voor eeuwig te verenigen.

Isabella

Ik zweer dat de boeien die jouw voeten ketenen, voor altijd ook mijn hart zullen binden. Want in die boeien, waarmee jouw liefde mij gevangen houdt, vind ik mijn grootste geluk en al mijn luister. Wat ik alleen betreur, is dat mijn vastgebonden handen mij niet toelaten je te omhelzen met het vuur dat in mij brandt. Alleen mijn ziel omhelst je nu, slechts in de geest gebeurt dat. Vooruit, mijn tweede ik, wacht nu niet langer en sluit me in je armen.⁴

4 In het Spaanse origineel volgen nu de verzen 1699-1834 die niet door F. zijn bewerkt. Beide geliefden, Floriano (bij F. Ferdinand) en Erifila (bij F. Isabella), menen te worden gestoord in hun liefdesonderonsje door een bewaker. Maar geen bewaker komt eraan; het blijken Pisano (bij F. Joris-Vaer) en diens neef Liberto (de gerechtsbode van Aragón) te zijn. Liberto is nog steeds op zoek naar Floriano, de vermeende moordenaar van een koning. Hoewel de gezochte voor zijn neus staat, heeft Liberto daar geen idee van, wat aanleiding is tot allerlei komische dubbelzinnige uitspraken van Floriano en Erifila. Zo presenteert Floriano (met zijn zwartgeschminkte gezicht) zichzelf onder meer als de zot van de (bijbelse) Drie Koningen en als de ambassadeur van Guinee.

Derde scène

Catrijn, Ferdinand, Isabella

Catrijn

Ik kom hier net op tijd. Schurk, laat haar los! Wat doe je met die gekkin?

Isabella

Smeerlap, wou je me verkrachten?

Catrijn

Hoezo, meid, werd je door hem besprongen?

Isabella

Ja zeker!

Ferdinand

Besprongen door Cupido.

Catrijn

Meneer student of duvel, het zou beter zijn als je die getikte malloot met rust liet! Wat heeft ze met jou gedaan, dat je steeds om haar heen hangt?

Ferdinand

Ze heeft me mijn binnenste getroffen met een pijl die wel een olifant zou vellen. Wat vind je, mag ik haar dat niet betaald zetten?

Isabella

<Haar idiote jaloezie mag ik graag horen.>

Pisano laat Erifila weten dat een bloedverwant zich haar lot wil aantrekken. Hij zal haar meenemen om haar bij hem thuis te verzorgen. Erifila verzet zich natuurlijk daartegen, want ze wil in het gekkenhuis bij Floriano blijven. Floriano vraagt Liberto naar het getekende portret van een zekere Moor van Algiers waar Liberto mee rondloopt, want hij wil het graag zien. Na er een blik op te hebben geworpen, vertelt Floriano dat hij de man herkent en hij biedt Liberto aan om hem bij de baas van de gezochte persoon te brengen. Maar Liberto en Pisano negeren dit aanbod vanwege Floriano's evidente zottenklap en vertrekken. Beide tortelduiven vervolgen nu hun liefdespraatjes en Floriano sluit tenslotte Erifila in de armen. Op dat moment komt Laida (bij F. Catrijn) binnen, die Floriano bezweert om de zottin los te laten.

[p. 12]

Catrijn

Blijf je nu almaar in haar ogen staren? Kijk mij toch ook eens aan!

Ferdinand

Je hebt pech, platneus, want één verliefde blik van jou jaagt me bijna het bed in.⁵

Catrijn

Al wijs je mij af, ik laat je niet zomaar los; ik laat je er echt niet met haar vandoor gaan.

Isabella

<Allemachtig, wat heeft die meid toch een charme! Ach gut, het kan niet anders of de longen van die stakker staan in brand, er is vast een hittegolf op komst.>

Catrijn

Nou, waarom kijk je mij niet eens lief aan?

Isabella

<Ik lieg niet als ik zeg dat dat niet meevalt.> Maar meneer Mandricart, blijft u hier. Ik ga weg, voordat mijn jaloezie ten top stijgt.

Ferdinand

<Wat nou? Zal die nevel mijn zon opnieuw aan mijn ogen onttrekken?> O wrede Rodomont, schaakt u Doralice?⁶ Ik zweer dat ik u zal achtervolgen, anders besterf ik het.

Beiden af.

5 Dat laatste is ironisch bedoeld. Uit de repliek van Catrijn blijkt dat ze de ironie ook heeft begrepen.

6 Voor Mandricart, Rodomont en Doralice, alle drie figuren uit de Orlando furioso (2013), p. 14 noot 19.

Vierde scène

Catrijn in haar eentje

O hemel, hoe is het mogelijk? Bestaat er op de wereld een verdriet, dat zich met het mijne kan meten? Ach, bestaat er groter hartzeer dan mijn onbegrijpelijke liefdesverdriet? Moet ik dan van liefde sterven? Sterven om deze gek, die mij afwijst en daarmee toont wat hij van plan is? Die mij in de steek laat voor deze gekkin? Nee, ik zal trachten haar dwaasheid te verruilen voor de mijne, en zo hun ontmoetingen beletten, voordat dit vuurtje nog verder wordt opgepord. Want om hier te kunnen blijven en niet naar Haarlem terug te hoeven, kan ik me - door me als gek voor te doen - overgeven aan mijn dwaze verliefdheid. Ik zal me zo krankzinnig voordoen dat ze mij hier wel zullen moeten opnemen. Want alleen door als een zot lief te hebben, zal de liefde je wat opleveren. Wel, laat ik maar meteen aan de slag gaan. Hela, pages, kamerjuffers en slavinnen, waar is al mijn gevolg, waar blijft mijn entourage? Vooruit, maak mijn koets in orde, span de paarden in! Want ik wil onmiddellijk naar de koning rijden. Prins, reik mij uw hand om me naar het Hof te begeleiden. En jullie, mijn dwergen, haal jullie waaiers voor de dag, opdat ik wat verkoeling krijg! <Zo gaat ie goed!>

Vijfde scène

Anna, Catrijn

Anna

Wat doe je hier Catrijn? Waarom sta je hier?

Catrijn

Hoezo, noem je mij Catrijn? Spreek me liever aan als uw koningin.

Anna

Meid, ik heb toch zo'n akelig bericht gekregen!

Catrijn

Wat voor akelig bericht? Hoezo een bericht?

[p. 13]

Anna

Te ellendig voor woorden.

Catrijn

Ging er soms een deel van het koninkrijk verloren, of is de hele vloot van Oost-Indië vergaan?

Anna

Mijn vader liet mij zojuist per brief weten dat we meteen naar Haarlem moeten, want hij kan het thuis niet langer zonder mij stellen. Tegelijk kreeg ook Joris-Vaer zo'n brief. Die werd verzocht om mij, gezien de noodzaak van mijn komst, niet langer in Amsterdam te houden, maar te proberen ons zo snel mogelijk weer naar huis te krijgen.

Catrijn

Laat het hele rijk dan onmiddellijk vreugdevuren ontsteken!

Anna

Wat voor rijk?

Catrijn

Nou, het koninkrijk waarvan ik als koningin de baas ben.

Anna

Wát! Spoor je niet helemaal meer?

Catrijn

Ik probeer intussen voor mijn moeder een schoonzoon te regelen.

Anna

<Gegarandeerd, ze is kierewiet; ze heeft haar verstand totaal verloren!>

Catrijn

Daardoor heb ik mijn ziel bevrijd van een groter verdriet.

Anna

Maar Catrijn, welke drug heb je toch geslikt?

Catrijn

Een drug die ik via mijn ogen heb binnengekregen.

Anna

Houd toch op met die onzin, Catrijn!

Catrijn

Duvel toch op, vals loeder!

Anna

Jij boft maar met je krankzinnigheid, want daardoor kan je hier fijn nog wat langer blijven. Jij kunt mooi elke dag genieten van die lieve ogen die mijn ziel zo diep hebben verwond! Alleen al om die ogen betreur ik het dat ik moet gaan.

Catrijn

Waar blijven mijn slaven en mijn zwarte Japanse knechten?

Anna

<O, als ik toch eens zó gek als zij kon wezen; pas dan zou ik gelukkig zijn!>

Catrijn

Vooruit, breng me eens water, zodat ik mijn handen kan wassen!

Anna

<Wat malen haar hersenen toch gedurig in die warrige hersenpan! Maar... wat let me - halfzot als ik toch al ben - om haar voorbeeld te volgen en ook de gek te gaan uithangen? Ik denk echt dat mijn verliefde hart daar dubbel garen bij zal spinnen. Het eerste is dat ik zeker een plekje zal krijgen in dit huis als ik mijn verstand verlies, terwijl ik hier anders weg zou moeten. Het tweede is, dat ik mijn geliefde zot dan duidelijk kan maken, hoe gek ik op hem ben. In mijn rol van gekkin zal ik zó op hem lijken dat, als ze in de gaten krijgen dat Kárel me zo stapeldol maakt, mijn vader zeker in een huwelijk met hem zal toestemmen. Want als hij inziet dat alle narigheid

[p. 14]

alleen van Karel afkomt, zal hij mij beslist door dit huwelijk genezen. Vooruit dan, aan de slag. Adieu mijn hersens, want waar Cupido regeert, is geen plaats meer voor verstand.>

Catrijn

Hallo, hofdame! Waar ben je? Kom eens hier!

Anna

Wat wenst mevrouw de koningin?

Catrijn

Ik wacht hier al bijna een uur, en niemand heeft mij nog mijn brandewijn gebracht.

Anna

Uw kamerdienaar zal er zo meteen mee komen. Hij staat vast pap te roeren aan de haard.

Catrijn

Zeg hem dat hij opschiet, of hij krijgt ervan langs met een zwabbersteel. <Wat nou? Wat is er met mijn meesteres aan de hand dat ze het nieuwe gekkenspelletje opeens met me meespeelt?>

Anna

<Ik ga alleen maar met de zotheid van deze stakker mee, omdat ik toegeef aan mijn eigen dwaze verliefdheid.>

Catrijn

<'k Vrees dat ze in de gaten heeft waarom het me te doen is; daarom zal ik een beetje met haar moeten uitkijken.>

Anna

O grote koningin, daar komt een page aan met een bericht van het Maaneiland.

Catrijn

Mogelijk is het een bode van jonker Karel. Laat hem binnenkomen. Hij hoeft nergens bang voor te zijn.

Anna

Wát? Heb je het in mijn bijzijn over deze vagebond?

Catrijn

Mag ik de naam van mijn bruidegom soms niet in de mond nemen?

