Fumus. Jaargang 12

[p. 8]

Liefde in het Lazarushuis. Hertaling van het tweede en derde bedrijf
Karel Bostoen

Woord vooraf

De hertaling van het voorwerk en van het eerste bedrijf is verschenen in Fumus 11 (2013), p. 1-19. Zoals bekend heeft Focquenbroch het oorspronkelijke Spaanse blijspel van Lope de Vega bewerkt. In de voetnoten bij deze uitgave wordt onder meer aangegeven op welke saillante plaatsen Focquenbroch afwijkt van zijn oorspronkelijke bron en waarom. Daarbij is de moderne, uitvoerig becommentarieerde editie van Los locos de Valencia (Madrid 2003) van de hand van Hélène Tropé van groot nut geweest.

Let wel: in terzijdes uiten de personages hun ongeveinsde gevoelens alsof de andere personages daar niets van kunnen horen. Volgens de theaterconventie zijn hun ontboezemingen uitsluitend bedoeld voor het publiek als luisterende partij. In deze hertaling worden deze ‘terzijdes’ tussen vishaken geplaatst.

Tweede bedrijf, eerste scène

Anna, Catrijn

Anna

Je hebt me dus, Catrijn, zodanig weten te bepraten dat ik op jouw verzoek van huis ben vertrokken om hier samen naar deze binnenplaats te gaan. Vertel, wat wil je nou eigenlijk?

Catrijn

Mevrouw, ik geef toe dat ik eerder straf dan lof verdien. U mag mij uitlachen om mijn domheid als ik u vertel dat ik verliefd ben op een gek die onlangs in deze instelling is opgenomen. Maar nu uw oom er niet bij is, kan ik u zonder schroom uitvoerig spreken over mijn verliefdheid. Wellicht zullen we hier meteen mijn prettig gestoorde zien verschijnen.

Anna

Maar Catrijn toch, wat is dit? Wat heeft je geest zo verward dat je verzot bent geraakt op een halve gare? Maar nee, ik heb het mis. Je neemt me in de maling, geen mens wordt immers verliefd op een gek.

Catrijn

Cupido zelf is niet goed wijs. Dat weet mevrouw toch? En wie niet gek is, kan zijn volgeling niet zijn.

Anna

Een bewijs te meer dat hij jou niet erg veel gezond verstand gunt.

Catrijn

Wie heeft ooit gemerkt dat Cupido en het gezonde verstand door één deur kunnen?

Anna

Wat! Een gek die hier onlangs is komen aanwaaien, heeft je nu al beroofd van je verstand? Het is duidelijk te merken dat je daarvan niet al te best voorzien was in je bovenkamer.

Catrijn

Zijn uiterlijk en voorkomen hebben mij misleid. Daardoor heb ik aanvankelijk gemeend dat hij zijn verstand had. Het was namelijk niet zijn malle praat die mij zo hevig heeft bekoord, maar juist toen hij niets zei werd ik op hem verliefd.

Anna

Hoe kan nou een verstandig iemand verliefd worden op iemand die zwijgt?

[p. 9]

Catrijn

Zoals men verliefd kan raken op een schilderij met een aantrekkelijke afbeelding die zonder te praten vaak hart en ziel rooft, zo heeft een sculptuur¹ mij het verstand finaal ontnomen.

Anna

Wat ontzettend stom om verliefd te worden op een steen die niet kan praten.

Catrijn

Zeker, ik heb mijn ziel en hart geschonken aan een steen!

Anna

Maar wat voor bevrediging of zaligheid verwacht je van dit hartzeer?

Catrijn

Mijn zaligheid ligt uitsluitend hierin dat ik op die dingen niet reken.

Anna

Je bent gek geworden, denk ik, het is wassende maan.²

Catrijn

De oorzaak van mijn waanzin is wellicht een wassende maan, maar dankzij de zon van Vrouwe Fortuna neemt ook mijn liefde toe.

Anna

Het ligt niet alleen aan zon en maan dat je voor krankzinnig doorgaat, alle acht planeten maakten je knettergek.³ Het beste kan mijn oom je eveneens hier in een hok stoppen waar je je verstand weer wat op orde kan brengen, want ik zal in mijn eentje naar mijn ouders terugkeren.

Catrijn

Liever dan de nobele aanblik van Karel te moeten missen, wil ik hier helemaal kierewiet, ja, waanzinnig zijn. Gaat u maar terug naar Haarlem zonder mij, want als ik - zoals u zegt â?? ongetwijfeld gek van liefde ben, blijf ik liever hier om mij te laten genezen. Maar kijk, daar komt hij juist.

1 In Los locos de Valencia van Lope de Vega, vers 619-23, is de sculptuur een marmeren beeld dat tot leven wordt gewekt door Laida: ‘a un mármol el alma le di’ zegt ze. Waarop Fedra reageert met: ‘Principios son de locura. / ¿A un loco mudo y de piedra / diste el alma?’ Dit bevestigt Laida nog eens met ‘El alma di / a una piedra, hermosa Fedra’. (L: Ik heb een marmeren beeld bezield. F: Zo begint krankzinnigheid: een krankzinnige die stom is en van steen, heb jij bezield? L: Ik heb [inderdaad] een steen bezield, mooie Fedra). De Nederlandse versie verschilt principieel. Hierin is het niet Catrijn die het lichaam van een krankzinnige heeft bezield, maar door het zien van zijn aantrekkelijke lichaam is ze haar verstand kwijtgeraakt. Daarna pas zegt Catrijn dat ze haar ziel en hart heeft geschonken aan een steen, maar dat is toch iets anders dan wat in de Spaanse tekst staat.

2 Vooral manisch-depressieven zouden gevoelig zijn voor maanlicht, met name bij wassende maan. In De diebus criticis, Bk. 3, schreef de medische autoriteit Galenus dat de volle maan van invloed is op epileptici die om die reden lunatici worden genoemd (maan is in het Latijn: luna). In het Engels is de term ‘lunatic’ of ‘loony’ voor krankzinnige nog steeds vrij gangbaar.

3 In Los locos, vers 632, is slechts sprake van invloeden van maan en zon. Focquenbroch maakte er acht planeten van. Mogelijk dacht hij hierbij aan: Aarde, Maan, Mercurius, Venus, Zon, Mars, Jupiter en Saturnus. De term planeet had in Focquenbrochs tijd nog niet zijn huidige definitie.

Tweede scène

Ferdinand in gestichtskleding, Anna, Catrijn

Anna

Is dit dan je vriendje?

Ferdinand

[p. 10]

Waarom geketend? Wie heeft me in de boeien geslagen? Heeft u dit soms gedaan? Hebt u mij laten ketenen, machtige burchtheer van het bastion van Damiate?⁴ Dan zweer ik dat ik me hierover zal wreken. U mag dan wel onlangs die reus met één vuistslag als een balletje naar onze tegenvoeters hebben geslagen, maar ik - als afstammeling van de hoogste baas van de goden - zal zo meteen uw hart doen vallen in uw broek en u doorboren met een Amsterdamse koek.⁵

Anna

Och, laten we weggaan Catrijn!

