Fumus. Jaargang 9

[p. 39]

Focquenbroch en het leugengedicht Japanse droom
Frans Wetzels

Dromen zijn bedrog, maar we hebben allemaal wel eens fijne of nare dromen. Zo droomde zangeres Lenny Kuhr van een hoop visite: Piet Heijn en Mickey Mouse, de twee wezen met zeven Chinezen, Kuifje en Kermit de Kikker, enz. Nog beroemder dan dat Nederlandse liedje is de droom van dominee Martin Luther King I have a dream that one day this nation will rise up. Angstaanjagend is de droom van professor Isak Borg, waarmee de film Wilde Aardbeien (1957) van regisseur Ingmar Bergman opent en die bepalend is voor het vervolg van de film. Vasalis opent het gedicht Tijd met de regel: ‘Ik droomde, dat ik langzaam leefde... langzamer dan de oudste steen.’

1 en 2. Tekst van de ‘Japanse droom’ in Aernout van Overbeke, De rymwercken. ed. Jan Claesz.. ten Hoorn. Amsterdam: Jan Claesz. ten Hoorn, 1678, p. 24-26. Exempl. UB Leiden: 708 F 4.

In het Tweede deel van Thalia, of geurige zang-goddin van Willem Godschalck van Focquenbroch komt aan het eind het gedicht de Japanse droom voor. Niet in alle uitgaven van de Thalia trouwens,¹ maar in de door mij geraadpleegde Alle de wercken van W.G.V. Focquenbroch staat het in het Tweede deel van Thalia afgedrukt als laatste gedicht met daaronder in kapitalen FINIS.² Voor zijn vertaling in het Russisch van de Japanse droom gebruikte Jevgeni Witkovsky³ een exemplaar van de Thalia, in 1673 gedrukt door Alexander Lintman.⁴ In de Waerschouwingh aen de Lesers van de Afrikaense Thalia lezen we dat Balthasar Boeckholt, in zijn ijver alle werken van Focquenbroch compleet te drukken, daarbij fouten heeft gemaakt en regels heeft weggelaten. Erger nog, er zijn stukken in terecht gekomen die helemaal niet van Focquenbroch

1 Wolfgang Marguc. Willem Godschalck van Focquenbroch. Ergänzende Prolegomena. Leuven, 1982, p. 98.

2 Alle de wercken van W.G.V. Focquenbroch. Amsterdam: David Lindenius en Andries Vinck, 1679, p. 445-447. Exemplaar van de K.B. te Den Haag, signatuur 788.

3 Karel Bostoen. ‘Joncker Pover, alias Jonker zonder Broek. Russische vertalingen van Focquenbroch’, in: Fumus (8), 2010, p. 16-23.

4 Thalia, of geurige zang-goddin. Deel 2. Amsterdam: Alexander Lintman, 1673. (Helwig, onder BF 12)

[p. 40]

zijn, zoals die Japanse Droom.⁵ Als Focquenbrochs vrienden dat beweren, dan moeten wij dat maar als waarheid accepteren. Helaas schreven die ‘waarschuwers’ niet wie het dan wel gedicht had.

Het bewuste gedicht is niet van Focquenbroch maar van Aernout van Overbeke, stelde Worp in 1881 in De Gids.⁶ Hij merkt in een voetnoot op dat hij de Japansche Droom heeft aangetroffen in de Rym-werken van Aernout van Overbeke, door Jan van Heekeren in 1719 te Amsterdam gedrukt. Misprijzend laat hij weten dat het vers niet ‘van dien aard’ is dat de dichter er trots op kan zijn.

Volgens Bas de Ligt is niet alleen de Japansche Droom, maar zijn meer gedichten van Aernout van Overbeke in Focquenbrochs verzameld werk verzeild geraakt.⁷ Tot de vrienden van Focq behoorde Van Overbeke, ‘dien eerelijcken Oost-Indisch-Vaerder’, met wie hij graag een middag al ‘Dampende, en Rijmende’ doorbracht.

