Fumus. Jaargang 9

[p. 28]

De noodgreep van een uitgever: de heer P.H. in Focquenbrochs Min in 't Lazarus-huys^*
Karel Bostoen

Terwijl Focquenbroch in West-Afrika was, werd er in zijn geboortestad Amsterdam stevig gepolemiseerd over het repertoire van de Schouwburg door een groepje nieuwlichters en de zittende machthebbers. In het jaar 1670, het vermoedelijke sterfjaar van Focquenbroch, was het conflict op zijn felst. Die strijd zou meester Fock zeker geïnteresseerd hebben, want hij had zelf ooit voor de Schouwburg geschreven. Van hem was immers De verwarde jalousy, een bewerking van een stuk van Molière, al in 1663 opgevoerd en zijn tekst was achteraf - zoals meestal - bij de vaste schouwburgdrukker Jacob Lescailje van de pers gekomen.¹

Bij zijn vertrek op 17 juli 1668 in dienst van de West-Indische Compagnie naar het fort Elmina aan de Goudkust had Focquenbroch een tweede blijspel in handschrift achtergelaten bij zijn vertrouwde uitgever Johannes van den Bergh (1636-na 1680). Dat stuk, getiteld Min in 't Lazarus-huys (Liefde in het gekkenhuis), was opnieuw een bewerking, maar nu van een andere grootmeester, namelijk van Lope Félix de Vega Carpio. De titel van Lope's stuk luidde: Los locos de Valencia (De gekken van Valencia).

Uitgever Van den Bergh heeft al vóór 10 december 1669 het handschrift van Focquenbrochs blijspel aan vermoedelijk David Lingelbach in handen gegeven. Deze was een actief lid van het groepje nieuwlichters dat het zittende bestuur van de Schouwburg heftig bestreed. We kennen die nieuwlichters nu als het kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum (NVA). Het extract uit de notulen van dit kunstgenootschap - namelijk van hun vergadering, gehouden op dinsdag 10 december 1669 - laat zien dat Focquenbrochs blijspel is ‘voorgesteld’ ter bewerking en dat die taak werd toevertrouwd aan twee leden, te weten de arts Joannes Bouwmeester (1630-1680) en de chirurgijn David Lingelbach (1641-in of na 1699). Beide heren zouden het stuk lezen om er bij de volgende vergadering van 17 december verslag over uit te brengen.² Dit beloofde verslag lijkt evenwel achterwege te zijn gebleven, want in de extracten uit de notulen is voorts nooit meer sprake van de Min in't Lazarushuys. Focquenbrochs blijspel zou pas in 1674 verschijnen. Dus niet na een opvoering of met het oog op een opvoering, want na 8 juni 1672 (het Rampjaar) ging de Schouwburg dicht vanwege de politieke onrust en pas op 25 november 1677 werd hij heropend.³

* Met hartelijke dank aan Elly Groenenboom en Ton Harmsen voor hun aan- en opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel.

1 Dit blijspel was geen vertaling van Sganarelle ou le cocu imaginaire van Molière (zoals wel eens ten onrechte wordt gedacht), maar een bewerking ervan. Zie Frans Wetzels, ‘Liefde maakt jaloers. Hoe vrij vertaalde Focquenbroch de Sganarelle van Molière?’. In: Fumus 4 (2005), p. 11-17.

2 B.P.M. Dongelmans, Nil volentibus arduum. Documenten en bronnen. Een uitgave van Balthazar Huydecopers aantekeningen uit de originele notulen van het genootschap; voorzien van een inleiding, commentaar en een lijst van N.V.A. drukken. Utrecht: H&S, 1982, p. 31-32 nr. 3; 307 nr. 842. In een bijlage vermeldt Huydecoper abusievelijk als datering: ‘1670. 10 December. Dinsdag’. Dit moet zijn ‘1669’ (Ibidem, p. 307). Over de relatie van Johannes van den Bergh met het kunstgenootschap NVA, zie: Karel Bostoen, ‘Over de editeur van Focquenbrochs Min in 't Lazarus-huys (1674)’. In: Fumus 6 (2008), p. 6-11.

3 J.A. Worp, Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg 1496-1772. Uitgegeven met aanvulling tot 1872 door J.F.M. Sterck. Amsterdam: S.L. van Looy, 1920, p. 136-137.

Het pamflet Poëtae heautontumorumenoi

Maar het is niet Focquenbrochs toneelwerk dat hier centraal staat, maar de dedicatie aan P.H. uit Min in 't Lazarus-huys. Als opstapje maak ik gebruik van een satirisch pamflet dat tot nu toe

[p. 29]

onvoldoende aandacht kreeg in onze literatuurgeschiedenissen. Onder meer met behulp van dit pamflet zal ik proberen de zogenaamde beschermheer van Focquenbroch te achterhalen, aan wie Min in 't Lazarus-huys werd opgedragen. Het pamflet in kwestie is een bijzonder document. De literatuurhistoricus Jan te Winkel laat zich voor zijn doen geweldig waarderend uit over dit onbekende geschrift, wanneer hij het karakteriseert als ‘een uitvoerig, niet slecht geschreven, pamflet’.⁴

In het pamflet Poëtae heautontumorumenoi worden twee groeperingen tegenover elkaar geplaatst. Aan de ene kant staan de toenmalige mandarijnen van het Amsterdamse toneel, die het traditionele repertoire van de Schouwburg bepaalden. Ze worden aangeduid met het woord E.B.I.S.K.A., dat waarschijnlijk uit de beginletters van hun respectievelijke namen is samengesteld. Tegenover hen staan de nieuwlichters van het in 1669 opgerichte kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum. De volledige titel van het pamflet luidt: Poëtae heautontumorumenoi, of, penne-krygh, tusschen de reformateurs der poëzy, en E.B.I.S.K.A.⁵ De tweetalige combinatie Poëtae heautontumorumenoi betekent letterlijk: ‘zichzelf pijnigende dichters’ of: literatoren-zelfkwellers.⁶ Het Griekse bestanddeel is ontleend aan het bekende blijspel Heautontimoroumenos van de Romeinse toneeldichter Terentius. Daarin is de zelfkweller een bejaarde somberman, namelijk de boer Menedemus die zichzelf pijnigt uit schuldbesef over het wegsturen van zijn zoon.