Anna

Hoezo jouw bruidegom? Hij is toch met iemand anders getrouwd?

Catrijn

Getrouwd, nee toch, met wie dan wel?

Anna

Dat is oud nieuws. Met mij!

Catrijn

Met jou? En wie heeft jullie dan getrouwd?

Anna

De paap.⁷

Catrijn

De papegaai,⁸ zal je bedoelen!

Anna

<Wel, wat haalt die gekkin toch allemaal in haar hoofd? Denkt ze nu echt dat mijn echtgenoot óók nog een keer met háár zal trouwen?

Catrijn

Wát? Ellendig schepsel, weet je wel tegen wie je het hebt? Ben je dan niet bang dat je koningin wraak zal nemen voor je brutale bek? Hola, waar blijven mijn soldaten? Laat de trom roeren, en meteen het hele leger aanrukken: ik wil mij wreken op die aanslag van buitenaf.

7 Bij Lope de Vega in vers 1980 staat ‘El Papa’, dit is: De Paus.

8 Bij Lope de Vega staat er ‘¡Mas papahigo!’, dit wil zeggen: eerder een bivakmuts of narrenkap.

[p. 15]

Anna

En ik sla zo meteen je tanden uit je bek.

Catrijn

Wat nou? Komt mijn slavin in opstand tegen mij? Een basterd, die haar hele familie te schande maakt? Vooruit page, breng mij onmiddellijk drie lijfwachten om haar onder mijn ogen vandaan te sleuren.

Anna

O koningin, u liegt dat u barst.

Catrijn

Ik liegen? Pak aan dan deze oorvijg!

Anna

O varken, ik zweer dat je die kans niet krijgt.

Zesde scène

Joris-Vaer, Valerius, Anna, Catrijn

Joris-Vaer

Meneer Valerius, laten we eventjes naar buiten gaan, dan kan ik vaststellen wat de oorzaak is van al dit kabaal. En daarna zullen eens even rustig de zaak bespreken waarvoor u komt.

Catrijn en Anna zijn aan het plukharen. Joris-Vaer komt tussenbeide, maar Ferdinand wil nergens iets mee te maken hebben. Lithografie van Nicolaas Wijnberg voor het Rotterdams Toneel, met tekstbijdrage van Rob Nieuwenhuys.

Valerius

Vooruit dan, snel! Want ginds zie ik uw nicht met een gekkin plukharen.

Joris-Vaer

Wel Anna, wat is dit allemaal? Laat los elkaars haren, laat los, uit elkaar! Kom hier, Claes, waar ben je? Vooruit, haal die gekkin hier weg van de binnenplaats, die hier mijn lieve nicht zo heeft toegetakeld aan neus, mond en haren. Dat mens is uitzinnig, en gekker dan gek. Wel verduiveld, hoe kreeg je in het je bol om haar niet vast te zetten?

Catrijn

Ken je me dan niet meer, jij ouwe tiran?

Joris-Vaer

Nee maar, ben jij het, Catrijn?

Catrijn

Nou en of!

Anna

Die krankzinnige meid noemt zich koningin, en om mij te affronteren beweert ze dat zij al met Karel is getrouwd. En dat terwijl iedereen hem terecht beschouwt als míjn bruidegom, omdat wij inderdaad in de echt zijn verbonden.

Joris-Vaer

Lieve hemel, nicht Anna! Hoe komt het dat je zo de kluts bent kwijtgeraakt?

Valerius

Ik verzeker u, Joris-Vaer, die twee zijn allebei knettergek.

[p. 16]

Joris-Vaer

Wel verduiveld, hoe zit dit? Hoe krijgen we haar weer normaal? Welk duivels drankje hebben ze haar gegeven?

Anna

Cupido is de dealer, de drugs zijn de verliefde blikken, de elegantie en het knappe gezicht. En als je wilt weten wie mij daarmee heeft geraakt, kijk dan maar eens hoe aantrekkelijk mijn Karel is. En oordeel dan eens of ik reden had om buiten zinnen te geraken.

Catrijn

Hij is het die ook míj het hoofd op hol bracht. En als je het niet gelooft, kijk dan maar in mijn hart. Maak mijn borst maar open, en kijk; daar binnenin is bijna alles as door 't schroeien van mijn felle liefdesvuur.

Joris-Vaer

Ach, vriend Valerius, wat een ramp is dit! Het lijkt wel of de liefde haar malende hersens helemaal in haar macht heeft.

Catrijn

Ik ben de koningin van het land der Japanners,⁹ al heb ik deze stad als hofstad uitverkoren.

Valerius

Ik ben zo verbijsterd over dit krankzinnige gedrag, dat ik beslist geloof dat zij aan het trippen zijn.

Joris-Vaer

Omdat hun waanzin uit verliefdheid is ontstaan, zal hun trip zeker heftig zijn. Ach, vriend Valerius, het was niet zo'n best moment om Karel hier bij mij onder te brengen, gezien het effect op die twee.¹⁰

Anna

Wat staan we hier sip te kijken? Vooruit, kom op, de beentjes van de vloer!

Joris-Vaer

Wat gaat er nu gebeuren?

Ze zingen en dansen

Catrijn

Hé, waar ben je Koker Janszen met stopmes op je zij?¹¹

9 In de originele Spaanse tekst (vers 2026) is er sprake van Thracië in Griekenland. F. geeft de voorkeur aan Japan. Dat is vermoedelijk exotischer voor hem.

10 F. heeft hierna de verzen 2035-6 bij Lope de Vega overgeslagen waarin Valerio (Valerius) beschuldigend tot Gerardo (Philibert) zegt: ‘Tan presto su amor hicistes.’ (Jij bent degene die zo snel hun liefde tot stand heeft gebracht). Gerardo antwoordt: ‘¿No veis del talle que están?’ (Zie je dan niet hoe aantrekkelijk ze zijn?)

11 F. heeft dit danslied al eerder gebruikt in zijn Typhon, of De Reusen-strydt (Focquenbroch 1665, C10r), waar de reuzen Typhon op de hielen zitten: reuzen Typhon op de hielen zitten:

't Welck Typhon naeuw begon te speuren,
Of dee van vreugde sprongh op sprongh,
En maeckte duysent gecke geuren;
Waer onder hy het Liedtje songh,
Van, Hey waer ben je Koockerjanssen
Met je Stopmes.... &cetera.
En liep gelijck een Sot te danssen,
Terwijl hy joegh de Gooden na.

Uit de Nederlandse Liederenbank van het Meertens Instituut blijkt de melodie vóór 1669 achttien keer gebruikt te zijn, daarna nog drie keer. De eerste vermelding is uit 1647. Twee keer wordt het lied in een klucht gezongen en dan wordt erop gedanst. De melodie is te vinden in Oude en nieuwe Hollantse boeren lietjes en contredansen (Amsterdam, [ca. 1720], deel 7, p. 6, nr. 23). Zie Internet:
http://www.dbnl.org/tekst/_ams009amst01_01/_ams009amst01_01_0012.php#_ams009amst01_0008
Hey! Waer ben je kokerjansen: het equivalent bij Lope de Vega (vers 2039-41) luidt: Déligo, déligo, déligo [...] Que déligo de candéligo (ik kies, ik kies, ik kies, wat kies ik van ‘candéligo’ (= geen vertaling gevonden). Dat blijkt een echt Valenciaans liedje te zijn (ed. Tropé, p. 266 noot). F. vond dus een goed equivalent.

[p. 17]

Joris-Vaer

Ze wordt met het uur gekker. Lieve nicht, wat doe je? Hou toch eens op met dat gespring.

Anna

Falderal de riere, falderal de rare!

Joris-Vaer

Och, wat een merkwaardig gedrag. Nicht, hoe is dat zo gekomen?

Anna

Door mijn liefde voor Karel; snap je dat nou nog steeds niet?

Joris-Vaer

O, het is Kárel?

Valerius

Vreemd dat een gek zo'n passie kan opwekken.

Joris-Vaer

Nicht Anna!

Anna

Hier, pak aan!¹²

Valerius

Het lijkt me het beste dat u haar laat opsluiten en door een pak rammel bij zinnen laat brengen.

Joris-Vaer

Ik zal haar meteen in een cel laten opbergen om haar óf te genezen, óf nog gekker te maken dan ze is. Ook zal ik direct aan haar vader schrijven dat hij, omdat zijn dochter hier gedwongen vastzit, absoluut meteen poolshoogte moet komen nemen. Wat Karel aangaat, die zal ik zo goed opsluiten dat zijn gekte niet nog meer gektes teweeg kan brengen.

Valerius

Als Karel al dit gedoe willens en wetens had veroorzaakt, zou u hem natuurlijk moeten opsluiten. Maar, ik verzoek u...

Joris-Vaer

Uw verzoek wijs ik af. Het is me nu zonneklaar wat hij hier allemaal voor ellende aanricht. Maar waar blijven ze? Hé, Claes en Marten, hé, waar zijn jullie, kom eens tevoorschijn!

12 F. volgt hier niet het Spaanse origineel, daar staat (vers 2046): ¡Quiriquiriquí! (kieriekieriekie, kukeluku).

Zevende scène

Marten, Claesje, Joris-Vaer, Valerius, Anna, Catrijn

Marten

Wat is er, Joris-Vaer, dat u zo'n misbaar maakt?

Joris-Vaer

Iets waar mijn hart en ziel zwaar onder zuchten.

Claesje

Bezjoer, mevrouw Catrijn! Hé, meissie, ben jij het?

Catrijn

Herken je me nu nog niet? Kijk dan eens wat beter uit je doppen!

Claesje

Wat nou, hebben die twee ook al een klap van de molen gekregen?

Anna

Vraag het aan Karel, als je 't per se wilt weten.

Marten

Ja, ja, ik zie het wel; ze zijn allebei de weg kwijt.

[p. 18]

Joris-Vaer

Ik laat ze meteen in een cel stoppen. En nog vandaag zal ik met de arts overleggen hoe ze zo snel mogelijk van hun kwaal te verlossen.

Claesje

O, mevrouw Anna!

Anna

<Nou, wat moet die schurk?>

Claesje

O verstand, wat is het toch vaak snel met u gedaan? Wat hebt u toch een wankele benen; er hoeft maar een briesje te staan, of u ligt omver! Maar donders, Joris-Vaer, wat is er toch met dat vrouwvolk aan de hand?

Joris-Vaer

Ach maat, ik zou het niet weten. Ze zeggen dat het de liefde is.