Wolfgang Marguc besteedt enkele pagina's aan de Japanse Droom en aan de vraag of dit gedicht wel van Focquenbroch of van Van Overbeke is.⁸ Hij heeft in een uitgave van de Geestige en vermaeckelicke reys-beschryvinge van de heer Aernout van Overbeke de Japanse droom aangetroffen. Deze uitgave door Jan Joosten in Den Haag dateert uit 1672 en dus van twee jaar vóór Van Overbekes dood. Als dat een gedicht van Focquenbroch was, zou het wel erg laks van Van Overbeke zijn geweest als hij dit niet gemeld had, of dat zijn vrienden niet gereageerd hadden. Immers, Focquenbrochs vrienden waarschuwden de lezers in 1678 wel degelijk dat de Japansche Droom helemaal niet tot het werk van de ‘Geurighste Poeet’ behoorde.⁹ Dan is het duidelijk: Focquenbroch is niet de auteur van dat gedicht.

Wat mij opvalt, is dat de Japans(che) Droom in beide verzamelbundels aan het eind is geplaatst. Bij Lindenius en Vinck mag dat gedicht Focquenbrochs werken besluiten met de woorden FINIS, en bij Van Heekeren komt het in 1719 tussen de bijvoegsels van Van Overbekes Rym-werken terecht. Zouden de drukkers met nog wat gedichten de resterende lege pagina's hebben willen vullen? Dan diende het gedicht als bladvulling.

3 Titelgravure van Den koddigen opdisser, vol aerdige en vroolijcke gezangen. Dl. 1. 2^e druk. Amsterdam: Jan Claesz ten Hoorn, 1678. Exempl. KB Den Haag: 3 E 20 (1).

Zouden Marguc en De Ligt het hoofdstuk over raadsel-, leugen- en wensliederen uit Het Lied in de Middeleeuwen van G. Kalff¹⁰ over het hoofd hebben gezien? Ik was in ieder geval aangenaam verrast daar een strofe uit de De Japansche droom aan te treffen, zelfs met de wijs (stem: Als 't begint) erbij. Kalff rangschikt het gedicht onder de leugenliederen en wel onder de oudste die hij in Nederland kon vinden. Hij vond het in een ‘volksliederboekje’ uit 1678 met de vrolijke titel Den koddigen opdisser.¹¹

5 De Waerschouwingh is geschreven door vrienden van Focquenbroch, sijne Speciale Vrinden. p. *3.

6 J.A. Worp. ‘Focquenbroch’, in: De Gids (45), 1881, deel 3, p. 512-513.

7 B. de Ligt. ‘Aantekeningen bij een uitgave van W.G. van Focquenbrochs Afrikaense Thalia’, in: Spiegel der letteren (6), 1963, p. 53.

8 Marguc. a.w., p. 181-185.

9 Zie Waerschouwingh aen de Lesers in de Afrikaense Thalia, of het derde deel van de geurige Zang-godin.

10 G. Kalff. Het lied in de Middeleeuwen. Arnhem, 1972. Ongewijzigde herdruk van uitgave 1884.

11 Den koddigen opdisser, vol aerdige en vroolijcke gezangen, kusjes, rondeeltjes, levertjes, bruylofts, punt en mengelichten. Dl. 1. 2^e druk. Amsterdam: Jan Claesz. ten Hoorn, 1678. Exemplaar KB Den Haag, signatuur 3 E 20 (1)

[p. 41]

Leugenliteratuur

Leugenliteratuur is een subgenre van de fantastische literatuur. Het genre kenmerkt zich door het beschrijven in proza of poëzie van onmogelijkheden; de schrijver debiteert onmogelijke dingen en leugens met een wonderlijke logica. Vaak zijn het fabuleuze belevenissen en observaties die meestal ingebed zijn in een verslag van een wonderbaarlijke strijd, reis of droom. De verteller heeft het zelf beleefd - zoals in de Japanse droom - of via een (al of niet betrouwbare) derde vernomen. In leugenliteratuur zien we niet een ander soort werkelijkheid, zoals in sprookjes of sciencefiction, nee, alles draait om het onware en onmogelijke. Dat kan in proza en poëzie (of lied), zoals uit de volgende voorbeelden uit de bundel Den koddigen opdisser blijkt. In poëzie is dat de Japanse droom (pag. 69 - 72) en in proza is dat de beschrijving van 49 relikwieën, door de katholieken in de dom van Utrecht gevonden. Hier volgen uit die lange lijst enkele aardige nummers. 1. Het Wiegeliet van Goliath, op vijf Stemmen. 2. Het Krul-yzer van Ezau, daer hy sijn hair mede pleeg te krullen. 7. Een Servet, die de Bruyd'gom op de Bruyloft van Cana in Galileen gebruyckt heeft. 10. Simsons Jacht-boek, in Folio gedrukt, en in Octavo gebonden.¹² Deze nummers doen sterk denken aan de Lyste van Rariteyten waar Susanne Lammers een artikel over publiceerde in de Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman en waarvan Jan Bruggeman het jaar van verschijning wist te preciseren.¹³ Maar het bekendste prozawerk is wel de komische Baron Münchhausen's narrative of his marvellous travels and campaigns in Russia van R.E. Raspe (1785), dat in de Duitse vertaling van G.A. Bürger (1786) beroemd werd.