Catrijn

Nee mevrouw, laten we blijven. Ik ben er zeker van dat hij ons niets zal doen.

Ferdinand

Ziehier uw dienstwillige slaaf die brandt van liefde voor u. O schone, loop niet weg van mij! Donker Egypte of het barbaarse gebied der Moorse platneuzen heeft me niet op de wereld gezet om uw rust te storen. Maar als u het wil weten: Cupido plaatste mij hier als toonbeeld van zijn verheven vuur. Ik ben, en ben niet, want zijn is niet nodig voor wie er beter niet kan zijn. Dus ben ik hierheen gevlucht om het zijn te omzeilen en nul komma nul te zijn. Ooit was ik student, maar een meisje deed mij de lessen van Venus verkiezen boven de boeken, waardoor ik uiteindelijk al mijn zijn ben kwijtgeraakt. Want ofschoon iedereen bij haar welkom was, stak ik toch alle anderen in aanzien de loef af. En of ik haar aanstond, kan u makkelijk bedenken, aangezien ze me op een onbewaakt moment eens had zien pissen.⁶

Anna

O boerse gek en lomperik die je bent!

Ferdinand

Geef, Majesteit, mij uw voeten om te kussen, want aangezien u goddelijk bent, hebt u (evenmin als de goden) uw voeten niet zelf nodig. Beslist, ik vind u het evenbeeld van die [eerdergenoemde] engel⁷, die ervoor heeft gezorgd dat ik nu gek en krankzinnig ben in Amsterdam.

Anna

Wat jammer nou, Catrijn, dat dergelijke fraaie ledematen niet in overeenstemming met hun kwaliteit worden aangestuurd door het gezonde verstand!

Ferdinand

U heeft helaas mijn hart zozeer in vuur en vlam gezet dat ik omwille van u steeds meer lijk op een slaaf in het Morenland. Uw lieve gezicht zet mijn uitgedoofde kolen opnieuw in vlam. Kortom, likkende vlammen verzengen me van top tot teen. Als u mij niet gauw een hoopgevend woordje schenkt, ben ik binnen het uur tot as verteerd.

Catrijn

Helaas, ik vrees dat hij bij u eveneens in de smaak valt.

Anna

4 4 De Egyptische stad Damiëtta aan de monding van de Nijl werd in 1218 veroverd door Friese en Hollandse kruisvaarders. ‘Damiate’ leefde traditioneel als begrip voort, vooral onder Haarlemmers. Naar die verovering zijn de Damiaatjes vernoemd, de klokken in de Grote Kerk te Haarlem. Hun geluid dat elke avond tussen negen en half tien weerklonk, gaf aan dat de stadspoorten dichtgingen. In Ferdinands zottenklap klinkt wellicht door dat hij beseft dat Anna, haar vader Philibert en diens broer Joris-Vaer, alsook Catrijn uit Haarlem afkomstig zijn en de toespeling begrijpen. Die toespeling ontbreekt uiteraard in Los locos. Daar is in vers 643 sprake van ‘el discreto mayordomo’ (de verstandige huismeester) in plaats van Focquenbrochs ‘groote casteleyn van 't slot van Damiaten’.

5 Over de Amsterdamse koek, zie elders in dit nummer.

6 Is een vrije bewerking van vers 677-80 in Los locos waar sprake is van de liefdesrivaal wiens liefje door Ferdinand is verleid. Die rivaal kreeg dus de hoorns opgezet. De zetfout ‘puso’ in ‘que se la puse en la frente’ (ik zette die hem op het hoofd) veroorzaakte vermoedelijk Focquenbrochs bewerking van die passage.

7 Bedoeld is Leonoor, Ferdinands vroegere liefje in Den Haag. In Los locos, vers 687, is sprake van ‘aquel serafín ingrato’ (die ondankbare serafijn).

[p. 11]

Welk soort maan, Catrijn, domineert er tegenwoordig dat ze verliefdheid en krankzinnigheid overdraagt?

Catrijn

U bent echt besmet, als ik me niet vergis.

Anna

Ach, ik zou mijn leven geven, kon ik zijn verstand terug doen komen!

Catrijn

Wat heeft dat voor voordeel voor u om zoiets te wensen?

Anna

Ik geeft het toe: geen, maar wensen is mij altijd toegestaan.

Catrijn

O mevrouw, uw wens maakt mij jaloers.

Ferdinand

Wat de jaloezie betreft: een stuk of wat stokslagen op het achterwerk maakt korte metten daarmee. Maar aangezien de jaloezie van horen zeggen komt, vertel me dan wie daar vrij van is? Vivat de vrije liefde! Lang leven de hoorns, dat men die nog lang elkaar gratis mag opzetten!⁸ Maar mocht u nog enige twijfel koesteren omtrent deze schone zaak, luister dan even naar mijn syllogisme⁹ hierover. Ieder minnaar is jaloers. De jaloezie veroorzaakt hoorns. Daarom zijn er meer hoorns dan torens in de stad. Indien u, schone, mijn minorpremisse ontkent, luister dan hoe ik die in 't kort bewijs: als de hoorns niet door jaloezie worden veroorzaakt, hoe komt een mens dan eraan? Alleen door daarvan te dromen? Wat denkt u? Geef eens antwoord.

Anna

Helaas, een verwarde geest! Maar ik geloof dat hij vroeger een heel helder verstand had.

Ferdinand

Wilt u mij een teken van vriendschap geven zodat ik mij met mijn sterflot kan verzoenen?

Anna

Wat voor een?

Ferdinand

Geeft u mij het haarlint waarop ik de rozen van Apuleius' ezel¹⁰ geschilderd zie. Misschien dat het mij mijn vroegere natuur teruggeeft, zoals hem vroeger eveneens gebeurde. Het zal mijn tegengif zijn en u zal mijn Apollo¹¹ zijn.

Anna

Ach, kon het dit uitrichten!

Ferdinand

Het zal mijn Poolster zijn.

Catrijn

Die van geel en karmijnrood zal u beter staan.

Ferdinand

Onnozel wicht, je kan je beter niet met mijn zaken bemoeien. Hou dus je bakkes!

Anna

Nee, die zal beter zijn, want jullie zijn beiden groen.¹²

8 Iemand de hoorns opzetten betekent: iemands vriendin of vrouw verleiden.

9 In de logica bestaat een syllogisme uit twee beweringen, gevolgd door een conclusie. De eerste bewering heet majorpremisse en is een generalisatie, de tweede is een minorpremisse of verbijzondering. Ferdinand verwacht ontkenning van zijn minorpremisse door Anna, wat een eigen vinding van Focquenbroch is.

10 De Asinus Aureus (De gulden ezel) van Lucius Apuleius is een beroemde roman uit de Oudheid. Daarin verandert de hoofdpersoon in een ezel, maar krijgt door het eten van rozen zijn oorspronkelijke gedaante terug.