Claesje

Nou, als het door de liefde komt, dan mag je het tehuis wel uitbouwen, voordat we elkaar in drommen de deur uitwerken.

Joris-Vaer

Rustig aan, wacht even, ik zweer dat ik haar snel weer in orde heb. Vooruit mannen, pak haar beet!

Marten

Mevrouw, even stilstaan!

Anna

Goed dan, jij schurk, kom, pak me dan, als je kan.

Marten

Ja, ja, ik heb je al te pakken; je zal me niet ontglippen.

Joris-Vaer

Hou haar goed vast en breng haar meteen naar binnen.

Valerius

Maarre, wanneer krijg ik nu mijn gekkin van u mee?

Joris-Vaer

Zodra ik die lui naar hun cel heb laten brengen. Maar vóór ze gaat, moet ik eerst nog iets met u bespreken.¹³

Anna

Laat me los, gemenerik, laat los!

Marten

Kop dicht, jij!

Anna

Ik zeg je, dat Karel alleen mijn bruidegom is.

Catrijn

En ik hou vol dat je liegt dat je barst, want zijn bruid ben ik.

Joris-Vaer

Weg, onder mijn ogen vandaan met hen! Stop ze in nummer drie en laat ze daar. Ik ga nu eerst gauw een brief naar Haarlem sturen.

13 In het Spaanse origineel (vers 2085-6) is niet Pisano (Joris-Vaer) aan het woord, maar Gerardo (die als vader van Fedra uiteraard bezorgd is over Valerio's belangstelling voor zijn gekke dochter). Deze verzen luiden: ‘lo que a quererla os provoca/ trataremos largamente’ (wat er u toe aanzet om haar te willen hebben, zullen we nog uitvoerig bespreken).

[p. 19]

Achtste scène¹⁴

Reynoud, Leonard

Reynoud

Reynoud kijkt belangstellend toe hoe de gekken op de binnenplaats van het Lazarushuis hun kunstjes opvoeren. Lithografie van Nicolaas Wijnberg voor het Rotterdams Toneel, met tekstbijdrage van Rob Nieuwenhuys.

Eer we deze stad verlaten, Leonard, leek het me wel aardig om dit gekkenhuis eens te bezichtigen. Op de binnenplaats ginds zie ik de gekken bij bosjes hun kunstjes opvoeren met het kermispubliek eromheen. Kom, laten we wat dichterbij gaan staan, dan kunnen we nog eens lachen. Maar kijk, daar komt iemand van het huis op ons af, die ons welkom heet, en wel met een saluut van eigen maaksel. Hij wil kennelijk een praatje met ons maken.

14 De achtste en negende scène waarmee het vierde bedrijf eindigt, bestaan praktisch volledig uit verzen die door F. zijn verzonnen. Uitzonderingen zijn F. vers 1514, dat overeen komt met L.d.V. vers 2539; F. verzen 1524-1535, die afkomstig zijn van L.d.V. verzen 2530-2538. Maar ook hierin is sprake van interessante aanpassingen door F. Zo zegt Leonard dat hij pas sinds kort in dienst van Reynoud is die hem in een herberg heeft aangetroffen. Bij L.d.V., vers 2533, trof de Caballero zijn knecht Leonato ‘ en el Aseo, ocioso entre otros mozos’ (in el Aseo, de kathedraal van Valencia, zonder werk tussen andere knechten). In vers 1534 bij F. is sprake van Den Haag als woonplaats van Reynoud; bij L.d.V. (vers 2535) is dit ‘dice que es de Aragón’ (hij [= de Caballero] zegt dat hij afkomstig is uit Aragon). Dit klopt, want Den Haag is bij F. het equivalent van Zaragoza (de hoofdstad van Aragon). F. vers 1537-8 komt niet goed overeen met L.d.V. vers 2543, 'Éstos, amigo, ¿agora están templados? (Vriend, zijn dat nu gekken?). Vervolgens gaat Pisano bij L.d.V. in op elk krankzinnig individu waarbij hij hun naam noemt. Bij F. daarentegen noemt Joris-Vaer geen individuen, maar deelt hij de bewoners van het dolhuis in naar hun voornaamste bezigheden. De verzen 1547-1582 zijn helemaal eigen vinding van F. De stelling van Joris-Vaer (vers 1571) die luidt De sotheyd is de min en min is sottigheyd (Gekte is liefde en liefde is gekkigheid) lijkt ook F.'s persoonlijke overtuiging weer te geven.

Negende scène

Claesje, Reynoud, Leonard

Claesje

Heren, neemt u mij niet kwalijk, maar wie bent u eigenlijk? Wat komt u hier doen? Komt u in ons Lazarushuis misschien een kijkje nemen bij de gekken?

Reynoud

Ja, die zouden we wel eens willen zien, want we zijn geïnteresseerde toeristen.

Claesje

Ik denk, dat als de gekken in uw eigen land met belletjes rondliepen en ze, net als wij, overal ter wereld een gekkenpakje zouden dragen, dat je geen stap extra had gezet om híer hun soort te komen bekijken. Want dan zou u al dit gedoe heel gewoon hebben gevonden, en weten dat de hele wereld niets anders is dan één groot gekkenhuis. Immers, noem mij eens iemand die in zijn leven niet aan de lopende band malligheden heeft uitgehaald. Uw eigen gekte kent u zelf het best, dus ga maar eens na of ik er erg ver naast zit.

Reynoud

Ik zweer je: die man is een profeet!

[p. 20]

Leonard

Wat was ik dwaas, dat moet ik wel beseffen, toen ik met Isabel mijn meesters huis verliet, en door haar dwaasheid de mijne nog versterkte.

Claesje

Er is geen mens op aarde die de gekte op een afstand houdt: gek zijn we allemaal. Er is maar één verschil tussen al die gekken, en dat is dat het merendeel niet aan de ketting ligt, maar sommigen wel. Dat zal ik u tonen als u mee naar binnen komt.

Reynoud

Prima, we zullen zien of het waar is wat je zegt.

Claesje

Weer eens wat nieuws, dat een gek zijn kompanen gaat bezichtigen!

Tiende scène

Joris-Vaer, Reynoud, Leonard

Joris-Vaer

Heren, als u hier komt om ons gesticht te bezichtigen, vergeet dan alstublieft niet om een kleine donatie te doen.

Reynoud

Natuurlijk, prima; zo, chef, bent u hier de directeur?

Joris-Vaer

At your service, dat ben ik inderdaad, van heel wat zinnelozen.

Reynoud

Welnu vriend, geef ons eens een rondleiding, als je wilt, en toon ons eens wat voor soort krankzinnigen hier zitten. Wat het gebouw betreft: het lijkt me - voor zover ik het kan zien - eerder voor rijkaards gebouwd dan voor arme drommels. En dan dat ruime binnenplein, met al die fraaie bomen! Het is hier allemaal even mooi, en ook nog eens keurig netjes.

Joris-Vaer

Mag ik even wat vragen, maatje?

Leonard

Wat wou je weten?

Joris-Vaer

Vertel mij eens, als je kunt: wat is dit voor een heerschap, want naar zijn voorkomen en uiterlijk te oordelen lijkt hij me een belangrijk man.

Leonard

Dat weet ik eigenlijk ook niet. Ik ben nog maar nauwelijks bij hem in dienst; we hebben elkaar nog geen dag geleden toevallig in zijn logement ontmoet. Maar ik heb hetzelfde als u: ik denk ook dat hij een hoge Piet is, want hij heeft echt iets bijzonders in zijn doen en laten. Verder weet ik helemaal niets van hem, alleen dat hij in Den Haag woont, waar we vandaag misschien nog wel naartoe gaan, althans, zoiets hoorde ik hem zeggen.

Reynoud

Vertelt u mij alstublieft eens: wat voor soort krankzinnigen zitten hier? Door welke vorm van krankzinnigheid is hun brein aangetast?

Joris-Vaer

Sommigen zijn neerslachtig, anderen opgewekt. Ik heb zakenmensen, die over geld en aandelen gaan. 'k Heb filosofen, die eeuwig aan het discussiëren zijn. 'k Heb advocaten en dokters bij de vleet. 'k Heb dichters die bijna niet te verdragen zijn met hun gewauwel over acht of negen muizen¹⁵. Met andere woorden: dit gekkenhuis is het neusje van de zalm. Maar pik uit die hele stapel eens een willekeurige gek, dan zul je merken dat niemand niet verliefd is.

15 muizen: woordspeling met ‘muzen’.

[p. 21]

Reynoud

Hoe kan dat nu? Zulke krankzinnige breinen kan toch geen liefde zijn ingeblazen, die goddelijke hartstocht? Want ik heb altijd gedacht dat de liefde alleen maar in een edele en hoogstaande ziel voorkwam.

Joris-Vaer

Als u zich ooit heeft vergist, waarde heer, dan is het nu wel! De macht van de liefde is zo onbegrijpelijk sterk dat ik ervan overtuigd ben, dat er op deze wereld geen andere krankzinnigheid bestaat dan de liefde. Hier in dit huis zie ik iedereen vrijen, aan wat voor gekte hij ook lijdt. En dus denk ik dat ik alle reden heb om vol te houden, dat de liefde de enige bron van krankzinnigheid is.

Reynoud

Volgens die redenering zou je, naar ik begrijp, ook het Hof, ja, zelfs het hele land met zijn grote steden voor een gekkenhuis kunnen verslijten, want praktisch overal regeert de liefde ieders hart.

Joris-Vaer

Waarom niet? Want ik zie dat de liefde dezelfde dwaasheden die ze uithaalt in paleizen en in steden, hier dagelijks en evenveel bedrijft. Want de liefde blijft altijd de liefde en doet zoals ze doet. Het bestaat niet dat iemand, wie dan ook, in de liefde zijn verstand meester blijft. Daarom herhaal ik wat ik heb gezegd: malligheid is liefde en liefde is malligheid!

Reynoud

En ik beweer dat de liefde, de edelste van alle passies, nooit een krankzinnige kan treffen.

Joris-Vaer

En ik houd vol, wat u ook moge beweren, dat de liefde nooit anderen treft dan gekken. Maar om het tegendeel van wat u beweert aan te tonen, namelijk hoe liefde wel degelijk in een krankzinnig brein kan zetelen, nodig ik u, als u zin heeft, uit om vanavond hier een huwelijksfeest bij te wonen. Hoewel dit huwelijk voor de lol of liever om een bijzondere reden door ons is gearrangeerd, zal het u duidelijk worden dat úw opvatting over de liefde verkeerd is, en de míjne gegrond en correct.