4 Titelpagina van Den koddigen opdisser. Dl. 1 (1678).

12 Den vermakelycken opdisser, schaft op koddiger vol aerdige en vroolijcke gesangen, aerdige vertellinge, kortswijlige snaeckerye, rondeeltjens, levertjes, en veel vermaecklijckheden meer van verscheyden aerdige poëten, de liefhebbers deses tijdts mede gedeelt. Dl. 2. Amsterdam: Jan Claesz ten Hoorn, 1677, p. 1-2. Exempl. KB Den Haag: 3 E 20 (2).

13 Susanne Lammers. ‘De aardigheden van Rabelais in de leugenboeken van Anna Folie’, in:.Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman, (12), 1989, p. 8-18. Zelfs komen nr. 2 en 10 uit de lijst van paapse reliquien bijna letterlijk overeen met de Lyste van Rariteyten, II, nrs. 228 en 54. Jan Bruggeman. ‘De datering van de “Lyste van Rariteiten”’, in:.Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman, (14), 1991, p. 20-22.

[p. 42]

5-8 Tekst van de ‘Japanse droom’ uit Den koddigen opdisser. Dl. 1 (1678), p. 69-72.

Een boeiend artikel over leugenliteratuur schreef C. Kruyskamp in het tijdschrift Volkskunde, waarin hij ook aandacht schonk aan de Japanse droom van Aernout van Overbeke.¹⁴ Een van de procedés van leugendichters is het chargeren van de werkelijkheid tot in het groteske. We kennen allen de overdrijvingen in allerlei sterke verhalen of reisavonturen. Kruyskamp geeft hiervan een mooi voorbeeld: een dier van enorme afmeting is de grote vogel Rok, die eens een bezoek bracht aan Brussel. Daar liet hij op de Grote Markt een ei vallen zo groot, dat toen de mensen het openden er vijfduizend verdronken, terwijl de overlevenden er drie maanden

14 C. Kruyskamp. ‘Het Nederlands leugendicht’, in: Volkskunde, (63), 1962, p. 97-123 en p. 145-157.

[p. 43]

eierkoeken van konden bakken. Maar die vogel Rok is slechts een vogeltje in vergelijking met de formidabele spin in de Japanse droom.

Kruyskamp geeft ook voorbeelden van leugenrefreinen uit de rederijkerstijd, toen het genre een grote bloei beleefde als refrein in het zot, en die o.a. bewaard bleven in de Veelderhande geneuchlijcke dichten (1600) en in het werk van Eduard de Dene, Cornelis Everaert en Matthys de Casteleyn. Ook in de 17de en 18de eeuw is het genre populair, onder meer bij Aernout van Overbeke en in het liedboekje De roemrugtige Haagsche faam (1721).¹⁵

9 Titelpagina van De roemrugtige Haagsche faam, of De nieuwe Amsterdamsche fonteyn. Verçiert met [...] minne liederen, herders en matroose gezangen: alle op bekende voysen. Den 4en druk. Amsterdam: Jacobus (I) van Egmont, 1721. Exempl. UB Leiden: 1197 G 81.