11 In de mythologie was Apollo onder meer de god van de geneeskunst.

12 In het zeventiende-eeuwse Nederlands is groen niet alleen de aanduiding voor een bepaald soort kleur, maar het woord kan ook ‘wellustig, geil’ betekenen, wat hier het geval is. Daarna speelt Focquenbroch met de kleur groen die ook de hoop symboliseert. Dat is niet vergezocht: vanouds doet in de lente opkomend groen hopen op oogst.

[p. 12]

Ferdinand

Ja, opdat die kleur mijn hoop weer moge doen opleven. Maar in plaats van u als tegenprestatie ook een cadeautje te geven, zal ik dagelijks drie minuten aan u denken.

Anna

Dat is waarlijk te lang.

Ferdinand

Ik geef toe, het is nogal veel, maar met uw welnemen het wordt slechts een derde.

Catrijn

Ik meende, mevrouw, dat u vanwege deze gek er vandoor wilde?

Anna

Hou je mond, Catrijn, zijn gekeuvel verjaagt mijn somberheid. Want hoewel hij vaak veel gekkigheid uitkraamt, vind ik het toch plezierig. Maar stil, daar hoor ik mensen. Catrijn, laten we gaan zodat niemand zich kan storen aan onze conversatie.

Af

[Ferdinand, Isabella]

Ferdinand

<Daar verdwijnt mijn mooie zon¹³! Helaas, welke treurige nacht of opstijgende nevel berooft me van de dag die uw licht mij schonk? Maar stil, ze zijn al verdwenen. Wat komt er hier nou weer aanzetten? Waar stort het lot mij nou weer in?>

Isabella

<Waar ik hier ook kom, ik ontmoet alleen maar gekken. Daarom is het zinloos om hier je verstand te gebruiken. Want waar geen verstand voorhanden is, moet het verstand zich gedeisd houden. Ik kan het beste me voordoen als helemaal knetter, anders zie ik geen mogelijkheid om hier ooit weg te geraken. Immers, waar de waanzin domineert, wordt het verstand veroordeeld. Daarom moet ik tussen deze gekken gek zijn, hoewel ik door de vele pech die me is overkomen, op zich weinig moeite heb met die rol.>

Ferdinand

<Hemeltje lief, wat gebeurt er! Wat zie ik daar? Wat voor goddelijk licht, welke hemelse bliksem slaat me via deze gekkin met haar gloeiend vuur? O ongekende schoonheid! O godswonder, wat lijkt u me perfect in deze toestand! Ach, ben ik mezelf nog meester of ben ik mezelf kwijt? Mijn geest is in verwarring door toedoen van deze gekkin. En mijn verstand gaat, terwijl de verliefdheid komt.>

Isabella

<Wat nou! Wat overkomt die gek dat hij me zo verrukt en zo intens aanstaart.>

Ferdinand

<Waarlijk, een hele eeuw is nog te kort om zoveel moois goed te kunnen bekijken. Want zelfs de hemelbewoners zouden bij het zien van dit beeld zich verbazen, en opgetogen ja, als betoverd staan te kijken. Welnu, ik stap op haar af en spreek haar 's een keertje aan. Maar wat kan ik zeggen? Ik voel me ellendig omdat ik een steen moet aanspreken die zonder ziel of liefde is.>

Isabella

<Waaraan denk ik nou? En waarom ga ik er niet vandoor? Het lijkt alsof zijn voorkomen me tegenhoudt. Wat een knappe man! Wat een aantrekkelijk uiterlijk! Helaas, ik ben eerder dol op hem dan bang voor hem.>

Ferdinand

<O hemels schepsel dat mijn ziel van liefde doet branden. Ik kan geen woord uitbrengen, terwijl mijn liefde aan het woord is.>

Isabella

<Wat een heerlijke verschijning! O hemel, waarom is het verstand niet deze ledematen de baas?>

13 ‘Mijn zon’ staat in de conventionele beeldspraak vaak voor ‘mijn geliefde’. Immers, waar zij verschijnt, heeft ze voor een minnaar de overhand op andere vrouwen.

[p. 13]

Ferdinand

<Iedereen zou sterven van verdriet als hij een dergelijk beeld zonder verstand tegenkwam.>

Isabella

<Ongelukkige, u bent zoals de gouden vaten die met gif zijn gevuld, terwijl ze waren bedoeld voor parfum. Toch voel ik dat u helaas mijn ziel van het verstand berooft, terwijl u zelf niet over uw verstand beschikt. U dwingt me immers om uw verstandsverbijstering te beminnen.>

Ferdinand

<Uit welke koker komt toch de pijl waarmee je me verwondt, o uitzinnige Cupido? En in welk krankzinnig vocht heb je de punt van die pijl gedoopt, waarvan ik het gif door mijn aderen voel stromen?>

Isabella

<Kon ik hem maar iets vertellen van mijn liefde.>

Ferdinand

<Ach hemelse gekkin, wist ik slechts dat een gek (die alleen door het noodlot zich als gek voordoet) u zou aanstaan als hij normaal werd, ik zou meteen mijn verstand terugkrijgen, ondanks de hachelijke situatie waarin ik verkeer. Want als ik bij u ben, vrees ik de dood niet.>

Isabella

<Hoezo, ben ik niet de vrouw die door haar knecht is bedrogen en van alles beroofd, nadat ze zo roekeloos uit haar ouderlijk huis was weggelopen? Waarom ben ik nu zo verlegen, gedwee en angstig bij het zien van een gek zonder ziel of verstand, die het bekijken niet waard is? Helaas, wat sta ik te dubben? Ben ik soms ook gek geworden?>

Ferdinand spreek haar aan

Ferdinand

<Ach, daar verdwijnt mijn zon, want ze keert haar blik van mij af.> O, nacht-teweegbrengster¹⁴, doe die nevel optrekken en wend uw blik opnieuw naar mijn ziel.

Isabella

Wat vriendelijk en galant!

Ferdinand

Schone, mijn brein of mijn verstand was tot nu toe nooit door waanzin aangetast, maar nu ik door u te zien krankzinnig ben geworden, zweer ik dat ik samen met u voor eeuwig gek ben.

Isabella

Hup lakeien, gauw, verzamel iedereen!

Ferdinand

<Helaas, daar slaat haar verstand weer op hol. Ik zal mij even gek voordoen als zij.>

Isabella

Breng me terstond een van mijn beste telgangers¹⁵, een paard dat mij is geschonken door Ridder Mandrikart.¹⁶

Ferdinand

14 Als Isabella (= Ferdinands zon) haar blik van hem afwendt, wordt het voor hem nacht.

15 Vrouwen zaten schrijlings te paard. Daarom warden hun paarden afgericht op de telgang waarbij het paard zijn twee rechter- en linkerbenen verplaatst, zodat het minder schommelt. In de originele Spaanse tekst, vers 934, wordt in plaats van telganger het woord ‘palafrén’ gebruikt, een ceremonieel opgetuigd paard of staatsiepaard.

16 In de Orlando furioso van Ludovico Ariosto ontmoet koning Mandricardo in Canto 14 de jonge Doralice en haar begeleiders. Hij doodt de begeleiders en ontvoert Doralice op een wit paard. In 1649 verscheen te Antwerpen de vertaling door J.J. Schippers, getiteld De razende Roelant. Focquenbroch las Italiaans, maar kende wellicht ook deze vertaling.