Reynoud

U doet me een groot genoegen, en bent mij welgezind, maar waar vindt dit huwelijk plaats en tussen wie?

Joris-Vaer

Mijnheer, ik zal u vertellen: ik heb een broer die in Haarlem woont. Hij is als zakenman, wat zijn beroep is, zeer welgesteld geraakt en wordt alom gewaardeerd. Zijn enig kind, een dochter, is tot nu toe, rijk en mooi als ze is, door jongens van haar eigen stand vaak ten huwelijk gevraagd. Maar de liefde kreeg nooit vat op haar, en daarom kwelt ze haar nu misschien uiteindelijk des te meer. Ze logeerde hier één of twee weken bij mij om zich wat te amuseren in deze stad, waar ze nog nooit was geweest. Praktisch op het punt om terug naar huis te keren, ziet ze bij toeval een van mijn ergste krankzinnigen die met zijn verpletterende looks het hart van het arme kind zozeer raakt, dat zij, smoorverliefd, in één klap hoofd en verstand verliest door haar liefde voor die gek. Meteen sluit ik haar op en ontbied ik haar vader, die ik nog vandaag verwacht, en die beslist niet gelukkig zal zijn als hij zijn enig kind in deze toestand aantreft. En tenslotte laat ik de arts komen. Maar zijn advies was, haar niet op te sluiten, maar in vrijheid te stellen, en haar te paaien door haar met die gek te laten trouwen. Dit alles in de hoop dat de vreugde om dit schijnhuwelijk haar van haar passie zal genezen. Het is dít huwelijk dat, hoewel fictief, vandaag zal plaatsvinden. Als u de moeite wilt nemen om het bij te wonen, zal het u niet weinig diverteren.

Reynoud

Iets charmanters heb ik nog nooit meegemaakt, en dus wacht ik met smart op het grote moment. Ik blijf hier beslist wachten, al moet ik tot middernacht blijven zitten.

[p. 22]

Joris-Vaer

Zo laat zal het niet worden, want we hebben besloten te beginnen zodra mijn broer is gearriveerd. Ik schat dat hij er binnen een paar uur zal zijn. Intussen zal ik u, als u dat prettig vindt, nu er nog even tijd is en omdat ik niet wil dat u hier weggaat, een rondleiding geven door het huis.

Vijfde bedrijf, eerste scène

Ferdinand, in zijn eentje

Vandaag ben ik erg bang herkend te worden door het kermispubliek, al ben ik dan vermomd als gek.¹⁶ Daarom zit ik het liefst opgesloten in een donker hol waarin nog nooit een straaltje zon is doorgedrongen, om zo mijn hart van angst en pijn te bevrijden. Te meer omdat ik vandaag de bruidegom moet spelen. Dat is een rol die Joris-Vaer mij heeft toebedeeld om jongedame Anna te genezen van haar krankzinnigheid en haar wat te paaien met een schijnhuwelijk, omdat ze gek is van verliefdheid op mij.

16 Vers 1622-1623 bij F. sluit aan bij L.d.V., vers 2223-4, ‘Hoy es el día que temo / ser de alguno conocido’ (Vandaag ben ik bang door iemand herkend te worden). Met uitzondering van die laatste verzen heeft F. hier weer een flinke passage (vers 2165 tot en met 2238) overgeslagen. Die begon met Floriano die mopperde dat men wil dat hij die middag samen met de andere gekken de stad in moet om te bedelen. Daar had hij geen zin in, want hij is niet gek. Gerardo gaf hem gelijk: hij hoeft niet naar buiten als hij dat niet wil. Daarna ontspon zich onder meer een uitvoerige, filosofisch getinte dialoog tussen Floriano en Verino over de liefde.

Tweede scène

Isabella, Ferdinand

Isabella

Ik wip even binnen om je van harte te feliciteren met iets dat me doodongelukkig maakt. Leef lang en gelukkig met je geliefde bruid, jij overspelige zot!

Ferdinand

Is het je ernst, of kom je soms de spot met me drijven?

Isabella

De spot met je drijven, o nee, echt niet, denk dat maar niet! Je wilt me toch niet wijsmaken, jij verrader, dat je tegen je zin met meisje Anna gaat trouwen, en niet begrijpt, dat ik daar overstuur van raak?

Ferdinand

Hoe kan je het hebben over deze vrouw en dit fake-huwelijk, zonder met haar verwarde hersens de draak te steken? Alsjeblieft, doe dan niet net alsof je ontstemd en nijdig bent over iets waarvan je zelf heel goed weet dat het louter een farce is.

Isabella

Over belangrijke zaken heb ik nog nooit grappen gemaakt, en nu al helemaal niet, nu je tot mijn spijt bent getrouwd.

Ferdinand

Getrouwd, zeg je?

Isabella

Ik zeg wat iedereen voor waar houdt.

Ferdinand

Hoe kan iemand nou trouwen zonder het zelf te weten?

Isabella

Dat trouwen kun je heel gemakkelijk afleiden uit je beslissing.

Ferdinand

Ik geef toe dat ik die beslissing heb genomen, maar luister alsjeblieft toch eens naar wat die inhoudt. De bedoeling is alleen haar van de zotheid te genezen waardoor ze - naar ze zeggen -

[p. 23]

stapeldol op mij is geraakt. Door deze klucht op te voeren hopen ze dat ze uit vreugde om dit schijnhuwelijk de boel weer wat op een rijtje krijgt.

Isabella

Ik kan dit echt niet opvatten als klucht of grap, omdat die klucht in mijn hoofd werkelijkheid wordt.

Ferdinand

Liefste! Als dat geen klucht is, moge dan mijn hart, dat van jou vervuld is, een slangenkuil worden! Moge dan Cupido mij ten val brengen, en mijn rust en vrede in oorlog veranderen! Moge dan mijn hoop vervliegen in de wind als het lichte kaf van het koren! Moge dan zelfs jij, o, zonlicht van mijn leven, mijn ziel nooit meer met een sprankje liefde verwarmen! Ja, moge dan een loeiende orkaan mijn reddend schip aan stukken slaan! Och, hoe kan je denken dat je trouwe dienaar¹⁷ zo slecht is?

Isabella

Denk je dat je mij met al die bezweringen op andere gedachten kunt brengen? Nou, integendeel, door al die valse gekunsteldheid geloof ik des te meer dat je echt gaat trouwen. Want hoe meer grote woorden, des te duidelijker iemand fout zit. Als het waar was, wat je zegt, en alles alleen maar voor de grap gebeurt, dan zou je nooit zulke dure eden zweren. Daardoor geloof ik juist het tegendeel van wat jij daar beweert met al je leugens. Maar ach, wat kan het me ook schelen? En wat kan het jou tenslotte schelen? Wat voor rekenschap zouden wij elkaar moeten afleggen? Ik voor mij zie geen doorslaggevende reden om geen afscheid te nemen van de man die je gisteren was. Want welke dienst heb je me nu eigenlijk bewezen, waardoor ik me aan jou verplicht zou moeten voelen? En welke overeenkomst zou er tussen ons moeten bestaan, waardoor ik reden zou hebben me over jou te beklagen? En waarom maak ik me zo druk over je, dat je huwelijk me zo ter harte gaat? Werkelijk, nu zie ik wel in dat ze mij niet zonder reden met deze dolhuiskleding hebben uitgedost. Maar nu ik, goddank, weer bij zinnen ben gekomen, groet ik je zeer, en laat ik je vallen als een baksteen.

Ferdinand

Als je me laat vallen en me verlaat, zal dat mijn dood zijn, want mijn ziel leeft alleen door jou. Je hebt gelijk, Isabel. Tot nu toe heb ik jou - behalve met mijn hart - nooit de geringste dienst bewezen. Maar wat kan ik doen om jou tot de mijne te maken, als iemand al je genegenheid kwijtraakt door een overmaat van liefde? 't Is waar, de liefde tussen ons is nog maar pril. Maar hoe vaak zie je niet twee mensen jarenlang verkeren, en blijft Cupido buiten spel, terwijl hij daarentegen vaak in maar een oogwenk twee zielen aan elkaar kan binden met een niet te breken band? Veel mooie mensen zien pas op de lange duur kans om bemind te worden. Maar anderzijds zijn er ook mensen die zo stralend mooi zijn, dat een ziel - al bij de eerste aanblik overrompeld, als in extase en verrukt - zich prompt gewonnen geeft aan twee onweerstaanbare ogen. Datzelfde heeft jouw schoonheid ook bij mij gedaan. Als Cupido aan een verliefde geest één dag van liefdessmart als duízend jaar doet voelen, dan zet jouw blik mij al sinds duizend jaar in vuur en vlam, en adoreer en bemin ik je in 't diepste van mijn ziel al duizend jaar als mijn godin.

Isabella

Al sloof je je nog zo uit met je gewiekste praat, je zult mijn hart daar nooit mee kunnen raken. Al je behendigheid is hier verspilde moeite. Wil je mijn hart veroveren, doe dat dan met de liefde. Want in de liefde geldt, volgens mij, dat ongekunsteldheid het wint van mooie praatjes.

17 Volgens L.d.V., vers 2280, ‘tu sujeto esclavo’ (je betrouwbare slaaf). De relatie tussen een meesteres en haar slaaf die staat voor de verhouding van een minnares tot haar minnaar, is een gemeenplaats, afkomstig uit het petrarkisme. Zij weerspiegelde de verhouding onder het feodale middeleeuwse stelsel tussen een soeverein en zijn suzerein, c.q. tussen een heer en zijn vazal.

[p. 24]

Ferdinand

Als dat de waarheid is, bezweer ik je dat mijn taal van mijn liefde getuigt. <O Cupido, onderwerp haar hart toch aan jouw macht; ontdooi haar kille ijzigheid; laat haar mijn liefdesvlammen voelen!> O, liefste, hoe komt het dat je woede laait, en dat je doden wilt, wat jij tot leven brengt? Het is je schoonheid toch, die mijn hart tot leven wekt; en wil jij met je haat dat nu de doodsteek geven? Nee, nee, mijn liefste lief, keer bij me terug, en neem je trouwe bruidegom, op wie je bouwen kunt, weer in genade aan. Geef me je mooie hand, en laat me de vlammen van je toorn met duizend kussen doven.

Isabella

Wat, ik je mijn hand reiken? Waarachtig, je ziet noch beseft niet hoe fel ik op je gebeten ben.

Ferdinand

Liefste, ik smeek je...

Isabella

Sodemieter op!

Ferdinand

Mijn lust en leven!

Isabella

Ik, jouw lust en leven?