15 Kalff. a.w. p. 487-488.

Leugenliederen in De roemrugtige Haagsche faam

Niet alleen Kruyskamp wees op leugenliederen in De roemrugtige Haagsche faam, dat had Kalff al veel eerder - in 1884- gedaan. Hij vond die leugendichten allemaal even zouteloos, maar ik werd nieuwsgierig naar De zingende Reysiger op een esel sonder staert, immers de ik-figuur in de Japansche droom maakt een grote (lucht)reis en misschien zijn er overeenkomsten te constateren. Op internet is de complete bundel De roemrugtige Haagsche faam, of De nieuwe Amsterdamsche fonteyn te raadplegen.¹⁶ De zingende reiziger trekt in negen dagen op zijn staartloze ezel de hele wereld door en hij verhaalt zijn ‘wondelyke droomen die hy heeft gedroomt’. Hij start in Rome en reist naar Groenland, vervolgens naar Spanje en bereikt Duitsland. ‘In Duytsland zag ik zonder liegen / Vier groote Waeterhonden vliege / Met lange Pypen in de Bek / Ik zag een Vliermuys die heel rood was: En als een Olyfant zoo groot was / Die liep voor Vasten Avonds Gek.’ Toen die reiziger de Amstel naderde, ontwaakte hij uit zijn zotte droom. Maar het blijft niet bij die ene reis, want de zanger beleeft nog twee dromen en na tientallen strofen (coupletten) bereikt hij tot niemands verdriet zijn einde. Hij richt zich nog even tot zijn lezers of toehoorders en neemt afscheid met de woorden: 'k schay nu met mijn zingen UYT. Er zijn enkele overeenkomsten met de Japanse droom: de opbouw van iedere strofe (zes versregels volgens het schema aabccb); de droom als leugen en de ontnuchtering bij het ontwaken; het springerige in de opbouw, waarin iedere strofe een afgerond geheel is. De volgorde is in de Japanse droom veel logischer: eerst de kop, de neus, tanden, ja tot en met de staart. De zingende reiziger op zijn ezel bezoekt per strofe een land of

16 De roemrugtige Haagsche faam, of De nieuwe Amsterdamsche fonteyn Verçiert met uytsteekende rariteyten, van alder hande minne liederen, herders en matroose gezangen. Den vierden druk. Amsterdam: Jacobus van Egmont, 1721. De hier gebruikte gedichten staan op pp. 74-85
(http://books.google.nl/books?id=QxEUAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=Roemrugtige+Haagsche+Faam&hl=nl&ei=ySG5Tp2_KJGWOpr8tdEI&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CEUQ6AEwBA#v=onepage&q&f=false)

[p. 44]

stad, maar hij doet dat wel via allerlei omwegen. Dat kan gebeuren als je zonder tomtom op een ezel rondreist.

10 De eerste twee bladzijden van ‘De zingende Reysiger’ uit De roemrugtige Haagsche faam (1721), p. 74-75.

Een ander gedicht dat qua beginregel aan de Japanse droom doet denken, trof Kalff aan in het liedboekje Apollo's St. Niklaasgift met als titel De droomende Reysiger en hij citeert het begin ervan:

Ik droomde op een tyd,
Dat ik geheel verblyd
Reed op een driegepooten Os
De Wereld om, wyl hy waar los.
Let wel, let wel,
Wyl ik niet liegen zel.

Toch lijkt mij dit gedicht meer passen bij die zanger op zijn ezel, dan op de dronkaard die na zijn gedroomde luchtreis in het slijk van de goot ontwaakt. Os en ezel horen bij elkaar, bovendien mist het ene dier zijn staart en het andere een poot. Op die rijdieren trekken ze de wereld door.

[p. 45]

De Japans(ch)e droom in de Nederlandse liederenbank

Het is verschrikkelijk handig om met de woorden Japanse droom of met de combinatie op een tyd in de Nederlandse liederenbank naar leugenliederen te zoeken. Ik trof vijf vindplaatsen in de digitale liederenbank vermeld met teksten die passen bij de Japansche droom. Hieronder plaats ik die teksten in de chronologische volgorde van de Nederlandse liederenbank.

1.	Titel: Een droncke mans Droom Van een Spinnekop Beginregel: Op een tijt, op een tijt, geraacte ick uijt spijt / in Vreemde Fantasijen Aantal strofen: 12 Bron: Handschrift liedboekje, toebehoord hebbende aan N. Tydeman (begin 17^de eeuw)
2.	Titel: JAPANSE DROOM Beginregel: Op een tyd, op een tyd / Geraakte ick door spyt Aantal strofen: 15 [volgens mij 13] Bron: Den Koddigen Opdisser (1678)
3.	Titel: Een Nieuw Liedt van een aerdige Spinne-kop, gesien op de punt van Canarien, Beginregel: Op een tijdt, op een tijdt, Raeckt ick mijn sinnen quijt Aantal strofen: 13 Bron: Het Oudt Haerlems Liedt-Boeck (circa 1680)
4.	Titel: Aerdigh Liedt van de Spinnekop Beginregel: Op een tijdt, op een tijdt, Raeckten ick mijn [...] Wijsaanduiding: Alst begint Bron: De Vermakelijcke Buys-Man, Ofte Koddige Boots-Geselletje. (1694)
5.	Titel: Japansche droom Beginregel: Op een tijt, op een tijt / Geraekte ik door spijt [...] Aantal strofen: 13. De strofen 11 en 12 ontbreken. Bron: in ‘Byvoegsel’ van De Rym-wercken van wylen den heere en meester Aernout van Overbeke. De negenste druk. (1709)

