Fumus. Jaargang 11

[p. 33]

‘Nogthans hedendaagsch weinig geacht’:
Johannes Grabner over Focquenbroch in 1792
Peter Altena

In 1792 verscheen, zowel in het Duits als het Nederlands, een brievenboek ‘over de Vereenigde Nederlanden’. De schrijver ervan was een zekere J. Grabner, Duits luitenant in Nederlandse dienst, en hij besprak tal van aspecten van het Nederlandse culturele leven. Veel aandacht schonk hij daarbij aan het literaire leven, in zijn negentiende brief stond hij stil bij het werk van Focquenbroch.

De oorspronkelijke uitgave, verschenen in Gotha bij Carl. Wilh. Ettinger, was getiteld Ueber die vereinigten Niederlande. Op de titelpagina werd Grabner aangeduid als ‘Lieut. in Ver. Niederländ. Diensten’. Een trekschuit op de titelpagina verplaatste de lezer onweerstaanbaar naar de Nederlanden. Het boek was opgedragen aan ‘Prins Friederich von Sachsen-Gotha’.¹ Deze Friederich was ‘Obersten eines Infanterie-Regiments, im Dienst der Herren Generalstaaten der Vereinigten Niederlande’. In hetzelfde jaar publiceerde uitgeverij Adriaan Loosjes Pz. in Haarlem de Nederlandse vertaling: Brieven over de Vereenigde Nederlanden.² In de inleiding van die vertaling klonk naast waardering voor Grabner ook kleine kritiek door. Soms ook was die kritiek stilzwijgend.

In het Duitse origineel bijvoorbeeld wordt de dood van Betje Wolff gemeld: ‘Madame Wolff war die Witwe eines Predigers, verliess, nach der letzten Revolution, ihr Vaterland und starb vor zwei Jahren in Südfrankreich.’³ De Nederlandse vertaler wist beter en liet haar in de vertaling in leven.

Titelpagina van J. Grabner, Ueber die vereinigten Niederlande. Gotha: 1792.

Grabner was bijzonder goed op de hoogte, hij heeft veel gezien en begrepen. Zijn werk wordt tegenwoordig meer dan eens dankbaar als bron benut.⁴ Over Grabners verblijf in De Republiek is weinig bekend: in de zo nuttige namenlijst van genootschappers, die Kees Singelings Gezellige Schrijvers afsluit, komt Jakob Grabner voor, luitenant uit Steenbergen en sedert 1790 honorair lid van het Leidse genootschap ‘Kunst wordt door arbeid

1 J. Grabner. Ueber die vereinigten Niederlande. Gotha: Carl. Wilh. Ettinger 1792 (UBA OK 61-89).

2 J. Grabner. Brieven over de Vereenigde Nederlanden. Uit het Hoogduitsch vertaald. Haarlem: A. Loosjes Pz., 1792 (UBA O 62 223).

3 Grabner. Ueber, p. 383. In vertaling (p. 391): Mejuffrouw WOLF is de weduw van een predikant. Zij verliet haar vaderland na de laatste revolutie, en onthoudt zich tegenwoordig in het zuidelijk gedeelte van Frankrijk.'

4 Arianne Baggerman. Een lot uit de loterij. Familiebelangen en uitgeverspolitiek in de Dordtse firma A. Blussé en Zoon, 1745-1823, Den Haag: Sdu Uitgevers, 2000, p. 78 en 163. Op haar weblog Killercat heeft ook Rietje van Vliet in januari 2010 meer dan eens Grabner aangehaald.

[p. 34]

verkreegen’.⁵ Dat moet wel onze man zijn. Zijn kennis van de ‘dichtlievende genootschappen’, die uit zijn brieven blijkt, is naar alle waarschijnlijkheid niet van horen zeggen.

In de Allgemeine Deutsche Biographie is een bescheiden lemma aan Johann Jacob Grabner gewijd: hij is geboren op 2 juli 1760 in Gotha en daar bezocht hij het plaatselijke gymnasium. In 1784 was hij als privésecretaris werkzaam in het Nederlandse leger, uiteindelijk bij de befaamde Rijngraaf Von Salm.⁶ Na de omwenteling in 1787 verruilde hij het secretariaat voor de infanterie, maar de pen bleef hij hanteren. In 1792 legde hij in Gotha en Haarlem in boekvorm vast wat hij in de voorbije jaren gezien, gehoord en gelezen had. Hij diende nadien in het leger dat de oprukkende Fransen bestreed. In de eerder genoemde negentiende brief komt de komische literatuur aan de orde:

In het boertig heldendicht bezitten de Nederlanders niet één uitmuntend origineel werk. GODSCHALK WILHELM VAN FOCQUENBROCH, vertaalde de met deze soort van verdichtingen nabestaande travesteeringen van SCARRON, te weeten deszelfs TYPHON (of reusenstrijd,) en de Eneis, ten deele zeer gelukkig; hij dramatiseerde insgelijks den Timon van LUCIANUS, travesteerde de herderszangen van VIRGILIUS, schreef verscheiden blij- en kluchtspelen, als mede aartige puntdichten. Maar hoewel deez' man buitengemeen rijk was in vernuftige en geestige invallen, is hij nogthans hedendaagsch weinig geacht, en, naar mij toeschijnt, met reden; eensdeels dewijl zijne smaak niet altoos de zuiverste en zijne geestigheid zeer dikwijls morsig is, en ook ten deele, om dat zulke getravesteerde gedichten over 't algemeen den kieschen smaak altoos meer of min beledigen, al ware het ook alleen daardoor, dat zij iemand aftrekken van het leezen der origineele werken, welke daarin belachelijk gemaakt worden.⁷

De oorspronkelijke tekst luidt:

In der komischen Epopöe besitzen die Niederländer gar kein hervorstechendes Original. Goedschalk Wilhelm von Fockquembroch übersetzte die mit dieser Dichtungsart verwandten Travestirungen Scarrons, den Typhon und den Aeneas zum Theil mit vielem Glück; er dramatesirte auch den Timon Lucians, travestirte Virgils Eklogen, machte verschiedene sogenannte Klugtspeelen und Komödien und manch artiges Epigram. Ob nun gleich dieser Mann eine überaus reiche Ader von Witz besitzt, so wird er dennoch gegenwärtig nur wenig geachtet und wie mich dünkt, mit Recht, theils weil sein Geschmack nicht immer der reinste und sein Witz oft schmutzig ist, theils auch weil diese travestirten Gedichte überhaupt dem guten Geschmack immer mehr oder weniger beleidigen, und wärs auch nur dadurch, dass sie einem das Lesen der Originale, denen sie nachgeleiert sind, verleiden.⁸

5 C.B.F. Singeling. Gezellige schrijvers. Aspecten van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800, Amsterdam: Rodopi, 1991, p. 280. Het boek van Grabner wordt door Singeling als bron niet gebruikt.

6 Friedrich Ratzel. ‘Grabner, Johann Jacob’. In: Allgemeine Deutsche Biographie 9 (1879), p. 538-539.

7 Grabner. Brieven, p. 390.

8 Grabner. Ueber, p. 383-384.

[p. 35]

Met de waardering van Focquenbroch is het nadien wel goed gekomen. Maar Grabner?

In 1793 schreef hij kritisch over de kritiek die hem in de vertaling ten deel gevallen was. Ook in de Allgemeine Literatur-Zeitung werd zijn werk en de vertaling ervan besproken, respectievelijk in april 1793 en maart 1794. De bespreking van het origineel plaatste het werk van Grabner nog naast dat van Georg Forster, een jaar later lokte de vertaling slechts detailkritiek uit.

Na 1792 maakte Grabner deel uit van het Hollandse leger dat de naderende Fransen probeerde tegen te houden. Bij de capitulatie van Heusden stapte Grabner over naar het leger van de Bataafse Republiek. Hij maakte promotie.

Op 19 september 1799 stierf hij in de strijd ‘einen rühmlichen Soldatentod’.⁹ Die dagen landden de Britten en de Russen in Noord-Holland en in de rechtervleugel, gelegerd bij Sint Pancras, was kapitein Grabner een van de adjudanten in de 1^e Divisie onder luitenant-generaal Daendels.

Helemaal vergeten werd hij niet. In Nederland bleven zijn Brieven over de Vereenigde Nederlanden een referentiepunt. En Adriaan Loosjes, zijn uitgever, herdacht hem in 1799 in Het Vaderland aangevallen en verlost:

En gij, mij dierbaar boven allen,
Gij Wijsgeer, als een Held gevallen,
Gij Grabner, eedle Sax, zo braaf,
Zo vrij van ziel als een Bataaf!
Die Vrijheid, zelfs verdrukt, waardeerde,
Toen heerschzucht hier het Volk verneêrde,
Zo kloek van pen, als veldheerstaf;
Schoon gij de glorie mogt verwerven,
Van op der helden bed te sterven;
De Vriendschap weent bij Grabners graf.¹⁰

9 Ratzel, ‘Grabner’, p. 540.

10 Adriaan Loosjes, Pz. Het Vaderland aangevallen en verlost, in zes zangen. Haarlem: A. Loosjes Pz., 1799, p. 80.