Ferdinand

Ach, ik besterf het van verdriet.

Isabella

Duvel op, en neem maar Anna's hand!

Ferdinand

Maar jij alleen bent het die ik als mijn godin vereer. Mijn liefste, zie je dan niet dat mijn ogen zich met tranen vullen?

Isabella

O nee, ik blijf van steen en laat me niet vermurwen.

Ferdinand

Dan maak ik me van kant.

Isabella

Ik zal het ijskoud aanzien.

Ferdinand

Wat! Meen je wat je zegt?

Isabella

En doe jij wat je zegt te doen?

Ferdinand

Als ik je met mijn dood tevreden kan stellen, dan ben ik bereid er direct een eind aan te maken.

Isabella

Ga maar, en sterf, als je daar zin in hebt, en laat die tong, die 't gewetenloze ja-woord uit je strot gewrongen heeft, niet verder leven.

Ferdinand

Dat ja-woord, dat mijn tong voor jou heeft uitgesproken, dat heb ik nooit verbroken, dat kan ik niet en zal ik niet. Daarom, mijn Isabel, ik smeek je dat je voortaan...

Isabella

Stil, daar komen mensen!

Ferdinand

Daar komt mijn grootste vijand!

[p. 25]

Derde scène

Valerius, Ferdinand, Isabella

Valerius

Ik heb hier een koetsje voor de deur besteld, waar ze dan stiekem in gezet kan worden, zonder dat iemand het in de gaten krijgt.

Ferdinand

Hij komt vast jóu ophalen.

Isabella

Dat is dan precies wat ik wil.

Ferdinand

En ga je dan?

Isabella

Dat zul je zien.

Ferdinand

Wat een treurig afscheid.

Valerius

Ik kom u halen, jongedame, om u naar mijn huis te brengen. Daar zal beter voor u worden gezorgd dan hier.

Isabella

Bent u de ambassadeur van koning Harlekijn?

Valerius

Geheel en al tot uw dienst! Maar, vriend Karel, hoe gaat het met jou? Heb je het hier een beetje naar de zin?

Ferdinand

Niet al te best, je weet hoe mijn zaken ervoor staan.

Valerius

Weet je dat ik hier zojuist toestemming heb gekregen om Aagje mee te nemen naar mijn huis?

Ferdinand

Als de zon voor jou opgaat, verdwijnt voor mij de nacht.

Valerius

Ik wil haar bij mij thuis laten genezen van haar kwaal.

Ferdinand

Het staat dus vast dat je haar mee gaat nemen?

Valerius

Wat wil je, mijn vriend? Ik ben tot over m'n oren verliefd, en die gevoelens kom ik anders nooit te boven. Daarom heb ik het, om aan mijn passie toe te geven, gewaagd om haar, zogenaamd als mijn nicht, hier weg te halen.

Isabella

Wat klopt mijn hart van vreugd! Kom, laten we maar gaan, want ik heb absoluut geen zin om het huwelijk mee te maken dat hier vandaag in huis zal worden gesloten. Laat ons gauw vluchten naar de andere kant van de wereld!

Valerius

Aagje, wil je dan niet met mij mee naar huis gaan?

Isabella

Hoe zou ik u dat kunnen weigeren? U bent zo knap, zo keurig, zo goedverzorgd en zo charmant,¹⁸ en ook nog zo elegant naar de mode gekleed, dat elke vrouw voor uw charmes zal

18 F. is hier veel uitgebreider dan L.d.V., vers 2397,: ‘Sois galán, vestís al justo’ (je bent op-en-top verzorgd, je kleedt je prima). Valerius blijkt volgens de jongste mode gekleed te zijn, met een bepoederde pruik en met strikken en kant op zijn kleding, geheel volgens het laatste Franse modebeeld. Zijn chique verschijning inspireert Isabella tot haar ironische, quasi-deftige woordkeuze in deze passage.

[p. 26]

vallen, al was het maar om uw kledij. Ik geef me dus met een gerust hart aan u over, zeker als ik ervan ben, dat u, met uw elegantie en knappe uiterlijk, mijn hartzeer zult kunnen verdrijven.

Ferdinand

<Wie kan de haat van een verbolgen vrouw beschrijven?¹⁹ Maar stil, 't is het beste als ik dit al zwijgend incasseer; mijn tong moet niet nog meer onheil stichten. Al heel gauw nadat ze vertrokken is, zakt haar woede, krijgt ze spijt en keert ze spoorslags terug - dat zul je zien.> Welnu, je gaat er dus vandoor en laat mij zomaar in de steek?

Isabella

Blij, en heel tevreden.

Ferdinand

<En ik, ik ben nog droever dan ik was. Maar als dit dan toch in de sterren stond, dan laat ik gaan die gaat. En als ik dan al sterven moet, dan heb ik op z'n minst nog veertig jaar te gaan.>

Valerius

Adieu, mijn vriend, ik ga er nu met Aag vandoor. Veel succes met je aanstaande huwelijk!

Isabella

Adieu, minkukel! Ga maar aan je mooie bruid vertellen, dat ze eerst haar neus snuit²⁰ voordat ze het bed in gaat.

Ferdinand

Ik zal het haar overbrengen. Maar ik weet wel dat in een vergelijkbaar geval jij heel wat minder schuchter zou zijn, als het jou overkwam.

Isabella

Adieu, hufterige boer!

Bij het weggaan en het weer opkomen Ferdinand

Adieu, alom bruikbare boerin!

Isabella

Rot op, jij Deense dog!

Ferdinand

Lazer op, jij kleine keffer!

Isabella

Lazer op, geef je kat²¹ een handkus van me!

Ferdinand

Donder op, en veeg de kont maar van je aap!

Beiden af

19 F. slaat vers 2403-2420 van L.d.V. over. Daarin geeft Erifila nog meer uiting aan haar felle boosheid over het voorgenomen huwelijk van Floriano met Fedra. Ze zou hen wel kunnen vermoorden om daarna zichzelf om het leven te brengen. Floriano geeft haar te bedenken dat ze het gekkenhuis gaat verlaten, maar wel onder een voorwendsel dat haar niet tegenstaat. Als ze zelf vindt dat ze weg moet gaan, meent hij, doet ze niemand kwaad. Het dolhuis blijft toch staan waar het staat, met andere woorden: ze kan altijd nog terugkomen.

20 Dit is een steek onder water aan het adres van de onervaren, jonge snotneus Anna. In het overeenkomstige vers 2435-6 in het Spaanse origineel wordt van Fedra gezegd: ‘Decilde a la desposada / que no se me da un cuatrín’ (Zeg aan de jonggetrouwde dat ze me geen kwartje moet geven).

21 De overeenkomstige passage bij L.d.V., vers 2447-8, is evenmin voor de poes: ‘Dalde allá mis besamanos / a vuestra doña Coneja’ (geef daar een handkus aan uw Mevrouw Konijnenteef (d.w.z. aan je hoertje). Ferdinands repliek hierop ontbreekt bij L.d.V.

[p. 27]

Vierde scène

Ferdinand in zijn eentje

Uit angst voor narigheid leek het mij het beste maar te doen alsof, en af te wachten waar het uiteindelijk op zal uitdraaien. Ze krijgt vast vreselijk wroeging over haar uitzinnige woede, want ik weet zeker dat alleen haar passie voor mij haar zo jaloers heeft gemaakt en haar zo in woede deed ontsteken. Maar als ze dat beseft, zal haar razernij gauw bedaren en komt ze vast en zeker spoedig terug. Want waar de liefde eenmaal vaste voet aan de grond heeft gekregen, zullen noch ruzie noch jaloezie die passie kunnen verdringen. Daarom ben ik van plan me wat gedeisd te houden totdat ik weet waar ik precies aan toe ben.²²

22 F. heeft hierna de verzen 2471-2617 van L.d.V. overgeslagen. In die passage worden de bewoners van het Valenciaanse dolhuis erop uitgestuurd om in de stad aalmoezen te gaan vergaren. En passant wordt ook nog de draak gestoken met het Portugees van Calandrio, een komische figuur die van F. geen equivalent kreeg.

Vijfde scène

Philibert, Dokter, Joris-Vaer

Philibert

Ik kwam terneergeslagen hier in Amsterdam, maar kreeg direct weer nieuwe moed, toen ik begreep, dat door uw wijs advies, meneer, de kans op goed herstel opeens reëel werd. Want nauwelijks liet ik iets vallen over de bruiloft, en dat ik haar vandaag zou weggeven aan Karel, of alle verdriet verdween als sneeuw voor de zon. Opeens werd ze weer monter en spraakzaam, en ook haar eetlust keerde terug.

Dokter

De blijdschap om dit huwelijk, waarop ze vurig hoopte, heeft haar uit haar dodelijke depressie gered. Want met geen medicijn is iemand van de liefde te genezen - Ovidius²³ voorspelde dat al lang geleden. Daarom vind ik het van Galenus²⁴ ook zo buitengewoon stom dat hij iemands ziel met brouwsels dacht te kunnen zuiveren. En dus is het verstandig geweest mijn advies op te volgen, want daarmee keert haar geest, zoals u zelf ook constateert, weer pijlsnel terug in oude staat.

Philibert

Met Anna lukt het wel. Maar nu mijn dienstmeisje Catrijn, wat moeten we daarmee aan? Hoe moet het nu met haar?

Dokter

Op haar zal ik straks, als ik klaar ben met uw dochter Anna, al mijn kennis en kunde loslaten. Wel, breng Anna nu maar hierheen.

Joris-Vaer

Ik ga haar meteen halen.

Af Philibert

Ja, doe dat, broer! Want ik zou niet kunnen aanzien hoe mijn enig kind, de toeverlaat van mijn oude dag, haar hersens heeft verloren en knettergek geworden is. Dat zou voor mij een straf zijn, die háár het verstand, en míj het leven zou ontnemen.

Dokter

Kijk, daar komt ze al aan.

23 Ovidius: door F. ontleend aan L.d.V., vers 2634. In de Remedia amoris, vers 249-250, is de Romeinse dichter Ovidius sceptisch over het gebruik van kruiden en tovenarijen bij het bestrijden van de liefdessmart.

24 :De Grieks- Romeinse arts Claudius Galenus was vanaf de Romeinse tijd tot ver in de zeventiende eeuw een medische autoriteit. F. volgt hier L.d.V., vers 2638.

[p. 28]

Zesde scène

Joris-Vaer, Anna, Philibert, Dokter,

Joris-Vaer

Kom maar, kom binnen, nicht Anna! Wég met je angsten, nu hier alles blijdschap is! En bovenal: wees stralend en verheugd, en toon je bruidegom zo dat je waanzinnig van hem houdt.