Belangrijker dan de verschillen in spelling zijn de overeenkomsten in titel en beginregels, die tot twee tamelijk constante versies leiden. Nummer 1, 3 en 4 horen redelijk goed bij elkaar, evenals 2 en 5. Opmerkelijk is dat de Japanse droom uit Alle de wercken van W.G.V. Focquenbroch in de Nederlandse liederenbank ontbreekt!

De opbouw van de Japanse droom

Het gedicht Japanse droom - zo luidt de titel in de editie die ik raadpleegde¹⁷ - is 90 regels lang (15 strofen van zes regels). De strofen zijn niet door een regel wit van elkaar gescheiden, wel springt de eerste regel duidelijk in. Alle strofen hebben hetzelfde rijmschema aabccb (a en c zijn mannelijk rijm, b is vrouwelijk). Vrijwel elke strofe kent halverwege een rustpunt, aangegeven door een punt of dubbele punt of puntkomma. Echt een voorbeeld van regelmaat en ordening. Dat blijkt ook uit het metrum, de eerste regel bestaat uit twee anapesten en de andere regels zijn jambisch en vertonen soms een antimetrie. Ook de lengte van de versregels is in elke strofe hetzelfde: regel 1 en 2 hebben steeds zes lettergrepen, regel 3 en 6 hebben er zeven, en 4 en 5 zijn het langst met acht lettergrepen.¹⁸ Iedere strofe vormt een samenhangend geheel en eindigt

17 Zie noot 2.

18 Regel 18 wijkt af van dit schema, maar door elisie in App'len past alles in het schema. Jesuiten in regel 51 zouden we als Jezwieten moeten lezen vanwege het metrum.

[p. 46]

met een punt. In de eerste regel staat altijd een letterlijke herhaling: Op een tijdt, op een tijdt; Met sijn tandt, met sijn tandt, enz.

Voor mijn gevoel staan regelmaat en ordening op gespannen voet met een angstaanjagende droom. Het gedicht lijkt net zo schokkend als een Zwitsers precisie-uurwerk. Het past te mooi in elkaar: de ikfiguur die in slaap valt (r. 3 ‘in vreemde fantasyen’), vervolgens de vreemdste dingen ziet, zoals een reuzenspin, die van kop tot poten, van top tot staart beschreven wordt. En die ten slotte ‘bescheeten en bespoogen’ wakker wordt. Misschien dat de ontnuchtering van de ik-persoon in het slijk van de goot, mij nog het meest schokte. De beelden zijn schrikwekkend en doen mij denken aan schilderijen van Jeroen Bosch, die ook een spookachtige en surrealistische wereld oproepen. Maar schrik ik daar echt van wakker? Nee, het is alsof een caleidoscoop na zes (of drie regels) telkens een slag gedraaid wordt. Gruwelijk beeld van de drie Spanjaarden zonder hoofd die mooie deuntjes zingen. Stop, nieuw beeld. Een afschuwelijke spin zo groot als heel Brittannië. Stop, nieuw beeld: een hoofd dat oranje-appelen spuwt. We zien steeds iets meer en anders van die afschuwelijke spin, maar de volgorde is heel logisch van kop tot staart, en van boven naar beneden.

In de eerste strofe begint de dichter met zijn vreemde fantasieën, hij schaatst door de maan, over de oceaan en over de top van de Canarische eilanden. Is hij gek geworden? Die connotatie met de maan is zo gek nog niet. Soms vermoed je dat er politieke bijbedoelingen in het spel zijn in die reeks vijanden van de Republiek: Spanjaarden, Britten en Fransen. Vocht onze dappere natie als een David tegen de reus Goliat, zoals in de vierde strofe? Daar wees Marguc al op: Der Japanse DROOM ist [...] vermutlich aber doch wohl ein eminent politischsatirisches Gedicht.¹⁹ Misschien is dat te ver gezocht. Het zijn slechts vreemde beelden die thuishoren in de leugenliteratuur.