[p. 14]

<Het lijkt wel alsof ze in de war is door ridderromans te lezen, want die veroorzaken vandaag de dag veel nieuwe gekkigheid.¹⁷ Welnu, ik zal met veel plezier dit spelletje meespelen.> Hup, breng hier mijn ros, mijn sabel, schild en speer, want daarmee ga ik die beruchte reus te lijf die onlangs tot tweemaal toe Sacripant¹⁸ uit zijn zadel stootte. Kom, breng mijn helm met groene wuivende veren, want sinds mijn vroegere liefde als rook is verdwenen, bestraalt een nieuwe hoop weer mijn ziel.

Isabella

O Ridder, wie u ook bent, hou eens mijn stijgbeugel vast.

Ferdinand

U kan er helemaal op rekenen dat ik uw dienaar ben. Want u, u bent de ziel waardoor mijn lichaam in leven is.

Isabella

Wat nu, snoodaard, bijt je in mijn voeten?

Ferdinand

Hoezo, waarom noemt u, Prinses, uw arrestant ‘snoodaard’, terwijl hij uit pure toewijding uw voeten blijft kussen?

Isabella

Weet u wel, Ridder, dat ik Doralice¹⁹ ben?

Ferdinand

Uw grote schoonheid doet me dat inzien, maar sta toe dat ik uw Mandrikart ben.

Isabella

Welaan, ik accepteer dit, hoewel Mandrikart vroeger in wijsheid een feniks was, terwijl u de grootste gek van heel Europa bent.

Ferdinand

Ik geef toe, ik ben knettergek, maar als u in mijn hoofd kon kijken zou u beseffen dat ik Mandrikart in wijsheid overtref.

Isabella

Vooruit, mijn schildknaap, ga vragen of Rogier²⁰ hier is geweest.

Ferdinand

Hij zei dat hij er zo meteen aankomt met zijn schip dat door een zware storm hier op de kust aangespoeld, maar hij zit nu even bij de haard zijn schoenen te drogen.

Isabella

Hoe heet u?

Ferdinand

Mijn naam? Ik meen dat het Karel is.

Isabella

17 Al in het eerste hoofdstuk van de Don Quijote stelt Cervantes zijn held voor als iemand die in de war is geraakt door te veel ‘libros de caballerías’ (ridderromans) te lezen.

18 In Canto 1 van de Orlando furioso wordt de Moorse vorst Sacripante verliefd op Angelica, de geliefde van Orlando (Roeland). Hij komt niet voor in Los locos, maar is hier door Focquenbroch toegevoegd.

19 Doralice is in de Orlando furioso eerst de geliefde van de Moorse vorst Rodomonte, maar vanaf Canto 24 vormt ze een liefdespaar met Mandricardo. Na een duel tussen Rodomonte en Mandricardo (dat onbeslist eindigt) kiest ze in Canto 27 voor Mandricardo.

20 In Canto 10 van de Orlando furioso is Ruggiero de redder van Angelica. In Los locos, vers 958-60, bericht ‘Rugero’ dat hij is aangekomen en bij een schoenmaker om een glaasje water heeft gevraagd, maar van een storm is geen sprake. Bij Focquenbroch komt Rogier bij vliegende storm aan land en de auteur heeft de schoenmaker en het glaasje water vervangen door natte schoenen. Lope de Vega is op zich al geestig genoeg, maar Focquenbroch doet er vaak nog een schepje bovenop.

[p. 15]

Bent u dan geen neef van jonker Amadis²¹?

Ferdinand

Zijn neef? Jazeker, 't is nog geen maand geleden dat we samen op kabeljauwenjacht waren.

Isabella

En kent u ook Roeland?

Ferdinand

Zeer goed, voor zover ik weet. Is dat niet de man die zo graag pompoenen eet?

Isabella

't Is een prima vent.

Ferdinand

Zei ik dan dat u liegt?

Isabella

<Nee, nee, die is niet gek, of ik moet me erg vergissen. Stilletjes: en zelf gekker zijn dan ik hem meende te zijn. Op wie anders heeft Cupido, helaas, zoveel invloed?>

Ferdinand

<Het lijkt wel of ze eraan begint te twijfelen dat ik gek ben. Stilletjes: daarom kan ik me best blijven voordoen als gek.> Vooruit, ik wil op jacht, laat men mijn paard zadelen. Waar blijven de jachthonden? Laat men hen aanstonds opstellen! Hier met de valken, de windhonden en de fretten!

Isabella

Waar blijven de geweren, de jachthoorns en de netten?

Ferdinand

Waar blijven de jagers? Vooruit, ze moeten aan de slag. Maar breng niet de valken, want ik ga zelf vliegen. Ja, zo hoog dat ik eigenhandig de sterren en planten zal vangen om die als wildbraad te verorberen.

Isabella

Kom op, geef me garen om netten te knopen, want daar in de verte zie ik een papegaai komen.

21 Deze passage werpt opnieuw licht op Focquenbrochs bewerkingswijze. Los cuatro libros del Amadis was een beroemde ridderroman uit 1508, die ook in de Nederlanden in vertaling zeer bekend was. Maar in Los locos, vers 962, wordt niet Amadis opgevoerd, maar een zekere ‘don Roldán’, een figuur uit de Spaanse Karelepiek. Even daarna noemt Focquenbroch ‘Roeland’, maar in het Spaanse origineel, vers 966, gaat het om een zekere Calaínos, een moor uit de Karelepiek, en in vers 969 wordt door Lope de Vega een zekere Urgel opgevoerd als ‘gran comedor de pepinos’ (een flinke eter van komkommers), terwijl het bij Focquenbroch nog steeds gaat om Roeland als liefhebber van pompoenen. Calaínos en don Roldán komen weliswaar beiden voor in de Don Quijote van Cervantes, maar aangezien ze vermoedelijk in Focquenbrochs visie voor een Nederlands publiek als ‘te onbekend’ doorgingen, werden ze in zijn bewerking vervangen door meer bekende literaire figuren.

Derde scène

Joris-Vaer, Isabella, Ferdinand

Joris-Vaer

Ik heb voor u, mevrouw, een nieuwe jurk laten maken die u even moet passen. Daarom, stopt u deze conversatie en gaat u met mij naar binnen. En u, meneer Karel, moet mij maar de schuld geven als ik u verdere omgang met haar belet, want gekken mogen hier geen nieuwe gekjes maken.

Ferdinand

Hoe komt die bokkenbaard²² van jou toch aan die wijsheid?

Isabella

Verdorie, wat heb je boven je mond toch een flinke kokkerd staan!

22 In Los locos, vers 996, staat er ‘barbas de hereje’ of ketterbaarden. Dat is bedoeld als krachtterm of belediging. Met ‘bokkenbaard’ doelt Focquenbroch eerder op de witte baard een bejaarde man. Die baard werd met wijsheid geassocieerd.