Anna

Waar blijft mijn Karel nou?

Philibert

Je ziet hem zo meteen, maak je geen zorgen, kind!

Anna

Gaan we híer dan trouwen?

Philibert

We staan alleen op de pastoor te wachten.

Joris-Vaer, stilletjes tegen Philibert

Zeg, hoor eens even, ik heb aan een of andere vreemdeling beloofd hem te laten zien hoe leuk deze bruiloft wordt. De man was op doorreis en kwam bij toeval dit huis bezichtigen. En aangezien hij nogal aardig over de brug kwam...²⁵ Wat vind je, broer, zal ik hem even gaan halen? Of heb je er iets op tegen?

Philibert

Nee, nee, ga, ga hem maar halen, daar is niets mis mee.

Joris-Vaer af

25 Bij bezoek aan een dolhuis was het niet ongebruikelijk deze instelling mild te beschenken. Bij L.d.V., vers 2664-5, schenkt de bezoekende hidalgo aragonés zelfs het substantiële bedrag van 20 escudos [= toen ca. 65 gulden] als ‘aalmoes’ (limosna). De escudo was ten tijde van L.d.V. de standaard gouden munt in Spanje.

Zevende scène

Anna, Philibert, Dokter

Anna

Als u dit huwelijk vandaag kunt laten doorgaan, krijgt u van mij een zoen als provisie.

Philibert

Dochter, denk aan je stand, en praat niet zo raar.

Anna

Hoe kan ik niet raar praten, nu mijn gek me in de steek heeft gelaten?

Philibert

Maar als je bent getrouwd, word je dan echt weer helemaal de oude?

Anna

Ik zeg: ja, ja, ja, ja, want mijn kwaal stelt niets voor, terwijl mijn scheepje, voortgestuwd door een bepaald soort stormwind, mijn redding betekent. Want omdat de reddende haven al in 't verschiet is, gaat die stormwind liggen.²⁶

Philibert

Kijk es, dochter, wie we daar hebben?

Anna

Wat nou? Wat is dit, ouwe;²⁷ ik dacht dat ik mijn geliefde Karel te zien zou krijgen

26 Hier maakt F., in navolging van Lope de Vega, gebruik van metaforen ontleend aan de zeevaart. ‘Mijn scheepje’ staat voor ‘ik’, ‘stormwind’ staat voor ‘verliefdheid’, ‘reddende haven’ staat voor het ‘huwelijk met Ferdinand’.

27 Bij L.d.V., vers 2689-90; zegt Fedra tot haar vader Gerardo: ‘¿Cómo aquí no me traéis / al buen viejo don Beltrán?’ (Hoezo? Waarom heeft u niet die goeie ouwe don Beltrán voor mij meegnomen?). F.'s equivalent voor Beltrán is Karel. Het lijkt er dus op dat F. het ‘buen viejo’ (goeie ouwe) niet goed heeft geïnterpreteerd.

[p. 29]

Achtste scène

Reynoud, Leonard, Joris-Vaer, Philibert, Dokter, Anna

Reynoud

Mijne heren, met uw toestemming zou ik graag deze bruiloft bijwonen.

Philibert

Meneer, u bewijst ons daarmee eer. U bent van harte welkom.

Anna

Wat is dit voor een rare vogel²⁸?

Philibert

Vooruit, hier met de stoelen, en zet de deur maar rustig open, zodat ieder die dat wil, kan komen kijken. En haal ook snel Catrijn, want bij een bruiloft hoort publiek.

Anna

Je hebt verdorie gelijk. Komaan, verkondig nu van Oost tot West uit duizend monden dat ik trouwen ga. De grootste bruiloft die ooit in Europa werd gezien, gaat zo beginnen. Immers, koning Pepijn²⁹, dat is mijn bruigoms broer, en Angelica,³⁰ dat werd zijn moeder, nadat ze was bevrucht - in alle eer en deugd - door Lancelot³¹, toen die van Engeland op stap was naar Japan.

Men brengt stoelen Joris-Vaer

Hier komen de stoelen. Komt, heren, gaat u zitten!

Reynoud

Mijnheer, we volgen u.

Philibert

Deze stoel is wat gemakkelijker voor u. Alstublieft, gaat u toch zitten. Dokter, kom, gaat u ook zitten.

Anna

En ik moet blijven staan, nou, dat is een grote eer.

Philibert

Nou, Joris-Vaer, ga de bruidegom eens halen.

Joris-Vaer

Prima, ik ga meteen.

Anna

Moge Jupiter³² het je lonen dat je eindelijk mijn wensen eens vervult!

Philibert

Beloof jij mij dan dat je weer bij zinnen komt?

28 Bij F. is het ‘haen’ en bij L.d.V. staat in vers 2694 ‘rocín’ wat ‘knol’ (paard) betekent. Vandaar ook: boerenpummel.

29 Pepijn de Korte was de grootvader van Karel de Grote. Vermoedelijk dacht L.d.V. aan deze Pepijn toen hij in vers 2707 ‘el rey Pepino’ noemde, wat F. vervolgens heeft overgenomen. In 747 werd Pepijn de Korte de enige Hofmeier en feitelijk heerser van het Frankenrijk, toen de laatste Merovinger Carloman zich onder zachte dwang in een klooster terugtrok.

30 Angelica was de legendarische Moorse geliefde van onder anderen Roeland. Zij is hier door F. ontleend aan de Orlando furioso van Ariosto, bijvoorbeeld in Canto 1 en 8. L.d.V. (vers 2708) noemt als de moeder van Anna's bruidegom niet Angelica, maar Calaínos, de moor uit de Karelepiek, namelijk uit Calaínos y Bramante (zie Lope de Vega 2003, p. 184, aantekeningen bij vers 966). F. zag natuurlijk dat een moor niet de moeder van Ferdinand kon zijn en heeft hem vervangen door Angelica. Dat is dus een begrijpelijke tegemoetkoming aan de toenmalige Nederlandse tijdgenoot.

31 Lancelot is ontleend aan L.d.V. (vers 2709-2710): ‘y Lanzarote su padre / cuando de Bretaña vino’ (en Lancelot zijn vader, toen die van Engeland kwam). Maar het ‘te voet ging na Japon’ in de zeventiende-eeuwse Nederlandse tekst vers 1882 is een komische toevoeging op rekening van F.

32 Bij L.d.V., vers 2719-20 zegt Fedra: ‘¡Oh, buena Pascua os dé Dios, / que os vais doliendo de mi!’ (O, moge God jullie een zalige Pasen schenken, dat jullie zich zo over mij erbarmen!). F. kon daar kennelijk niets mee en nam zijn toevlucht tot Jupiter.

[p. 30]

Anna

Zodra ik ben getrouwd, vervliegt mijn kwaal in rook. Maar ik ben bang dat je mij met dit huwelijksfeest alleen maar wil bedotten. Dus denk erom, houd mij niet voor de gek, want in plaats van te genezen zou ik sterven!

Philibert

Je ziet hier alles in gereedheid, dus waar ben je dan nog bang voor?

Anna

OK, ik ben gerustgesteld, maar wie zal er bruidsjonker zijn?

Dokter

Mijnheer, met uw goedvinden, laat mij dat zijn!

Philibert

O nee, meneer, u zou de bruid en bruiloft echt tekort doen! Laat mij toch liever zelf de rol van bruidsjonker vervullen.

Dokter

Het is voldoende als u hém dit in uw plaats laat doen.

Philibert

Zeg Leonard!

Leonard

Mijnheer?

Philibert

Jij moet hier bruidsjonker zijn.

Leonard

‘Als daar maar geen ellende van komt, want ik weet dat krankzinnigheid besmettelijk is. En dus ben ik, alleen al uit angst aangestoken te worden, huiverig de rol van bruidsjonker op me te nemen. Anderzijds spreekt me - eerlijk gezegd - de gekte van deze appetijtelijke bruid nu al zo aan, dat ik die bruidegom haast zijn geluk zou benijden, en liever zijn rol dan de mijne zou spelen.’

Anna

Wie ben jij, goede vriend, die hier als mijn bruidsjonker zal optreden?

Leonard

Ik ben een edelman.

Anna

Ben je gezond van geest?

Leonard

Dat dacht ik wel, maar als ik veel naar jou zou kijken, zou 't zomaar kunnen zijn dat je me zou besmetten.

Anna

Reik me je hand, ik merk dat je een eerzaam man bent.

Dokter

Ik geloof dat ik daar in de verte de bruidegom aan zie komen.

Philibert

Wel, laten we hem tegemoet gaan om hem te verwelkomen.

Negende scène

Marten en Claesje, met de mooi als bruidegom uitgedoste Ferdinand tussen hen in, Joris-Vaer met Catrijn aan de hand, Philibert, Dokter, Reynoud, Leonard, Joris-Vaer

Philibert

Bruidegom, we stonden al verlangend naar je uit te kijken. Vooruit nu, pak je bruid, en komen jullie allebei naast mij zitten. En jij Catrijn, wees jij haar bruidsmeisje.

[p. 31]

Catrijn

Ik, haar bruidsmeisje?³³ Ik laat me liever nog doodslaan! Wat? Is het nog niet erg genoeg dat ze mijn man afpikken? Moet ik door dit bruidsmeisjesgedoe opnieuw spinnijdig worden? Nee, nee, dan ga ik ervandoor, want dit wordt me teveel.

Philibert

Blijf hier!

Catrijn

O nee, ik ga, ik kan het niet meer aanzien.

Philibert

Blijf hier, Catrijn! We zullen wel een ander zoeken.

Anna

Wat een huichelaarster! Wat zal me nog meer overkomen?

Catrijn

Houd jij je kop, jij stomme zeug!³⁴ 'k wil je geknor niet langer horen. En ook al lijkt vandaag de dag van je geluk, ik zal je huwelijk met Karel niet respecteren, want morgenvroeg zal ik hem alweer hebben afgepakt.

Anna

Ik zal jou, hertogin van Bremen³⁵, een kap³⁶ over je kop trekken, dan hou je wel op met dat gekakel.

Philibert

Hou jij je mond, gekkin, en toon je man eens wat respect!

Anna

O, ik mag niks zeggen?

Ferdinand

Nee, kop dicht jij! En als je niet je kop houdt, naai ik direct je kaken dicht met dubbel koperdraad.

Anna

O, is dit de tederheid nu van mijn bruidegom?