In de negende strofe zou je kritiek op godsdiensttwisten kunnen lezen. Twee martelaren omwille van hun geloof zouden daarvoor model staan: St. Laurentius, op bevel van keizer Valerianus in 258 op een rooster verbrand, en Jan Hus, de Tsjechische priester die de misstanden in de kerk hekelde en die door het Concilie van Konstanz in 1415 tot de dood op de brandstapel werd veroordeeld. Toch is er met die versregels iets aan de hand. Nee, het is niet de terugverwijzing van het persoonlijk voornaamwoord sy naar het Antwerps jezuïetenklooster²⁰, wat taalkundig onjuist is. De historische context klopt niet. De jezuïeten in Antwerpen woonden in de zeventiende eeuw in panden rond hun Carolus Borromeuskerk, waar zij onderwijs gaven aan katholieke studenten. Met het roosteren van Laurentius of de brandstapel van Jan Hus hadden zij geen bemoeienis. Of horen we hier de algemene kritiek op die volgelingen van Ignatius van Loyola: onbetrouwbare geestelijken en moordenaars?

De volgende drie strofen beschrijven geen verre, vreemde landen, maar verwijzen naar onze Lage Landen: Teeuwis met zijn bult - in andere versies is het zijn bul²¹ -, die vechtersbaas, die op de hoorn blaast; een bij, die ponden honing produceert; nicke-bol en schol-neus. Het toneeltje van de twaalfde strofe past naadloos in een Hollandse klucht: een dronken boer met een hoer, de vrouw die in verlegenheid is gebracht, en een varken dat een ereplaats heeft gekregen (of het voor het zeggen heeft gekregen). Vaste thema's in kluchten waren overspel, dronkenschap en het omkeren van de rollen. Niet de boer maar het varken is de baas!

Het einde van het gedicht vertoont apocalyptische trekjes: het vertrappen van de dood, de sterren worden weggeslagen, en zon en maan slaan op de vlucht. Ze zijn weg; de dageraad breekt aan, maar het blijft donker.²²

19 Marguc a.w. p. 182.

20 Witkovsky vertaalde 't Antwerps Klooster als de ‘Jezusorde’, zie noot 3.

21 In Den koddigen opdisser en Overbekes Rym-werken. Een stier past wel bij die vechtersbaas Teeuwis.

22 Zie voor de verduistering van zon, maan en sterren het Boek der Openbaring, of Apocalyps 8: 12.

[p. 47]

De ontnuchterde ik-figuur schiet wakker en bemerkt dat alles gelogen is. Deze Japanse droom is bijzonder vreemd door die enge soms monsterachtige, zelfs apocalyptische beelden. Zou het gedicht daarom de titel Japanse droom dragen? Exotisch en excentriek.

OP een tijdt, op een tijdt,
Geraeckte ick door spijt²
In vreemde fantasyen,
Ick ree op schaetsen door de Maen,
Over den hollen Oceaen,
En 't puyck van Canaryen.⁶
Daer sagh ick, daer sagh ick,
Ja in een oogenblick
Veel wonderlijcke dingen:
Ick sagh drie Spanjaerts sonder hooft,
Met Lubben tot haer kin geklooft,¹¹
Veel moye deune singen.
Op den top, op den top
Sagh ick een Spinnekop¹⁴
Soo groot als heel Brittanje,
Sijn pooten waren wonder groot,
Sijn hooft gelijck een Werelt-kloot,¹⁷
Spoogh Appelen van Oranje.
Op sijn neus, op sijn neus
Vocht David met den Reus
En al de Philistijnen,
En in het midden van sijn strot
Sat roodt-neus met sijn rommel-pot,²³
En speelde grideleynen.²⁴
Met sij n tandt, met sijn tandt
Sloegh hy een Oliphant
Van 't Oosten tot het Westen,
En rolde soo de weereldt rondt,
Tot stuyten aen de Noorder grondt²⁹
Van Hitlandt noch ten lesten.³⁰
In sijn keel, in sijn keel
Sagh ick een Fransch Tooneel
Met duysendt Musikanten.
Heel Vranckrijck was daer op den top,
Men song en schonck 'er lustigh op,
De Wijn van Alykanten.³⁶
In sijn maegh, in sijn maegh,
Daer weyden alle daegh
Wel hondert duysent Ossen:
Men reeder d'a la mode toer
Met Joncker Pover en sijn broer,⁴¹
En duysende Karossen.
In sijn gat, in sijn gat
Sagh ick het groote vat⁴⁴

2 door spijt: door honende bejegening.