In zijn pamflet uit eind 1670 speelt de anonieme satiricus de rol van een onafhankelijke beoordelaar, die beide partijen ervan langs geeft. Hij (of zij) is buitengewoon goed op de hoogte van de hele gang van zaken rond hun machtsstrijd. Hij lijkt de sterke en zwakke kanten van de figuren die hij beschrijft, uit de eerste hand te kennen. Mogelijk heeft hij direct met hen te maken gehad, omdat hij zelf toneel heeft geschreven dat in de Schouwburg is opgevoerd. Volgens hem hebben beide strijdende partijen alle ontstane ellende met hun geesteskinderen aan zichzelf te wijten. Zijn satirisch talent is onmiskenbaar. Hij moet ook een enigszins ervaren auteur zijn geweest, want hij schrijft uitstekend. Kennelijk was hij niet bang om ontdekt te worden en zelf klappen te krijgen. Misschien maakte zijn maatschappelijke, familiale of zelfs literaire status hem vrij onaantastbaar? Kortom, mogelijk kan in de toekomst de goedingelichte auteur van dit pamflet worden thuisgebracht?.⁷

4 Jan te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Dl. 4 (1924), p. 429.

5 Poëtae heautontumorumenoi, of, penne-krygh, tusschen de reformateurs der poëzy, en E.B.I.S.K.A. [Amsterdam]: voor Willem de Lange, 1670. Exemplaar UB Leiden: 1098 F 3.

6 Ze bestaat uit een Latijns substantief en een Griekse adjectivisch gebruikte werkwoordsvorm van het werkwoord τιμωρέω (timōreō), voorafgegaan door het Griekse wederkerend voornaamwoord ‘heauton’ dat ‘zichzelf’ betekent. De pamflettist spelt heautontumorumenoi telkens met een ‘u’, terwijl de klassieke spelling (Terentius) ‘heautontimorumenos luidt, dus met ‘i’.

7 Het is aan Anton Bossers en Marja Geesink te danken dat ik in 2008 voor het eerst dit pamflet onder ogen kreeg.

De dedicatie van Min in 't Lazarus-huys

Het gaat mij hier evenwel niet om het pamflet Poëtae heautontumorumenoi, maar om de dedicatie van Min in 't Lazarus-huys. Ik heb eerder uitvoerig betoogd dat die dedicatie niet door Focquenbroch zelf kan zijn geschreven, maar door diens uitgever Johannes van den Bergh op papier moet zijn gezet.⁸ De argumentatie daarvoor is tot nu toe door niemand ontkracht. Het is, volgens mij, ook Van den Bergh die zijn zogenaamde mecenas of beschermheer heeft verzonnen. De hele dedicatie en de manier waarop ze tot stand is gekomen, is problematisch. Ze lijkt elementen te bevatten die werkelijk van Focquenbroch afkomstig zijn en die de ondertekening met ‘Aen de goutkust in Guinee. W.G.v.F’ min of meer rechtvaardigen. Anderzijds bevat ze elementen die aantoonbaar niet van Focquenbrochs hand kunnen zijn. De tekst, zoals die door

8 Bostoen, ‘Over de editeur’, 2008, p. 14-15.

[p. 30]

Jacob Vinckel in 1674 is gepubliceerd, bestaat dus uit heterogene elementen. Over hoe deze eindversie tot stand is gekomen, kunnen we alleen maar speculeren. Maar dit laatste is op zich niet verkeerd. Zo wordt menigeen zich beter bewust van een probleem.

Jan Helwig stelde vast dat het katern (fol. *1r-4v) van het voorwerk in de allereerste druk is gesigneerd met een asterisk.⁹ Dit duidt erop dat de uitgever alvast de hoofdtekst liet zetten en drukken, terwijl hij wachtte op de rest van de kopij. Die rest, namelijk het voorwerk, bestaat uit de dedicatie ‘Aen de heer P.H.’, de ‘Inhoud’, een bericht ‘Aen den Leser of Aenschouwer’ en de lijst van ‘Speelende Persoonen’. In de herziene editie die Focquenbrochs intimi rond 1678 op basis van de auteurskopij bij Abraham de Wees te Alkmaar publiceerden, blijken alleen verbeteringen te zijn aangebracht in de onderdelen ‘Inhoud’ en ‘Aen den Leser of Aenschouwer’. Aan de dedicatie raakten deze bezorgers van de heruitgave niet, hoewel met name Johannes Ulaeus dit onderdeel beschouwde als een stuk dat beslist niet van Focquenbrochs hand is.¹⁰ De meest logische gang van zaken lijkt me dat drukker Jacob Vinckel in 1674 zat te wachten op de dedicatie die hij van Van den Bergh moest krijgen. Van den Bergh koesterde in 1669 de hoop dat een lid van NVA hem zou helpen met de uitgave van Focquenbrochs blijspel en schreef alvast de dedicatie. Eind 1670 of begin 1671 maakte hij een eerste ontwerp, toen hij nog onder de verse indruk was van de lectuur van het pamflet Poëtae heautontumorumenoi. Aan de titel van dit pamflet ontleende hij, zoals ik eerder heb voorgesteld,¹¹ de initialen P.H. van Focquenbrochs zogenaamde beschermer, die tot nu toe onbekend is gebleven. Maar in 1674 was de situatie inmiddels kennelijk zo gewijzigd dat Van den Bergh zijn oude tekst moest aanpassen. Een ongewijzigde publicatie moet om de een of andere reden niet opportuun zijn geweest. Het resultaat was dat Van den Bergh met de dedicatie in zijn maag zat en dat Vinckel op de dedicatie moest wachten.