[p. 16]

Joris-Vaer

Net zoals u zegt, ik mag die verstandige praat graag horen. Maar u zal binnenkort wel merken dat uw conversatie moeiteloos onmogelijk wordt gemaakt door dat hok daar.

Isabella

Laat me niet lachen, want ik ben tot alles in staat, ik kan immers van mijn mantel een broek maken, ja, zelfs van mijn hart een rugzakje, als ik wil.

Joris-Vaer

Kom, kom, genoeg gepraat. Kom mee en kop dicht.

Isabella

Adieu, mijn dierbare zot!

Ferdinand

O goddelijke zottin, duizendmaal adieu!

Joris-Vaer

Vooruit, naar binnen!

Beiden af

Vierde scène²³

Ferdinand alleen

Hou vol, rustig aan mijn gedachten, zodat de wind jullie niet verwaait. Jullie moeten het verstand tot richtsnoer nemen om in het juiste spoor te geraken. Voortgestuwd door primaire driften hollen jullie nu waar de willekeur je heen leidt. Maar helaas, het verstand betreurt het gevaar waarin jullie je hebben begeven door jullie op hol geslagen lichtzinnigheid. Nee, nee, keer liever op jullie schreden terug, want het verlies van het verstand berooft de ziel van haar goede reputatie en luister. Voorts, door een gekkin te beminnen wordt alle liefdesplezier vernietigd. Weg met jou, Cupido, wiens juk mij hindert! Weg met jou, dwaze en krankzinnige voorkeur! Want het is zinloos om je verstand en denkvermogen kwijt te raken omwille van iemand zonder hersens en denkvermogen.

23 In Focquenbrochs tekst doet de strofische vorm van zijn verzen vermoeden dat ze een liedje vormen. Een mogelijke melodie is tot nu toe niet gevonden, want in de Nederlandse liederenbank ontbreekt een passende wijsaanduiding. Het gaat hier om jambische kwatrijnen met het rijmschema AbAbA. De versregels tellen afwisselend acht lettergrepen bij mannelijk of staand eindrijm en negen lettergrepen bij vrouwelijk of slepend eindrijm. De overeenkomstige verzen 1007-20 in Los locos vormen een sonnet.

Vijfde scène

Valerius, Ferdinand

Valerius

Ik besef, Ferdinand, dat je mijn domheid eerder zult vervloeken dan dat je me zal bedanken omdat ik je kom bezoeken. Want, vriend, ik kom hier niet voor jou, maar omdat ikzelf door merkwaardige sores zowel mijn leven als mijn vrijheid heb verloren.

Ferdinand

Ach vriend Valerius, wat hoor ik? Heeft iemand me betrapt? Weet iemand wie ik ben en kan ik me in dit huis niet blijven verschuilen?

Valerius

Vriend, tot nu toe is je schuilplaats niet ontdekt en je hoeft niet bang te zijn dat die achterhaald wordt, zolang je de gestichtskleding draagt. Maar Ferdinand, ach ik ben zelf niet goed wijs en omdat ik mijn krankzinnigheid niet meer kan verbergen, zouden we beter van kleding kunnen ruilen.

Ferdinand

Ferdinand, vertel me: wat brengt je zo van je stuk? Och, je verschiet van kleur, wat is het dat je verstand doet aftakelen? Hoe komt het dat je in dezelfde toestand als ik bent terechtgekomen?

[p. 17]

Valerius

Heeft men hier gisteren bij valavond niet een gekkin opgenomen, van een schoonheid die haast niet is te toetsen aan die van de zon, de hemel en planeten, ja, van het Eeuwige?

Ferdinand

Hoezo, is zij soms van jou, die prachtige gekkin?

Valerius

Ze in niet zozeer van mij als dat ik mij als van haar beschouw.

Ferdinand

Kom, ga mee met mij in huis om even rustig te zitten en mij, als je zin hebt, te vertellen wat er gepasseerd is.

Valerius

Och gut!

Ferdinand

Waarom dit zuchten?

Valerius

Vriend, ik zucht terecht, want ik verlies mijn kop tegelijk met mijn hart.

Af

[p. 18]

Derde bedrijf, eerste scène²⁴

Ferdinand alleen

Is het noodlot het nog niet zat om mij in mijn rampzalige situatie met de dag steeds ongenadiger kwellen? In plaats van dat ik in dit tehuis ontsnap aan mijn aanstaande doodstraf, bezorgt het noodlot mij een hoop dodelijke ellende. Want net alsof mijn ziel door de ene bestorming na de andere geen ellende genoeg te verduren kreeg, wordt mijn beste vriend me nog een keertje tot een dubbele straf. Valerius, die evengoed weet van mijn gevoelens als van wat in zijn eigen hart omgaat, komt mijn beproeving nog vergroten in plaats van te helpen. Want we zijn samen door mijn gekkin in dezelfde toestand gebracht en hij verzekert me dat zijn ziel is overweldigd door hetzelfde liefdesvuur. Hij getuigt dat hij duizend doden sterft als zij zijn vuur niet blust, want de hete liefde heeft nauwelijks verstand of beraad nodig. Daarom probeert hij haar uit het Lazarushuis weg te halen, omdat ze zogenaamd een nichtje is voor wie hij moet zorgen. O liefde, hoe gevaarlijk is het leven niet voor degene die geketend onder uw juk komt, hij gaat ten onder en verkommert! Of men mij nu verstandig of gek noemt, laat men mij toch maar - ondanks alle smart en pijn - bij mijn gekkin blijven, anders word ik helemaal knetter.

24 Opnieuw wijst de strofische vorm van deze eerste scène in Focquenbrochs tekst erop dat we hier met een lied te maken hebben. Nu ook weer ontbreekt een passende melodie in de Nederlandse liederenbank. Het lied bestaatanders dan de opmaak in de editie-Vinckel suggereert - uit vier strofen van acht jambische versregels (rijmschema AbbAcDDc) en één slotstrofe van vier versregels (rijmschema van het type AbbA). De versregels hebben afwisselend acht lettergrepen bij mannelijk of staand eindrijm en negen lettergrepen bij vrouwelijk of slepend eindrijm. In Los locos, vers 1051-82, gaat het mogelijk eveneens om een lied, maar dan een van vier strofen van acht versregels die twaalf lettergrepen tellen.

Tweede scène

Anna, Ferdinand

Anna

<Wat? Zal ik hier over mezelf niets te horen krijgen? Hier, bedoel ik, waar ik voor het eerst in de war ben geraakt. Maar nee, ik vergis me wellicht, want mijn geheugen kan er vandoor zijn samen met mijn verstand. Toen hij mijn hart uitrukte, heeft de al te wrede Cupido mogelijk in één klap ook mijn hersens vernield. Ja, ondanks dat hij gek en dwaas heet, vind ik mijn eigen verliefdheid tien keer gekker. Een gek, helaas, heeft mijn gezonde verstand zozeer op hol doen slaan dat het nu reeds gekker is dan zijn voorwerp van liefde. Zodoende werd ik de kameleon van een gek, want ik heb heel snel zijn kleur aangenomen,>

Ferdinand

<Voor zover ik begrijp wat ze denkt, stilletjes: zal ik wel een beetje voorzichtig met haar moeten omspringen. Het beste kan ik proberen haar die dwaze verliefdheid uit het hoofd te praten door mijn eigen gekkenpraat. Daarom zal ik me als nog gekker voordoen dan voorheen.>

Anna

<Zal dan een gek, helaas, over mij triomferen? En moet ik....>

Ferdinand

Heb je niet wellicht terloops gevoeld, geproefd, bespeurd, geroken of gezien een olifant die ik zojuist ben kwijtgespeeld, van kop tot kont bekleed met groen fluweel en met keurige laarzen aan zijn poten?