Ferdinand

Voor jou lijkt het me nog ál te teder. Of had je liever stokslagen gehad?

Anna

Wat, je bruid slaan?

Ferdinand

Wát, ben jíj mijn bruid? Daar kijk ik van op!

Anna

Hè, klopt er dan iets niet?

Ferdinand

Voordat er wordt getrouwd, zullen we eerst nog eens een flink robbertje moeten vechten.

Philibert

Stil nou, niet zo grof, houd toch eens op met die onzin!

33 F. gebruikt het woord ‘speel-juffer’, maar bij L.d.V., vers 2756-7, staat er ‘madrina’ (meter). Dat wil zeggen: vrouwelijke getuige bij een huwelijk. Door Catrijn (c.q. Laida) een bruidsmeisje te noemen geeft F. haar een lagere status dan L.d.V.

34 Bij F. staat ‘Westfaels gediert’, omdat de varkenshouderij een specialiteit was en is van Westfalen. Het equivalent bij L.d.V., vers 2768, luidt ‘cabra Amaltea’ (Amalthea-geit). Dit was de geit die volgens de Griekse mythologie Zeus als baby zoogde. F. gebruikt hier dus een scheldwoord dat voor een Nederlands publiek beter te begrijpen is.

35 Het equivalent bij L.d.V., vers 2774, is ‘marquesa de Mariñan’ (markiezin van Mariñan). Mariñan is een betrekkelijk klein gebied in de buurt van de stad Lugo in Galicië. Overigens was Bremen nooit een hertogdom of markgraafschap, maar een prins-aartsbisdom. Het is nu de kleinste stadstaat van Duitsland. Voor F. functioneerde ‘Bremen’ slechts als voortzetting van zijn varkensmetaforiek.

36 Zoals men roofvogels een kapje of huif opzet om ze rustig te houden.

[p. 32]

Ferdinand

Als je de waarheid spreekt, is dat dan onzin? Of noem je iemand zot, omdat hij toch maar van het huwelijk afziet?

Claesje

Meneer Philibert, als u niet wil dat de boel hier uit de hand loopt, laat ons dan de bruiloft opluisteren met een dansje. Ik heb het net met vier vriendjes verzonnen.

Philibert

Dat is goed, waar zijn je mensen?

Claesje

Ze staan daar op de binnenplaats. Ik zal ze even roepen, als u het goed vindt.

Philibert

Maar wie zorgt voor de muziek, waarop gedanst gaat worden?

Claesje

In die cel ginds zit een zotte muzikant; die zal wel wat voor ons op zijn viool jammeren.

Philibert

Nou, vooruit, roep je mensen, dan gaan we meteen beginnen. Vooruit Robert, laat ons een deuntje horen. Kom op jongens, hierheen!

Men speelt muziek, waarop Marten en Claesje de eerste scène dansen van het zottenballet. In de tweede scène voegen zich vier andere zotten bij hen. Zodra de dans is afgelopen, verdwijnen ze van het toneel, waarna Valerius en Isabella meteen opkomen.

Tiende scène

Valerius, Isabella, Philibert, Joris-Vaer, Ferdinand, Anna, Catrijn, Reynoud, Leonard, Dokter

Valerius

Wat is dit voor brutaliteit, om uit mijn huis te vertrekken, en dan als een idioot op straat te gaan lopen?

Isabella

Dat is niet, Valerius, omdat ik jou wil ontlopen, maar om hier de bron van al mijn ellende op te sporen.

Philibert

Wat is er aan de hand?

Valerius

Deze gekkin is totaal de weg kwijt. Want nauwelijks was ze in mijn huis, of sneller dan de wind was ze weer weg, en draafde zonder stoppen over straat, tot ze hier in dit huis haar toevlucht zocht, en ze nu voor je staat.

Joris-Vaer

Wat is dít nu, Aagje? Het lijkt wel of je de benen neemt voor iemand die je juist wil helpen!

Isabella

Alleen op deze plek vindt u de man, die mij weer in balans kan brengen. 't Is waar: eerst dacht ik dat ik hem voor eeuwig uit mijn hart zou kunnen bannen, zo onredelijk had hij mij behandeld. Dat kon ik werkelijk niet verdragen. Maar ach, helaas, noch vluchten noch verdriet weekten mij van hem los.

Valerius

Wat ik ook deed, of het nu smeken was, of dreigen; 't was allemaal vergeefs. Voor rede was ze echt niet vatbaar.

[p. 33]

Isabella

Wat voor rede? Weet je nu dan nog niet dat het verstand het verliest waar de liefde regeert?³⁷ Denk dus voortaan nooit meer dat je mijn hart door de rede kunt veroveren, want alleen Karel heeft me van mijn verstand beroofd.

Leonard (stilletjes)

<O hemel, wat zie ik, is dat niet Isabella, die ik hier op straat zo vreselijk in de steek heb gelaten? Die narigheid moet haar wel in de bol zijn geslagen. Ach, wat een droevige omslag, en dat in zo'n korte tijd!>

Valerius

Als Karel de man is die je van het verstand heeft beroofd, dan denk ik dat die gek wel een duivelskunstenaar moet zijn.

Ferdinand

Maak je niet zo kwaad, mijn vriend, jou heb ik immers nooit van mijn leven reden tot zo'n verwijt gegeven.

Isabella

Maar vertel me eens, Ferdinand, ben je nou getrouwd of niet?

Ferdinand

O ja! Dit is mijn lieve schat, die je hier naast me ziet.

Isabella

Judas! Heb je me dan werkelijk aan de dijk gezet?

Ferdinand

Jij gaf toch de voorkeur aan Valerius boven mij? Nou, toen ben ik dus meteen getrouwd, verbitterd als ik was. Je liet mij immers in de steek en kneep met hem ertussenuit? Dus raad ik je met klem om als een eerzaam meisje direct met hem naar huis te gaan. Je ouders hebben er geen idee van waar je bent, en sterven daarom duizend doden.

Isabella

Jij schurk! Je bent dus echt getrouwd?

Ferdinand

<Ze denkt dat alles wat ik haar vertel, de waarheid is.>

Isabella

O bedrieger! Judas! Bandiet! Ik ben je dan wel kwijt, maar er zal geen vrouw zijn die jou ooit bezit, dat zweer ik! Want je gaat voor de bijl, al weet je nog zo goed je rol van gek te spelen!

Ferdinand

<Wie durft te zweren dat zij haar wrok niet op mijn hoofd zal botvieren, en alles breeduit gaat vertellen wat ze over mij weet?>

Isabella

Wat denk je wel, Ferdinand, verrader die je bent, dat je als gek verkleed nu veilig ...?

Ferdinand

<O, o, dat kost me de kop!> Ssst... stil!

Isabella

Nee, hou op met dat seintjes geven. Denk je dat je, vermomd als gek in deze vodden, aan recht en doodstraf kan ontsnappen? En denk je, al speel je 't nog zo slim, dat iedereen niet door heeft dat jij de moordenaar van Reynoud bent?

Philibert

Wat, Reynoud? Stil, wacht eens even... Jij schavuit! Natuurlijk! De Ferdinand die Reynoud doodstak, dat ben jij!

37 F. heeft L.d.V., vers 2825-8, niet vertaald: ‘Éste es efeto de celos / que la paz de amor destierra, / porque no han dado a la tierra / mayor castigo los cielos (Dit is het gevolg van onrust, dat sluit een serene liefde uit, want de hemel heeft geen groter straf aan de aarde gegeven). F. wist kennelijk niet wat hij met deze passage aan moest.

[p. 34]

Ferdinand

Wat krijgen we nou? Gelooft u echt wat die zottin te melden heeft? Stilletjes <Ach, ik hang! O stomme, idiote verliefdheid! Jij hebt dit allemaal veroorzaakt. De duivel haal die gekken die ooit een vrouw hun zielsgeheim verklapten.>

Joris-Vaer

Jij schurk, denk je nu heus met deze truc je hals te kunnen redden? Door hier als gek vermomd voor het gerecht te schuilen? O nee, ik zweer, dat je je straf niet zult ontlopen.

Ferdinand

Ik beklaag me over niemand anders dan Valerius, want hij is het die me heeft belazerd.

Valerius

Als een vriend zijn vriend met raad en daad ter zijde staat, en jij vindt dat een streek, dan heb ik je inderdaad belazerd.

Reynoud

O hemel, wat krijgen we nou? Wat zie ik hier gebeuren? Hoe kan dit? Is dat de Ferdinand die, naar verluidt, door het gerecht vervolgd wordt omdat hij mij vermoord zou hebben? Mijne heren, als deze man, zoals u zegt, niets anders heeft misdaan dan Reynoud te vermoorden, laat hem dan vrijuit gaan, want hij is volstrekt onschuldig.

Ferdinand

Hoe dat dan zo, mijnheer?

Reynoud

Nog even wat geduld. Kent u mij eigenlijk, Ferdinand?

Ferdinand

Mijnheer, neemt u mij niet kwalijk, maar ik zou niet weten of ik u ooit eerder heb gezien.³⁸

Reynoud

En toch ben ik diezelfde Reynoud die, zoals men zegt, nog onlangs in Den Haag door u is omgebracht.

Ferdinand

O, bent u Reynoud, mijnheer? En bent u weer uit het graf opgestaan?

Reynoud

Ik ben helemaal niet dood geweest, dus wees maar niet meer bang. Ik zal je precies vertellen wat er is gebeurd, en wie het was die jij zou hebben doodgestoken, en waardoor praktisch iedereen op het verkeerde been gezet werd.

Valerius

Hoe zo, mijnheer? Was het alleen een valse leugen dat u dood zou zijn?

Reynoud

Jazeker! Maar luister nou eens hoe dit in de wereld is gekomen. U moet weten, Ferdinand, mijn hevige verliefdheid op Celia dwong mij laatst haar huis een nacht lang in de gaten te houden. Dat huis staat, zoals u weet, vlak naast dat van Leonora. Omdat ik vond dat Celia zo koeltjes tegen mij deed, was ik van plan eens onopvallend uit te vissen of ik geen medeminnaar had, die me zou kunnen dwarsbomen. In een opwelling van jaloezie vermoedde ik niet zonder reden dat ze in het geheim haar gunsten had geschonken aan een ander. Nou, om die rivaal, die ik overdag nooit zag, 's nachts op te sporen, besloot ik haar huis van alle kanten zo te laten bewaken dat er niemand uit kon komen zonder door één van ons betrapt te worden.