9 Jan Helwig, ‘Een analytische bibliografie van het werk van Willem Godschalck van Focquenbroch’ s.v. BF13. Zie: http://focquenbroch.apud.net/biblifok.php. Met dank aan Marja Geesink die mij op dit aspect attendeerde.

10 ‘maer heele stucken in geraeckt sijn, dewelcke den Autheur voor sijn werck in 't minste niet en erkent: gelijck onder andere die Japansche Droom: de Brief van Toeëygeningh: aen P.H. voor aen 't Hooft van De Min in 't Lazarus-Huys, en noch meer andere Sottises, dewelcke wy tegenwoordigh niet nodigh achten om op te noemen’ schrijft Ulaeus in de ‘Waerschouwingh aen de lesers’ van de Afrikaense Thalia (1678), [p. π3r]. Zie: http://www.dbnl.org/tekst/focq001afri01_01/focq001afri01_01_0010.php

11 Bostoen, ‘Over de editeur’, 2008, p. 15.

Uitgever Van den Bergh en Nil Volentibus Arduum

Wat zijn positie ten aanzien van beide polemiserende groeperingen betreft, moet uitgever Johannes van den Bergh in 1670 door iedereen zijn beschouwd als iemand die de kant van Nil Volentibus Arduum had gekozen. Hier is al vermeld dat hij vermoedelijk degene is geweest, die vóór 10 december 1669 Focquenbrochs handschrift van Min in 't Lazarus-huys ter hand had gesteld aan een lid van het kunstgenootschap NVA, vermoedelijk Lingelbach, waarop deze, samen met Bouwmeester, er zich over zou buigen, mogelijk met het oog op een uitgave. Vervolgens, in het voorjaar van 1670, had hij de Plautusbewerking van NVA, getiteld De Gelyke Tweelingen, mogen uitgeven. De dedicatie van De Gelyke Tweelingen aan de Amsterdamse stadssecretaris mr. Pieter Blaeu was geschreven door NVA-lid Joannes Antonides van der Goes (1647-1684). Ze is gedateerd: 3 februari 1670.¹² Op dat moment had Van den Bergh dus de uitgave van twee toneelwerken tegelijk onder handen, want hij was toen ook in de weer met de

12 Een uitstekende moderne teksteditie van De gelyke tweelingen is te vinden in: De tweeling van Plautus: twee zeventiende-eeuwse Plautus-bewerkingen. Uitgegeven door B.F.W. Beenen en A.J.E. Harmsen; met een inleiding. van A.J.E. Harmsen; en met taalkundige medewerking van B.C. Damsteegt. Utrecht: HES, 1985, p. 237-364. Reeks Publicaties van de Vakgroep Nederlandse Taal- en Letterkunde; nr. 14.

[p. 31]

uitgave van Dirck Buysero's Astrate. Buysero's stuk was op 6, 13, 20 en 23 januari 1670¹³ opgevoerd in de Schouwburg en het was de gewoonte dat zo'n stuk vrij spoedig (dit wil zeggen: meteen na de première) in druk verscheen.

Ofschoon de auteur Buysero niet tot het kunstgenootschap NVA behoorde en zijn stuk - voorafgaand aan opvoering - niet onder de knoet van de kritiek door de leden van dit genootschap was doorgegaan, werden er in Antonides’ dedicatie van het Plautusstuk toch lovende woorden aan gewijd.¹⁴ Van der Goes wijst namelijk op ‘de netvertaalde Astrate’ die terecht door stadssecretaris Pieter Blaeu is geprezen. Voorts meent hij dat het stuk waardering heeft gevonden bij nog andere ‘lieden van verheven oordeel’ en vele anderen. Dat, terwijl tegenstanders van Buysero's stuk het juist hebben belasterd en zelfs hebben gepoogd om het ‘in het felste van deze guure wintertijdt, door qualijk uitvoeren [...] in den gront te helpen’.¹⁵ Kleingeestige tegenstanders hadden er dus voor gezorgd, maken we hieruit op, dat Buysero's stuk op een krukkige manier was opgevoerd opdat het zou floppen. Het hoeft geen betoog dat dergelijk schandelijk gedrag in Antonides’ ogen op rekening kwam van ook door hemzelf gehate tegenstanders, namelijk de heren regenten van de Schouwburg, met hun woordvoerders onder de schuilnaam E.B.I.S.K.A.¹⁶

Op grond van de woorden van Van der Goes zal Van den Bergh van zijn kant gemeend hebben dat Buysero's Astrate, dat hij aan het uitgeven was, het keurmerk van NVA had verworven. Maar in de spanning die het uitgeven van twee stukken tegelijk met zich meebracht, maakte onze uitgever een foutje. Het NVA-vignet dat de titelpagina van De Gelyke Tweelingen sierde, gebruikte hij ook op de titelpagina van de Astrate, terwijl de auteur van Astrate niet tot NVA behoorde. Ik heb betoogd dat Van den Bergh toen te lijden heeft gehad van enige wrevel bij sommige leden van NVA, voornamelijk bij Lodewijk Meijer. Toen aan het kunstgenootschap ook bleek dat Van den Bergh in 1669-1670 allerlei religieussektarische (labadistische) pamfletten drukte, had hij daarmee zijn kans om huisuitgever van NVA te worden helemaal verspeeld. Voortaan gingen ze met hun uitgaven naar Adriaen van Gaasbeeck, Van den Berghs concurrent.