Anna

En heeft u zelf mij hier niet eerder gezien, in mijn eentje, wanhopig van verdriet en bedroefd door mijn smart?

[p. 19]

Ferdinand

O zuster, wie nu moet lijden, zal zich ooit verblijden.

Anna

<O woorden, waren jullie voorspellingen, dan zouden jullie van mij de gelukkigste vrouw ter wereld maken.>

Ferdinand

O pastinaken! O gele en rode wortelen! Als jullie konden rennen met jullie gespleten hoeven, wat zouden jullie dan draven onder tromgeroffel!

Anna

<Ach, hoe snel vervalt hij weer in zijn zottenpraat!>

Ferdinand

Als je me kan terugbezorgen wat ik ben kwijtgeraakt, zal ik je vier belletjes²⁵ schenken als vindersloon.

Anna

Ik zou gelukkig zijn als ik u het verstand dat u bent kwijtgeraakt, kon teruggeven.

Ferdinand

Mocht je het hebben gevonden, dan krijg je een fooitje, of anders zweer ik je, kreng, dat ik om je vroegere misstappen naar je met modder zal gooien, al ben je nog zo mooi.

Anna

Vertel eens, uw vriendinnetje, is die zo mooi als ik?

Ferdinand

Zeker, want iedereen die haar ziet, staat meteen in lichterlaaie, aangezien zij van sneeuw en peper is geformeerd. Aan haar ben ik geklonken met niet los te maken ketenen, want zij wordt verteerd door hetzelfde vuur waarvan ik blaak.

Anna

Alleen door haar, helaas, bent u uw verstand kwijt.

Ferdinand

Haar vurige blikken blakeren iedereen zo zwart als een moor en haar lieve lach is zo aantrekkelijk dat een watersnip²⁶ wel in haar mondje zou vliegen.

Anna

Och, in plaats van dat zijn gekkenpraat mijn verliefdheid in haar tegendeel verkeert, doet ze die nog toenemen. O, wat zou hij niet sprankelen als zijn hersens maar weer op orde waren!

Ferdinand

Het lijkt alsof je zelf aan het filosoferen bent geslagen; doe daar dus mijn drijfveren bij. Weet dan dat Amor (een vreemd soort knaap) de baas is van de ziel zoals de ziel de baas is van het lichaam naar gelang het temperament.²⁷ Daaruit leid ik af dat Cupido vaak wonderlijk te keer kan gaan in het lichaam naar gelang ieders temperament.

Anna

Hou op, genoeg hierover! Maar vertel me: waar is het haarlint met zijn hoopgevende kleur²⁸ gebleven dat ik u schonk?

25 Bedoeld zijn de bellen aan een narrenkap.

26 De combinatie moor en watersnip zijn hier eigen vinding van Focquenbroch. Ze lijken reminiscenties aan de verzen 90-106 van de Spaanschen Brabander met het verhaal van Robbeknol over de moor. Deze laatste had Robbeknols moeder zwanger gemaakt en voorzag haar tijdens haar zwangerschap van gestolen lekkernijen, onder meer van een gelardeerd snipje.

27 Deze uitspraak van Ferdinand stoelt op de humeurenleer uit de Klassieke Oudheid. Die was in de zeventiendeeeuwse geneeskunde nog volop in zwang. Humeuren of lichaamsvochten zijn: bloed, slijm, gele en zwarte gal. Die vochten worden in het lichaam gemengd. Wanneer één van die vochten overheerst, spreekt men van een temperament. Op basis daarvan worden mensen in typen verdeeld: sanguinarii? (bloed overheerst), flegmatici (slijm overheerst), cholerici (gele gal overheerst) en melancholici (zwarte gal overheerst). Het is niet duidelijk tot welk temperament Ferdinand behoort en tot welk Anna.

28 De eerdergenoemde groene kleur.

[p. 20]

Ferdinand

Dat is verdwenen, want omdat ik wat liefde en hoop betreft niet helemaal gek ben, zo heb ik meteen die troefkaart opgegeven en handig verwijderd toen ik een betere kaart in handen kreeg en het spelletje de goede kant op ging.

Anna

Wat kreeg u toen?

Ferdinand

Ik kreeg een hartenkoningin waarmee zelfs de koningin van Frankrijk binnen het uur in een hoop provincies zou winnen. Maar door een merkwaardig toeval, heeft een medespeler (mijn vijand, ofschoon hij mijn beste vriend is) vanwege een vervloekte laatste kaart mijn hele hand verpest, terwijl ik al zeker was van te gaan winnen. Daardoor verdween ten gevolge van ruzie onze vriendschap en twee vrienden door dik en dun werden elkaars vijand, want vriendschap verdraagt zich niet met de liefde en het spel. In het spel en in de liefde is voor vriendschap geen plaats.

Anna

Al mijn hoop is dus weg?

Ferdinand

De mijne eveneens.

Anna

Wilt u een ander?

Ferdinand

Hoezo? Om te geven of te lenen?

Anna

Om te geven, als u wil.

Ferdinand

Waar is het haarlint dan?

Anna

Hier op mijn hoofd.

Ferdinand

Zo hoog?

Anna

Waarom, bent u soms blind?

Ferdinand

Nou, maak het maar eens los.

Anna

U moet het eigenhandig losmaken.

Ferdinand

Sta dan eventjes stil, ik zal de knoop wel vinden.

Hij maakt het haarlint los
Anna

Maak los, het is voor u. <O jee, als ik durfde, zou ik hem om de hals vallen en tegen me aan drukken. Waarom doe ik het niet? Geen mens is hier in de buurt. Een gek zoals hij, wat kan het voor kwaad?>

Zij omhelst hem

Ferdinand

Hallo, wat doe je nou met mij? Rustig aan, kalm toch, wil je soms iets van me pikken?

Anna

<Helaas, hij staat niet toe dat ik hem in de armen sluit. O doldwaze verliefdheid, wat doe je me toch hopen!>

Derde scène

[p. 21]

Isabella in gestichtskleding,²⁹ Anna, Ferdinand

Isabella

Die knuffel ziet er heel lekker uit, nee, nee, ga er vooral mee door, want jullie hebben allebei de passende lengte. Ik voor mij hoop dat jullie al knuffelend nog tal van gelukkige jaren mogen kennen. Maar waarom, verrader? Hoe het ook zij, ben jij niet mijn Mandrikart die zijn hart had geschonken aan Doralice? Helaas, ik heb er spijt van dat ik ooit heb gedacht dat ik van jouw liefde iets goeds kon verwachten. En jij, in het geheim getrouwde Deense slet³⁰, hoe haal je het in je dolle kop om gek te worden met de gekken, mocht je bij je volle verstand zijn? Donder op, want iedereen zal je uitlachen met je japon waarvan de sleep de vloer de neus snuit.