6 puyck van Canaryen: hoogste top van de Canarische eilanden, de Teide (3718 m).

11 Lubben: halskragen.

14 Spinnekop: spin.

17 Werelt-kloot: wereldbol.

23 rommelpot: eigengemaakt muziekinstrument van een pot met varkensblaas bespannen. Daarmee trokken arme mensen (zoals roodt-neus) langs de huizen om geld of gaven op te halen.

24 grideleynen: de betekenis grijskleurige stof (zie WNT) is hier niet van toepassing. In andere versies lezen we Gredeline, een muziekstuk.

29 Tot stuyten aen de Noorder grondt: tot het stopte bij de noordkant.

30 Hitlandt: oude benaming voor de Shetland eilanden ten noordoosten van Schotland; noch ten lesten: uiteindelijk.

36 Wijn van Alykanten: wijn van Alicante, de beste Spaanse wijn is de Fondillon van Alicante, een kostbare wijn voor koningen en prinsen.

41 Joncker Pover: door Witkovsky vertaald als Jonker Zonderbroek (zie noot 3)

44 het groote vat van Heydelbergh: in het beroemde slot van de keurvorsten van de Pfalz bevond zich sinds 1591 het zogenaamde Johann-Casimirvat met een inhoud van 195.000 l. Anton Praetorius publiceerde in 1595 over dit enorme wijnvat zijn Vas Heidelbergense.

[p. 48]

45

Van Heydelbergh peylen.

 

Ick sagh de heele Spaense Vloot,

 

Die niet als met Rijcksdaelders schoot,

 

Al in sijn backhuys zeylen⁴⁸.

 

In sijn buyck, in sijn buyck

50

Daer sagh ick noch ter sluyck

 

't Antwerps Jesuiten Klooster,

 

Hoe sy de Martelaer Jan Hus

 

Verbranden, en Laurentius

 

Oock brieden op de Rooster.

55

Sijne rugh, sijne rugh,

 

Vestreckte tot een brugh

 

Van 't Noorden tot het Zuyen,

 

Daer Teeuwis met sijn bult op liep;

 

De Hooren toetende, en riep;

60

Valt hier niet wat te bruyen.⁶⁰

 

Op sijn knie, op sijn knie

 

Scheet een soete hooningh Bie

 

Een klomp van duysent ponden,

 

Daer nicke-bol sijn part af kreegh⁶⁴

65

En schol-neus storte met een veegh⁶⁵

 

Sijn broeck uyt ongebonden.

 

Aen sijn zy, aen sijn zy,

 

Stondt het varcken was heel bly,

 

Om dat hy had gekreegen

70

d' Hoogerhandt al van sijn boer,

 

Die droncken was al met een hoer,

 

d' Vrouw was heel verleegen.⁷²

 

Sijne staert, sijne staert

 

Die maeckte my vervaert,

75

Door al het yss'lijck moorden.

 

Gansch Engelandt was op de been,

 

De staerten waren al by een

 

Geknoopt met water koorden.⁷⁸

 

Met sijn poot, met sijn poot

80

Vertrapte hy de doodt,

 

En sloots' aen Plutoos kluyster;⁸¹

 

Hy sloegh de Starren uyt de Lucht,

 

De Son en Maen namen de vlucht,

 

Den dageraet wierdt duyster.

85

Kort daer naer, kort daer naer,

 

Werdt ick wel haest gewaer,

 

Dat alles was geloogen.

 

Soo haest als my de slaep onschoot,

 

Lagh ick in een beslickte goot,⁸⁹

90

Bescheeten en bespoogen.

48 backhuys: bakkes, hier is de mond bedoeld.

60 bruyen: slaan, vechten, kloppen. Kan ook het equivalent zijn van ons in de platte volkstaal neuken.

64 nicke-bol: iemand die zit te knikkebollen.

65 scholneus: iemand met een platte neus. 65 met een veegh: snel, met één beweging.

72 verleegen: in verlegenheid gebracht.

78 water koorden: niet in WNT. De waterkoorden (iets onmogelijks) om staarten bijeen te binden. Staartman was in die tijd een spotnaam voor de Engelsen.

81 sloots' aen Plutoos kluyster: gooide haar in de gevangenis van Pluto. ‘s’ als achtervoegsel in Sloots' verwijst naar de dood (vrouwelijk als in het Latijn).

89 beslickte: met slik bevuilde.