Indien de initialen in de dedicatie van Min in 't Lazarus-huys inderdaad opgelost moeten worden als Poëta Heautontimorumenos, dan weten we nog lang niet wie er daarmee werd bedoeld. Van echte bescherming door een heer P.H. was zeker geen sprake. Zojuist is betoogd dat Van den Bergh in de loop van 1670 de klandizie van NVA was kwijtgeraakt. Nadat hij van deze groepering de goodwill had verspeeld, moest hij het voortaan doen met sektarisch drukwerk, totdat ook deze bron van inkomsten opdroogde. Van hem is geen enkele uitgave van na 1670 bekend, terwijl hij in 1680 nog in leven was.¹⁷ Het is onwaarschijnlijk dat hij een persoon van enige betekenis kon vinden aan wie hij met goed fatsoen Focquenbrochs blijspel kon opdragen. We doen er dus goed aan om het ‘de heer P.H.’ uit de aanhef als ironisch - of zelfs sarcastisch - te duiden. Immers, wie een blijspel met als thema liefde in het gekkenhuis opdraagt aan een beschermheer van wie de initialen in 1670-‘71 kunnen worden geduid als ‘dichterzelfkweller’, kan moeilijk anders dan sarcastische neigingen vertonen. Slechts in satirische zin strekt zo'n beschermer tot aanbeveling. Daarom is het interessant nader in te gaan op een passage waarin uitgever Van den Bergh kort uiteenzet waarom hij de uitgave van Focquenbrochs Min in 't Lazarus-huys aan P.H. opdraagt. Hij schrijft:

13 De tweeling van Plautus, 1985, p. 244 noot 187.

14 Ik ben dit niet systematisch nagegaan, maar mogelijk is deze lof van NVA voor een niet door haar eigen leden in 1670 geproduceerd stuk een unicum.

15 De tweeling van Plautus, 1985, p. 244.

16 De waarderende uitlatingen van Antonides staan merkwaardigerwijs in schril contrast tot de negatieve kritiek van de kant van NVA, volgens de pamflettist in Poëtae heautontumorumenoi, omdat Astrate volgens hen niet ‘op sijn Romeyns gespeelt wiert’ (Bostoen, ‘De editeur’, 2008, p. 12).

17 Bostoen, ‘De editeur’, 2008, p. 9.

[p. 32]

Ick hebbe goetgedacht (gelijck Erasmus sijn Lof der sotheyt opgedragen heeft aen de scherpsinnighste verstanden des werelts) geen beter beschermheer van mijne Min in 't lazarus-huys te sullen vinden als de wijt-vermaerde naem van U.E. door uwe voorsaten soo in artsenyen, als door u in vergaerplaetsen en saletten der jofferen verheven.¹⁸

P.H. verkeert dus in een soortgelijke positie als Erasmus' allerscherpzinnigste vriend, de Britse kanselier Thomas More, aan wie de Lof der Zotheid is opgedragen. P.H. is wereldberoemd, dankzij zijn familie van medici en dankzij het feit dat hij de getapte man is in literaire damessalons.

De vraag is nu wie in de ogen van toenmalige lezers de beste kandidaat moet zijn geweest voor de rol van ‘zichzelf pijnigende dichter’, anders gezegd: wie was de man die het best aan Van den Berghs drieledige profiel beantwoordt?

18 Willem Godschalk van Focquenbroch, Min in 't Lazarus-huys, Blyspel. Amsterdam: Jacob Vinckel, 1674, fol. A2r. Exempl. UBL: 1096 G 10:1.

De heer P.H.: een scherpzinnig man

Zowel de literatoren van E.B.I.S.K.A. als die van NVA zullen hebben onderkend dat de initialen P.H. de identiteit van een werkelijk bestaande persoon moesten verhullen. Waarschijnlijk zullen ze ook hebben beseft wie er daarmee werd bedoeld. Er zal toen mogelijk heel veel zijn gegist, en de naam van menige min of meer plausibele kandidaat zal in Amsterdam hebben gecirculeerd. Maar ik denk dat de voornaamste kandidaat voor deze twijfelachtige eer diegene is geweest die in 1670 door NVA het stevigst werd aangepakt. Die eer was er voor de dichter Joan Blasius (1639-1672), die in september 1670 als mederegent was toegetreden tot het bestuur van de Schouwburg.¹⁹ Op 24 januari 1670 was zijn blijspel, getiteld Dubbel en Enkkel, in première gegaan. De vaste Schouwburgdrukker bracht het op de markt met een dedicatie van de auteur aan de Amsterdamse schepen Pieter Schaep. De dedicatie was gedateerd: 3 februari 1670 ‘ten daage van mijn Naam-heilig’.²⁰ Het blijspel zelf is een bewerking van Plautus’ Menaechmi.

1. De heilige Blasius, kopergravure van Johan de Sadeler naar een tekening van Marten de Vos. Brun: UBL, PKP 120.750.

19 Over Joan Blasius in de Nederlandse literatuurgeschiedenissen, zie Jan te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Dl. 4 (1924), p. 427-435; Karel Porteman en Mieke B. Smits-Veldt, Een nieuw vaderland voor de muzen, geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700. Amsterdam: Bakker, 2008, p. 577-8; 691-701. Reeks Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, dl. 3.