Anna

Stil, Aagje,³¹ niet zo hard, schreeuw niet zo.

Isabella

Nee klessebes, weg! Ik kan je kop niet verdragen, omdat je probeert het erfgoed van de wettige erfgenaam in te pikken.

Anna

Ik kan er maar beter vandoor gaan, eer dat er nog iemand mij uitmaakt voor gek.

Af

29 In Los locos komt Erifila op, gekleed ‘con sayo de jirones y una caperucilla de loco’ (in gestreepte mannenkledij en met een narrenkap op). De gestichtskleding van Isabella zal waarschijnlijk de tabbaard geweest zijn, niet verschillend van die van Ferdinand.

30 In de Amadisroman (cap. 52 en 57) is de ‘jonkvrouw van Denemarken’ een hofdame en vertrouwelinge van Oriana. Deze laatste, de Britse toekomstige troonopvolger, trouwt in het geheim met Amadis. Hélène Tropé, de moderne editeur van Los locos, meent echter dat ‘Dinamarca’ in vers 1232 van de Spaanse tekst een parodiërende allusie vormt op Oriana zelf, dus niet op haar hofdame, de jonkvrouw van Denemarken. Marca betekent volgens Tropé in het bargoens: hoertje. In combinatie met het parodiërende karakter leidt dit tot de interpretatie ‘doncella (esto es, virgen) de di[g]na marca’, ofwel: juffrouw (dit is maagd) van bezienswaardige kwaliteit (vandaar in de hertaling: sletje). Focquenbroch heeft het in De Min over een ‘in 't heymelyck getrouwde Land-gravin van Denemarcken’. Focquenbroch baseert zich hier op Los locos, want hij lijkt de hofdame (courtisane) uit Denemarken eveneens te verwarren met Oriana.

31 Aagje is de naam die Isabella binnen het gesticht krijgt, zoals Ferdinand op zijn beurt aldaar Karel heet.

Vierde scène

Ferdinand, Isabella

Ferdinand

<Welke volgende teef gaat zich met mijn zaken bemoeien? O jaloezie, jij de liefde aanwakkert, waarom noemt men jou Cupido's zoon, terwijl ik eerder vind dat je zijn vader bent, want men kan dagelijks uit je daden afleiden dat hij uitsluitend door jou is ontstaan. Je hebt, schone, mij precies op tijd verlost van deze vreselijke vrouw. Maar waarom kijkt ze zo treurig. Waarom is deze schoonheid, die mijn ziel heeft geraakt met haar blikken, zo buiten zichzelf?> Ach, waarom zegt u niets? Wat gaat er in u om?

Isabella

Het spijt me dat ik die edele dame zo stevig heb toegesproken, Ten eerste, omdat ik vrees dat je mij zult verdenken van jaloers te zijn op haar en ten tweede, omdat ik jullie plezier heb bedorven en jullie door mijn komst uit elkaar heb gehaald.

Ferdinand

O Aagje, als het al zo is dat ik van haar hou, zweer ik u dat de bliksem me waarlijk als buskruit mag doen ontploffen als ik niet nog steeds dezelfde Mandrikart ben die uitsluitend zijn Doralice bemint. Maar aangezien zij (zoals bekend) nog gekker is dan wij, hebben we voor de grap meteen wat met haar gestoeid. En mocht het iets anders zijn, dan mag uw wraaklust mij voortaan afmaken, gebakken of gebraden.

Isabella

[p. 22]

<O smiecht, je doet weer of je gek bent!> Nee, nee, was je gekookt, dan zou ik van je houden. Want als ik je dan niet lekker vond, kon ik er gelijk paté van maken. Vanaf het moment dat ik hier in huis kwam, ben ik dol op jou geworden en als je me niet had laten twijfelen aan je gevoelens, was je - ondanks Rodomond³² - nog steeds mijn Mandrikart.

Ferdinand

<O Cupido, zorg er toch voor dat deze vrouw haar verstand terugkrijgt, want van degene die het had, heb je het afgepakt!>

Isabella

<O Amor, als je machtiger bent dan Apollo, zorg dan terstond ervoor dat deze man niet langer krankzinnig is!>

Ferdinand

<O Amor, blaas dit prachtige beeld een ziel in, zodat ik haar mijn verdriet kan ontsluieren!>

Isabella

<O Amor, dit wonder komt uitsluitend jou toe, onthul aan hem mijn passie en steek hem eveneens in brand!>

Ferdinand

<Goeie hemel, beweeg deze vrouw toch tot wederliefde!>

Isabella

<Ik durf hem nog niet alles laten merken wat in me omgaat, eer ik zeker weet dat ik hem kan vertrouwen.>

Ferdinand

<Ik kan haar niet laten merken dat ik normaal ben, eer ik weet wat er met haar precies aan de hand is.>

Isabella

<Terwijl ik mezelf als gek voordoe, zal ik hem mijn gevoelens kenbaar maken om te zien of zijn verliefdheid zinnig is.>

Ferdinand

<Als krankzinnige zal ik haar vertellen van mijn ellende. Als ze op die manier mijn liefde te weten komt, zal ze beseffen dat ik niet gek ben, mits ze zelf niet gek is.>

Isabella

Zeg, mooie jongen, weet je wel wat de liefde is?

Ferdinand

Voor zover ik weet, is de liefde een deugniet die nu al lang is opgeknoopt en als een bokking hangt te drogen, of anders is ze een passie die voortkomt uit het zien en die vurig naar het bezit verlangt van hetgeen de ziel bemint.

Isabella

<Dank u wel, grote Cupido, want dit begin is uitstekend!<

Ferdinand

Er zijn twee soorten Cupido's heb ik vaak gelezen, daarom vind ik dat de schoonheid ook tweesoortig moet zijn, namelijk: die van het lichaam en die van de geest. Daarvan is de laatste u ontzegd, niet om uw schitterende lichaam alle glans te ontnemen, maar om mijn ziel te beroven van alle genoegens.

Isabella

<Hoe kan het dat hij een dergelijke kijk heeft op de zaak, terwijl ik in mijn dwaasheid meen dat hij niet over zijn verstand beschikt?>

Ferdinand

Maar u, die zoveel wil weten over Cupido, heeft u wel een idee van zijn effecten?

Isabella

32 In de Orlando furioso zijn Rodomonte en Mandricardo liefdesrivalen. Mandricardo komt daar als winnaar uit de bus.

[p. 23]

Zijn dwaze bevliegingen ken ik en ik besef wat die smiecht bij een degelijk persoon kan aanrichten, want vanaf het moment dat ik u zag, heb ik zijn macht zozeer gevoeld dat ik vrees er nooit meer onderuit te komen.

Ferdinand

Houdt u dan van mij, mijn geliefde?