Zelf houd ik met twee knechts bij de achterdeur de wacht, en aan de voorkant laat ik een huisknecht met drie, vier anderennt³⁹ midden op straat wat heen en weer lopen. Die ene huisknecht had ik - om Celia op een dwaalspoor te brengen - precies dezelfde kleren laten aantrekken als

38 Bij L.d.V., vers 2888, reageert Floriano hierop met ‘¿Es sombra o es ilusión?’ (Is dit eendroom of een zinsbegoocheling?). Bij F. daarentegen twijfelt Ferdinand eraan of hij Reynoud ooit eerder heeft ontmoet.

39 Bij L.d.V., vers 2930 en 2932, is sprake van ‘con un broquel un paje’ (een knecht die een schild droeg) en ‘otros dos con dos montantes’ (nog twee knechten met twee slagzwaarden). F. is hier dus wat kort door de bocht.

[p. 35]

die van mij, en hem verteld dat hij zich uitsluitend ‘Reynoud’ mocht laten noemen. Want ik had hem bij 't smeden van mijn plan bevolen zich aan Celia te laten zien, zodra ze haar minnaar uit zou laten. Zo dacht ik haar op heterdaad te kunnen betrappen en haar naderhand te confronteren met wat ik had gezien. Dan zou ik haar tot een bekentenis dwingen van die stiekeme relatie, die ons zo uiteen gedreven had.

Daar stonden we dan op wacht, toen mijn huisknecht u aantrof bij de deur van Leonora, maar zich vergissend in het huis zag hij die aan voor die van Celia. Hij komt tevoorschijn; u raadt hem aan om te vertrekken en vraagt wie hij mag zijn. Hij presenteert zich dan als Reynoud, zoals ik hem had opgedragen. U, die als niet-Hagenaar vast nooit van mij gehoord had, laat staan bekend was met mijn stem of uiterlijk, trekt direct flink van leer. En dan ontstaat, zonder veel complimenten, dat tweegevecht waarin u mijn vermomde knecht verwondt. Nauwelijks was hij geveld, of al zijn maten schreeuwden rond dat Reynoud was doorboord. U sloeg toen op de vlucht; mijn knecht werd naar een herberg afgevoerd. En als bij toverslag stond iedereen op straat en zag dat hij voor dood een huis werd ingedragen. Het nieuws dat ik was doodgeslagen ging als een lopend vuurtje door Den Haag. Dat ging zo snel, dat nog voor dag en dauw het gerecht er wel honderd man op uitstuurde om mij te zoeken. Toen ik dit hoorde, hield ik mij elders schuil om af te wachten wat mijn dood in 't hart van Celia teweeg zou brengen. Maar om te voorkomen dat ik in Den Haag ontdekt zou worden, besloot ik meteen naar Amsterdam te reizen. Maar eerst beval ik mijn gevolg en knechten alom te doen alsof ik echt gestorven was. Zo ben ik tot op heden nog in Amsterdam. Tot mijn genoegen ontving ik hier vandaag een brief van een vriend, die mij uitvoerig liet weten hoe Celia van streek is door mijn dood. Ook schreef hij me dat het gerecht inziet dat het wat overijverig zijn mensen had ingezet, want dat de dag daarna al duidelijk was geworden wie de gewonde man was, die trouwens door de steek wel in zijn milt geraakt was, maar niet in levensgevaar was. Zo ziet u, mijne heren, dat alles wat daar is gebeurd, louter berust op onbekendheid met de feiten, en dat is iets, wat iemand vaak op het verkeerde been zet. Om kort te gaan, tot ons geluk is alles goed gekomen, en bleek de zaak tenslotte weinig meer dan veel gedoe om niets. Dus zet, meneer Ferdinand, uw zorgen aan de kant, en keer gerust met mij terug naar Den Haag. Daar hoop ik morgen vóór de avond aan te komen om door mijn Celia mijn liefdesvuur te laten blussen.

Ferdinand

Ik dank de hemel voor de goede afloop en sta voor 't leven bij u in het krijt, mijnheer.

Philibert

Voorwaar, ik zie nu in, dat het niet déze mensen zijn die gek zijn, maar eerder zij die hen als gek bestempeld hebben. Maar vertel eens, Ferdinand, wie is nu die gekkin die, schijnbaar door jou, stapelzot van verliefdheid geworden is?

Leonard

Het is alleen aan mij om te onthullen wie zij is. En dat zou ik ook doen, als ik niet vreesde voor de tweede maal haar woede op te wekken. Want ik was jarenlang knecht bij haar vader, en heb misschien wel zelf bijgedragen tot haar gekte.

Joris-Vaer

Vertel ons eens hoe zij hier bij dit huis terechtkwam, waarin wij haar uit medelijden hebben opgenomen?

Leonard

Ik zal het u vertellen, hoewel mijn rol in het geheel niet fraai is. Nu goed dan, ik heb haar uit haar vaders huis geschaakt, in Gelderland. Hoe adellijk en voortreffelijk die vader is, zal ik u straks vertellen. Op deze vlucht bracht ik haar hier in Amsterdam. Maar daar ontstond verkilling tussen ons, en ook begon ik angst te voelen voor haar vader. Toen heb ik al haar kleren, geld en juwelen afgepakt en haar vervolgens schandelijk in de steek gelaten. Dat geef ik trouwens allemaal, compleet en ongebruikt, terug zodra zij wil. In al haar wanhoop en volledig buiten zinnen zal ze voorts wel in het Lazarushuis zijn terechtgekomen. En daar is ze, zoals u zelf kunt

[p. 36]

zien, voor deze edelman gevallen. Ik wens haar toe, hoewel ze op hem verliefd werd toen hij deed alsof hij gek was, dat haar gezond verstand door hem toch terug zal keren. Ik vraag u om vergiffenis, mevrouw Isabella, en bied u opnieuw mijn diensten aan als knecht.

Isabella

Heel goed, ik zal het je vergeven. Maar u, mijne heren, bedenkt u wel, dat ik opnieuw door Ferdinand alleen - stel dat ik hem moet missen en dus uitzinnig worden zal - voor eeuwig in dit huis een plaats zal moeten krijgen..

Joris-Vaer

Om niet voor eeuwig dit soort gekken hier te hebben lijkt het me het beste om die twee te laten trouwen.

Ferdinand

O nee, Valerius, mijn trouwe vriend, bij wie ik levenslang in 't krijt sta, hém gun ik dat geluk: hij houdt van haar - dat weet ik.

Valerius

Dan zouden dwang en vriendschap ware liefde doden! O nee, mijn beste vriend, met hart en ziel zijn jullie al te veel verknocht om door mijn streken met zoveel bruutheid uit elkaar gerukt te worden. O, nee, blijf liever jarenlang in harmonie een paar.

Ferdinand

Ach vriend, je edelmoedigheid, die alles overtreft, redt mij nu voor de tweede keer het leven. En dat verplicht mij zo, dat ik ten tweeden male graag dat leven in jouw dienst zal stellen. Maar jij, mijn liefste, die mij je hart zo teder hebt geschonken, reik me je hand. Nu al 't bedrog en doen alsof echt van de baan zijn, vraag ik: aanvaard mij als je man; ik zal je dienaar zijn.

Isabella

Neem niet alleen mijn hand, maar ook mijn hart; ik zal je dienen tot het einde van mijn leven.

Reynoud

We moeten het niet laten bij die ene goede afloop, maar laat nu iedereen zijn partner krijgen. U, meneer Valerius, hebt mevrouw Anna al wat beter leren kennen, en weet ook, dat haar huwelijk met Ferdinand alleen komedie was. Dus lijkt het me, als u nog zin hebt om te trouwen, een goed idee dat ik als koppelaar ook tussen u en haar een huwelijk arrangeer.

Valerius

Mijnheer, uw steun zou ik enorm waarderen en zelfs uit alle macht zou ik zo'n huwelijk ambiëren, omdat het mij beslist verzekert van een groot geluk, ware het niet, dat dit een schoonheid is, maar ook een hersenloze.

Anna

Als niets anders Valerius' liefde voor mij in de weg staat dan dat ik mijn verstand verloren heb, dan kan die hindernis gauw worden weggenomen. Want ook al deed ik of ik gek was van verliefdheid, die dwaze passie heeft me echt niet zo beheerst, dat jij, mocht je dat willen, me niet normaal zou kunnen maken.

Philibert

Hé dochter, ben je weer normaal?

Anna

Ik vraag u, vader, wilt u dat ik Valerius direct mijn hand geef en de zijne word?

Valerius

Graag voeg ik daaraan toe, dat ik voor 't leven een gelukkig man zal zijn, als zij mijn vrouw wil worden.

Philibert

En daarop antwoord ik dat jij haar bruidegom moet zijn en zij jouw bruid, omdat nu eenmaal zotheid slechts door zotheid kan genezen.

[p. 37]

Valerius

Ik dank je voor je genegenheid, mijn allerliefste dwaas! Nu word je dus mijn vrouw, als ik het goed begrijp.

Anna

Hoe kan een vrouw die gek is, ooit een beter bruigom vinden, dan één die net als zij ook stapelgek geweest is?

Catrijn

Hé, jullie heren, bruigoms, en ook jullie, koppelaars, wat nu? Blijf ik hier nu als enige als oude vrijster achter? Heb ik ze beter op een rijtje dan de rest, dat jullie, die wel gekken trouwen, míj zonder bruigom laten zitten?

Philibert

Catrijn heeft groot gelijk. Ze moet ook aan de man.

Catrijn

Als een gebedje hier wat uit kan richten, heren, geef dan eens raad, en zorg ervoor dat iemand net als zij zo gek zal worden dat hij mij wil trouwen. Zo niet, dat zweer ik, dan heb ik van al die onzin gauw genoeg, en keer ik goed bij mijn verstand naar Haarlem terug.

Leonard

Vooruit, Catrijn, en pak mijn hand! Hier heb je dan je gek, die stapeldol geworden is door jou, en die, als jij ook wilt, nog gekker worden zal, en met jou aan zijn hand meteen de huwelijksboot instapt.

Catrijn

Pak aan, hier is de mijne. Maar, als je er spijt van krijgt, schuif dan de schuld maar op je eigen dwaasheid.

Philibert

Nou, heren, in deze algehele feestvreugde kunnen we toch niet vóór het diner vertrekken!

Reynoud

Dat is in feite teveel eer, maar inderdaad, zomaar, na al die malle fratsen, uit elkaar te gaan? dat kan toch niet in al die vreugd.

Joris-Vaer

Nou goed, naar binnen met elkaar, en laat dan met dit feestgedruis meteen een einde komen aan de Liefde in het Lazarushuis!

EINDE