20 Hiermee verwijst hij naar de heilige Blasius, wiens feest op 3 februari wordt gevierd. Zijn verwijzing in dit verband naar deze heilige is belachelijk, want de naam van een ‘Naam-heilig’ of patroonheilige is in de R.K. kerk tevens iemands doopnaam. Uiteraard geldt die doopnaam alleen de voornaam van de dopeling, niet diens familienaam. De patroonheilige van Joan Blasius hoort de heilige Johannes te zijn, niet de heilige Blasius. De toevoeging ‘ten daage van mijn Naam-heilig’ is dus onnozele dikdoenerij. Voor het citaat uit de dedicatie, zie: J. Blasius, Dubbel en Enkkel. Jok- en Ernst-spel. Amsterdam: Jacob Lescailje, 1670, fol. *5v. Exempl. UB L: 1090 G 67: 5.

[p. 33]

In concurrentie met dit stuk bracht NVA een eigen bewerking van hetzelfde Plautusstuk uit onder de titel De Gelyke Tweelingen. De dedicatie was eveneens 3 februari 1670 gedateerd. Van der Goes schrijft hierin dat NVA ter ore was gekomen dat het blijspel van Blasius ‘zeer kreupel berijmt’²¹ op de planken was gebracht bij gebrek aan een beter stuk. Dit gebrek aan kwaliteit was natuurlijk te wijten aan de literaire onkunde van het bestuur van de Schouwburg! NVA had eerst nog goede hoop, vervolgt Van der Goes, want de vertaler Blasius was toch een man die, gezien zijn beroep, iets behoorlijks moest kunnen schrijven,²² maar helaas. De verwijzing naar Blasius’ beroep was een schot voor open doel, want de man vermeldde op de titelpagina van alles wat hij publiceerde, zichzelf als ‘rechtsgeleerde’, wat - behalve ‘Wichtigmacherei’ - geen zinnig doel diende.²³ Volgens Van der Goes blies Blasius ook hoog van de toren met zijn uitspraak dat hij de rest van de wereld een lesje zou leren.²⁴ De kwaliteit viel evenwel geducht tegen, en dus, schrijft Van der Goes, kunnen de heren regenten van de Schouwburg ‘het onze beter zijnde’ nu met onze De Gelyke Tweelingen hun voordeel doen.

2. Mogelijke afbeelding van Joan Blasius, kopergravure op titelpagina van: Nederlandts versterf-recht, waer na de erfgoederen, sonder testament, in de 7 Vereenighde Provintien worden verdeelt. Samen gestelt door D.I.B. [...]. Amsterdam: Marcus Doornick, 1671. Exempl. UBL: 3680 D7.

De ijdele blaaskaak Blasius kreeg er vooral van langs, nadat hij zich had gewaagd aan de bewerking van Oroondate en Statira (een ‘Bly-eindend Treurspel’ naar het Franse origineel van Jean Magnon).²⁵ Hierin schreef hij een dedicatie aan Dr. Gerard Bicker, heer van Swieten. Opnieuw verscheen er spoedig een concurrerende bewerking van hetzelfde stuk door NVA, met een dedicatie van David Lingelbach aan dezelfde beschermheer als die van Blasius’ stuk. De NVA-bewerking, getiteld Het huwelyk van Orondates én Statira, werd gevolgd door een uitvoerige kritiek, namelijk: Dichtkundig onderzoek én oordeel over het treurspel Orondates en Statira. Daarin wordt Blasius gepresenteerd als

21 Zie: De tweeling van Plautus, 1985, p. 240.

22 Ibidem, p. 240- 241: “om dat wy vernamen, dat de Overzetter een Heer was, van wien men, ten aanzien van zijn beroep, niet verwachten moest, als 't geen leezens, en aanschouwens waardigh was’.

23 Zijn portret door A. van Halen (zoals in het NNBW vermeld) is kennelijk verloren gegaan. Althans, ik heb het niet teruggevonden. Wel bevat de titelpagina van Nederlandts versterf-recht, waer na de erf-goederen, sonder testament, in de 7 Vereenighde Provintien worden verdeelt (1671) een kopergravure met vermoedelijk zijn afbeelding.

24 Ibidem, p. 242: ‘een man van Letteren, die het ons alle wel leeren zoude. En dit zeide men van die Heere zelf te koomen’

25 J. Blasius, Het huwlyk van Oroondate en Statira, Bly-eindend treurspel. Door Mr. Joan Blasius, Rechts-Geleerde. ---Mens omnis aberrat/ In vultus, quos fixit Amor. Claud. Vertoont op d' Amsterdamsche Schowburg [sic]. Amsterdam: Jacob Lescailje, 1670. Exempl. UBL: 1094 E 71:5.

[p. 34]

‘een onnozele kreupel onder de sléchtste Spéllemaakertjes’ (een naïeve brekebeen van het slag der ondeugdelijkste toneelschrijvertjes).²⁶ Dit wordt vervolgens gedemonstreerd aan de hand van legio voorbeelden. Zo heeft Blasius geen idee van wat een toneelgenre is, weet hij niets af van decorum en vermengt hij hoge en lage stijl op ongepaste wijze. Als vertaler kent hij onvoldoende Frans en zijn Nederlands is erbarmelijk. Zijn versificatie deugt niet en hij debiteert aan de lopende band absurditeiten. Dit alles wordt op sarcastische toon naar voren gebracht. Met andere woorden: in de loop van 1670 verwordt Blasius van een gevierd man, een gewaardeerd literator en Schouwburgregent in de ogen van velen tot een advocaat van kwade literaire zaken. Volgens de huidige normen wordt deze Poeta Heautontimorumenos dus eerder door anderen gepijnigd dan door zichzelf. Het is de vraag of deze tegenwerping terecht is, en bijvoorbeeld ook in 1670 zo zal zijn ervaren. Door zijn geesteskinderen de wijde wereld in te sturen, riep Blasius immers alle bestraffingen en beledigingen over zichzelf af.