Isabella

<Wat nu, hij heeft mijn verliefdheid in de gaten? Hij is beslist niet gek!>

Ferdinand

<Ze is waarachtig bij haar volle verstand!>

Isabella

Begrijpt u wat ik zeg? O koning van Westfalen, ik hou van u als van krabben en garnalen!

Ferdinand

En u, hoogedelachtbare prinses van Mongolië, ik ben dol op u als op een pas gezouten schol!

Isabella

<Hij volgt mij na in mijn taalgebruik, wie noemt dit nog krankzinnigheid?>

Ferdinand

<Als zij gek is, ben ik zelf stapelgek.>

Isabella

U zou mij zeker meer waarderen, indien u op de hoogte zou zijn van mijn afkomst en aanzienlijke familie.

Ferdinand

U moet ook weten dat ik, ondanks deze gestichtskleding waarop het noodlot mij onlangs heeft getrakteerd, een edelman ben die zo welgesteld is dat hij zich makkelijk een hond en een kat kan permitteren.

Isabella

Een schurk heeft mij geschaakt uit mijn geboortestreek en belandde met mij hier in Amsterdam, maar hij heeft me opgelicht en meteen ook alles wat ik bij me had, geroofd behalve mijn hart. Toen ik mijn rampspoed hier op straat zat te betreuren en de mensen toevallig mijn klachten hoorden, hebben ze mij als gekkin naar deze gesloten inrichting gebracht en ter beschikking van het gerecht gesteld.

Ferdinand

En ik heb de pech dat ik een zeker heerschap aan mijn degen heb geregen, waarop ik ben gevlucht en me schuil houd in dit tehuis opdat ik mijn achtervolgers niet in handen val. Nu speel ik hier de zot, want daarmee bescherm ik mijn hals tegen de bijl van de beul. Want liever krijg ik klappen van Joris-Vaer dan van een ambtenaar die voor scherprechter speelt en die mij zonder een moment te aarzelen de kop afslaat.

Isabella

Meent u dat?

Ferdinand

Jazeker, en u, bent u bij uw volle verstand?

Isabella

Zonder meer.

Ferdinand

Is dat heus, mijn zonnetje? En wil je dat dan gebruiken door wat compassie te tonen voor mijn ellende? Zie hoe uitsluitend de liefde mijn hart en ziel regeert, want in de mening dat je je verstand kwijt was, kon ik niet anders dan van je houden ondanks dat je krankzinnig was. Overweeg of ik niet in de war ben door toedoen van Cupido, aangezien ik je in deze toestand mijn geheim heb verklapt.

Isabella

Als tegenprestatie voor je eerlijkheid kan ik je vertellen dat ik degene ben die ik zojuist heb geschetst en niet degene die je dacht te zijn. Ik heet Isabel en ben van adel, telg van een oude en alom bekende Gelderse familie van stand met veel vertakkingen in adellijke

[p. 24]

kringen. Verder ben ik zeer gelukkig dat je van me hield toen ik zogenaamd gek was. Insgelijks hoop ik jou na deze verklaring te tonen (omdat je mij het geheim van je leven hebt ontsluierd) hoe dat mijn liefdevolle hart eerder jou toebehoort dan mij. Ja, dat ik totterdood steeds jou zal toebehoren.

Afb. 1. Ferdinand geknield, erkent Isabella als zijn godin. Lithografie van Nicolaas Wijnberg voor het Rotterdams Toneel, met tekstbijdrage van Rob Nieuwenhuys.

Ferdinand

Grote genade! Welk een geluk valt mij te beurt. Schone, van blijdschap val ik voor jou op de knieën, want je erken je voor altijd als mijn godin!

Isabella

Sta op, die eer ben ik niet waardig.

[afbeelding 1]

Vijfde scène

Joris-Vaer, Isabella, Ferdinand

Joris-Vaer

Jullie weeral bij elkaar! Verduveld, waar moet dit heen! Ik zweer dat ik jullie de nek zal breken! Vort, zeg ik jullie, naar binnen! Ziezo, hoe voelt dat?

Ferdinand

Jij ouwe schurk, met je kattebakkes! Jij, afgeleefde lomperik met je rimpelkop! Kan je het soms niet verdragen dat mensen het goed met elkaar kunnen vinden?

Joris-Vaer

Kop dicht, zeg ik, maar loop braaf naar binnen of anders zweer ik dat er geen luis nog op je kop of huid in leven blijft, want die zal ik met deze stok verpletteren. Hé, Marten, Claesje hé, waar blijven jullie nou allebei?

Isabella

Wat hebben we een pech dat hij ons net zag.

Zesde scène

Marten, Claesje, Joris-Vaer, Ferdinand, Isabella

Marten

Wat is hier nu weer aan het handje? Is er eentje vermoord?

Joris-Vaer

Om dit paartje voortaan uit elkaar te halen, moet je de voeten van dit heerschap aan de ketting leggen en die dame de handen binden.

Isabella

Wie niets heeft misdaan, waarvoor moet die dan gestraft worden?

Ferdinand

Bind ook mijn handen evenals mijn voeten, maar laat mijn zusje lopen, want haar treft geen schuld.

Joris-Vaer

Ik zweer je dat je eerste verzoek met spoed zal worden ingewilligd als je nog meer van die praatjes hebt. Vooruit jongens, neem haar mee en let er vooral op dat jullie hen gescheiden houden. Dus, hou hem extra goed in de gaten.

Ferdinand

[p. 25]

O antiek ontwerp van meneertje Methusalem! Ik verzeker je dat ik je voor straf zal stoven in gloeiend pek, mocht het Fatum mij toestaan in mijn koninkrijk terug te keren.

Afb. 2. Joris-Vaer beveelt de geketende Isabella weg te voeren. Lithografie van Nicolaas Wijnberg voor het Rotterdams Toneel, met tekstbijdrage van Rob Nieuwenhuys.

Claesje

Wel zotje, ken je dan de huisregel niet? Hoezo heb je hier ooit vrouwen bij mannen gezien?

Joris-Vaer

Kom op, breng hem weg zonder gedoe!

Ferdinand

Waar gaat dit heen? Of was je van plan in de kroeg twee pintjes te laten tappen?

Claesje

Kom mannetje, vooruit mars!

Isabella

Breng je me dan ook weg?

Joris-Vaer

Weg met allebei, maar hou ze gescheiden.

Alle vier af

Zevende scène

Joris-Vaer alleen

Het verbaast me helemaal niet dat deze gekkin die gek op haar verliefd doet worden, want zij zou een oud en verstandig man praktisch alleen met haar ogen verleiden. Ik weet het niet, die gekkin brengt mij ook van de wijs, mijn hersens malen alsof er een molentje in mijn kop zat. Nou Cupido, wat betekent dit? Ben je soms ook gek en speel je soms bij de andere goden de rol van een betrouwbare god? Helaas, wie kan nog op zijn hoge jaren vertrouwen, want jij, boefje, spaart jong noch oud. En of iemand nou een grijze of blonde kop heeft, altijd speelt de hartstocht in een mens de rol van huwelijksmakelaar.