Wanneer uitgever Van den Bergh schrijft dat hij voor de Min in 't lazarus-huys geen betere beschermheer kon vinden dan P.H. en daarbij verwijst naar Erasmus, die zijn Lof der Zotheid ‘aen de scherpsinnighste verstanden des werelts’ heeft opgedragen, is dat sarcasme. Immers, vergeleken met Erasmus’ vriend Thomas More slaat Blasius natuurlijk een bespottelijk figuur. NVA mag hem dan als een ondeugdelijke vakbroeder hebben beschouwd, Blasius was wel een populair: ‘Buitengewoon groot’, schrijft Te Winkel, ‘was de kring zijner letterlievende vrienden’.²⁷

26 Dichtkunstig onderzoek en oordeel over het treurspel van Orondates en Statira. [Amsterdam, 1719], p. 29. Exempl. UBL: 1087 G 47:2.

27 Jan te Winkel over Joan Blasius in NNBW dl. 2, kol. 177.

Een wijd en zijd bekende familie

In elk geval blijkt uit het voorgaande dat Blasius in Amsterdam een zekere literaire status bezat. Ook aan maatschappelijke status zal het deze advocaat niet hebben ontbroken. Hij was een telg van de Vlaamse familie Blaes, afkomstig uit het dorp Oostvliet bij Cadzand in Staats-Vlaanderen,²⁸ dat rond 1802 door de zee werd verzwolgen. Over zijn ‘voorzaten’ zijn we voorlopig nog slecht geïnformeerd,²⁹ maar wel is bekend dat zijn vader Leonard († 1644) een belangrijk architect is geweest van koning Christiaan IV van Denemarken (1577-1648). Over Joans moeder Hillegonda Bartelings zijn niet veel bijzonderheden bekend. Medio oktober 1663 was ze nog in leven.³⁰ Een deel van de jeugd van haar drie kinderen, te weten: Gerard, Eleonora en Joan, speelde zich waarschijnlijk in Holstein af. Joan Blasius gaf namelijk zelf op dat hij afkomstig was uit Holstein toen hij zich op 8 maart 1655 aan de Leidse universiteit liet inschrijven,³¹ en misschien was hij daar dus ook geboren.. Hij promoveerde te Leiden in de

28 Iets boven Cadzand ligt het inmiddels ‘verdronken’ dorp Oostvliet. Zie de kaart, met links onderin een deel van westelijk Zeeuws-Vlaanderen. Uit: J.A. Colom, De vyerige colom. Verthonende de 17 Nederlandsche Provintien. (1660). Bron: http://www.dbnl.org/atlas/plaats.php?id=oostv005.

29 Men zou enige informatie verwachten op grond van zijn: ‘Antiqua Gentis nostrae Blasiae Insignia’, maar dat levert niets concreets op. Zie: Geslacht-boom der goden en godinnen met hun vergode nakomelingen. Waar achter by-gevoegde mengel-dichten, van diergelijke stof, de voornaamste juffers toegepast, door Mr. Joan. Blasius, Rechts- Geleerde. Leyden: Salomon Wagenaer, bvk., Daniel Willemsz van der Boxe, dr., 1661, p. 144-145. Exempl. UBL: 1225 H 37.

30 Ibidem, dl. 2, kol. 176. Die gegevens zijn vooral ontleend aan de prozaopdracht aan zijn moeder van het onderdeel ‘Fidamants By-Rymen an en van Celestyne’ in Joan Blasius, Fidamants kusjes, minne-wysen en by-rymen aan Celestyne. Amsterdam:Baltes Boekholt, 1663, p. 195-200. Exempl. UBL: 1193 H 23.

31 UBL, Archief van Senaat en Faculteiten [= ASF], 10, p. 403: ‘[8 maart 1655] Johannes Leonardi Blasius, Holsatus, Ann. 17, Med. Studiosus, by syn Moeder’. In zijn begintijd in Leiden woonde de zeventienjarige Blasius kennelijk bij zijn moeder in en studeerde er aanvankelijk medicijnen.

[p. 35]

rechten op 28 mei 1660. Op de titelpagina van zijn dissertatie noemt hij zich ‘Leydensis’,³² en ook in de dedicatie van Dubbel en Enkkel betitelt hij zichzelf als ‘Leyenaar’. Het kan dus ook zijn dat hij te Leiden werd geboren, maar eveneens dat hij daar alleen maar woonachtig was. Vermoedelijk is hij in of na 1661 met zijn broer mee naar Amsterdam verhuisd.³³

Zijn geleerde, dertien jaar oudere broer Gerard (ca. 1625-1692) noemt zich op de titelpagina van zijn Medicina universa ‘ab Oost-Vliet, Amstelodamensis’³⁴ (Amsterdammer, afkomstig uit Oostvliet). Gerard Blasius studeerde aanvankelijk in Kopenhagen, eer hij zich in 1645 te Leiden liet inschrijven. Zijn uitgave van de Medicina practica (1649), geschreven door de Napelse hoogleraar Pulverinus (Giovanni Girolamo Polverino, 1577-1630), droeg hij op aan Joachim Ernst, hertog van Schleswig-Holstein-Plön (1595-1671). Uit zijn dedicatie valt op te maken dat de hertog zijn studie had bekostigd. Gerard Blasius was getrouwd met Kornelia van Ottingen. In 1656 tijdens zijn Leidse studententijd woonde broertje Joan nog bij hen in op het Steenschuur,³⁵ maar in 1660 woonde hij - zoals hier eerder vermeld - zelfstandig in de Haarlemmerstraat. Maar in 1661 lunchte hij, naar eigen zeggen, nog geregeld bij hen, toen hij begonnen was met zijn rechtenpraktijk.³⁶ Op de vraag van zijn bezorgde schoonzus wat hij zo allemaal uitvoerde, nu hij geen student meer was, beschreef hij een straf dagprogramma dat begon met om vijf uur opstaan, Bijbellectuur, zijn rechtenpraktijk, lezen van werken uit de klassieke oudheid, na de lunch musiceren, vervolgens lectuur van Grieks en Romeins toneelwerk, Duitse letterkunde (Opitz en Fleming), Franse (Corneille, Ronsard en Scarron), Italiaanse (Guarini), Nederlandse (Vondel, Hooft en Huygens), Deense (Bering en Laurenberg), Joodse geschiedenis en avondlijke ontspanning met vrienden (schaken). Enige zelfgenoegzaamheid kan men de man niet ontzeggen: hij belooft het kort te houden, maar schrijft een vlot gedicht van 102 versregels. Het begint aldus:

Gy vraagt my wat ik doe beminde Sus;
Nu ik vry ben van Brieven te beseg'len,
Beschrijf ik, op uw eisch mijn Dag-werk dus,
En antwoord op uw vraag met weynig reeg'len.³⁷

In zijn slotverzen streeft de dichter op ironische wijze naar nog meer volledigheid. Mogelijk heeft hij daaraan Te Winkels lof voor zijn ‘kiese woordkeus’ te danken?³⁸

Ik sal, wanneer ik ben getrouwt,
Mijn Nacht-werk ook voor U beschrijven,
Dit Dag-werk raakt my maar alleen:
Maar 't naakend Nacht-werk raakt ons tween.³⁹

32 Disputatio juridica inauguralis ad legem Juliam de adulteriis [ ...] pro gradu doctoratus [...] defendet Joannes Leonardi Blasius, Leydensis. A.D. Veneris, 28 Maji [...]. Lugd. Bat.: apud Sal. Wagenaar, 1660. Exempl. UBL: 236 A 14:60. Hetzelfde geldt voor de aantekening over zijn promotie: ‘Joanni Leonardi Blasio, Leydensi, habita disputatione publica ad legem Juliam de Adulteriijs, supremum in V.J. [= de beide rechten] gradum contuli’ (UBL, ASF 348, p. 22).

33 Op 26 februari 1660 woonde hij nog te Leiden in de Haarlemmerstraat: ‘Joannes Leonardi Blasius, Leidensis, ann. 20, Juris studiosus by Hans Arendt vander Heyden op de Harlemstraet’ (UBL, ASF 10, p. 570). Een gedicht voor zijn schoonzus is gedagtekend Leiden, 15 januari 1661 (Blasius, Geslacht-boom der goden, 1661, p. 153).

34 Gerardi Blasii, ab Oost-vliet, Medicina universa hygieines et therapeutices fundamenta methodo nova brevissim exhibens. Amstelodami: apud Petrum vanden Berge, 1665. Exempl. UBL: 514 E 11.

35 Gedateerd 27 februari 1656 (UBL, ASF, 32, [fol. 5v]).

36 Zie de gedichten die Joan Blasius voor haar schreef in: Geslacht-boom, 1661, p. 2, 149-153.

37 Blasius, Geslacht-boom, 1661, p. 149.

38 NNBW dl. 2, kol. 177.

39 Blasius, Geslacht-boom, 1661, p. 153.

[p. 36]

In het jaar dat Joan promoveerde (1660), werd zijn geleerde broer stadsdokter van Amsterdam en buitengewoon hoogleraar aan het Atheneum Illustre aldaar. In 1666 werd hij ook nog gewoon hoogleraar en stadsbibliothecaris.⁴⁰

3. Portret van Dr. Gerard Blasius, kopergravure in zijn Medicina universa; hygieines et therapeutices fundamenta methodo nova brevissimè exhibens. Amsterdam: Pieter van den Berge, 1665. Exempl. UBL: 514 E 11.

Focquenbroch, die in 1668 te Amsterdam armendokter werd in dienst van de diaconie, zal hem zeker hebben gekend, maar het is de vraag of hij veel met hem op zal hebben gehad. Gerard wordt namelijk in de moderne vakliteratuur weliswaar geprezen als anatoom, maar toen de sinds april 1660 bij hem inwonende geniale Deense student Nicolaus Steno (Niels Stensen) de uitvoergang van de oorspeekselklier (ductus parotideus Stenonianus) ontdekte aan een kalfskop,⁴¹ kwam Blasius’ reputatie in het gedrang. En toen de jaloerse Blasius in zijn Medicina generalis van 1661 zich Stensens ontdekking ten onrechte toeëigende, leidde dat tot een conflict. Daarin betoonde de gekwetste hooggeleerde zich ook nog dermate onhandig dat de zaak nog verergerde.⁴² Stensen was overigens een studiegenoot en de boezemvriend van Jan Swammerdam (1637-1680).⁴³ Van dit alles zal medisch Amsterdam, inclusief Focquenbroch, niet alleen op de hoogte zijn geweest, maar ook hebben gesmuld.

Joan deed intussen zoveel mogelijk ten voordele van zijn broers reputatie. In het voorwerk van de Medicina universa (1665) publiceerde hij een snorkerig lofdicht voor zijn broer in het Latijn, doorspekt met Grieks. Al eerder, eind 1661, had hij een gedicht gepubliceerd over een schilderij dat bij zijn broer in huis hing. Het ging om een afbeelding van Venus ‘met losse lokken,/ Wiens kronkkelend geswier golft dartel langs de rug,/ Vol silver See-schuym, als bevrose Water-vlokken’, geschilderd door zijn zus Eleonora. In dezelfde bundel vinden we nog een gelegenheidsgedicht voor haar bij de dood van haar papegaai.⁴⁴

40 Jelle Banga, Geschiedenis van de geneeskunde en van hare beoefenaren in Nederland. Met een inleiding door G.A. Lindeboom. Schiedam: Interbook International, 1975, p. 373-378. Fotomech. herdr. van de uitg.: Leeuwarden: Eekhoff, 1868.

41 G.A. Lindeboom, Geschiedenis van de medische wetenschap in Nederland. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1972, p. 57 (Lindeboom heeft het daar over een schaapskop, maar op p. 178 over een kalfskop). NNBW dl. 7, kol. 137-138.

42 Banga, Geschiedenis van de geneeskunde, 1975, p. 376 en 378. Fotomech. herdr. van de uitg.: Leeuwarden: Eekhoff, 1868.

43 Eric Jorink, Het 'Boeck der Natuere’: Nederlandse geleerden en de wonderen van Gods Schepping, 1575-1715. Leiden: Primavera Press, 2006, p. 230.

44 Blasius, Geslacht-Boom, 1661, resp. p. 284 en p. 9-10.

[p. 37]

Een andere medicus in Joans familie is Johannes Wilhelmus Blasius, afkomstig uit Dillenburg, zoals op de titelpagina van zijn medische Disputatio uit 1667 staat. Deze disputatie werd gehouden aan het Atheneum Illustre onder voorzitterschap van Gerard Blasius.⁴⁵ Nog een andere medicus, neef Wilhem Worm, is hoogleraar in de geneeskunde aan de universiteit van Kopenhagen, zoals blijkt uit Fidamants Kusjes (1663).⁴⁶ In de familie Blasius was aan medici duidelijk geen gebrek.

45 Johannes Wilh. Dillenburgius, Disputatio compendii medici undecima. Praes.: G.L. Blasius. Amstelodami, apud J. Ravensteinium typ., 1667. Exempl. London, British Library: 1185.i.15:20 .

46 Blasius, Fidamants kusjes, 1663, p. 3-4. Aangezien ik het werk nog niet hebben kunnen raadplegen, ontgaat mij momenteel de precieze familierelatie. Ik verwacht evenwel dat Joannes Wilhelmus een zoon van Gerard is.

Vrouwenliefhebber

Dat Joan Blasius wijd en zijd bekend was vanwege zijn omgang met de juffers in de salons, blijkt uit zijn dichtbundels. Er is waarschijnlijk geen Nederlands dichter die zoveel lyriek van en aan vrouwen bijeenbracht in één bundel als Blasius. Dat blijkt vooral uit de Geslacht-Boom met de Bygevoegde Mengel-Dichten (1661), opgedragen aan Catharina Questiers. De meeste juffers in die bundel horen tot de Leidse elite, zoals de drie oudste dochters van Cornelis Schrevelius, rector van de Latijnse School. Een eindeloze stoet trekt vervolgens voorbij in gedichtjes, geschreven in de periode 1658-1661. Soms worden ze met naam en toenaam genoemd, zoals de Leidse Catharina van Hoogeveen, Adriana Schrevelia en zijn eigen zus Eleonara Blasia. Verder gaat het om voornamen, verzonnen en echt, zoals in Leiden: Anna, Dido, Roosale, Constance, Amarillis, Thais, Rosaura, Mundore enz. In Amsterdam betreft het zijn nichtje Henriëtte van Ruyl, Magareta Le Gouche, Joanna de Keyser, Catharina Questiers, Maria de Karpentier en voorts meisjes als: Ariadna, Rosetta, Leda, Penelope en Helene, Cecilia, Nisa, Venus, Dafne, Euryala, Parthenope, Phyllis, Cynthia enz. Ook in Franeker (Olinde), Leeuwarden (Lidia), Emden (Anna), Zwolle (Anna), Den Haag (Deliana) had deze amant zijn vriendinnetjes.

Maar Blasius lijkt vooral erg dol te zijn geweest op bepaalde jonge vrouwen te Amsterdam, zoals Catharina Questiers, Margareta Le Gouche (aan wie hij op 1 december 1660 het van haar geleende exemplaar retourneert van Guarini's Il Pastor Fido)⁴⁷ en Maria de Karpentier, dochter van de predikant Casparus de Karpentier. Questiers steekt evenwel als zijn lieveling met kop en schouders boven alle andere bezongen vrouwen uit. Aan de datering van zijn gedichtjes is te zien dat hij soms meerdere dagen op één plek verbleef, zoals een drietal weken in augustus 1659 te Amsterdam, of in de buurt van Catharina Questiers te Amsterdam op 2 en 3 januari 1660, vervolgens van 25 tot 30 april 1660.

Fidamants Kusjes (1663) verschijnt met lofdichten van Catharina Questiers, Sibylle van Griethuysen en Cornelia van der Veer, ‘de’ vriendin van Catharina Questiers. Dit boek is onder inspiratie van zowel de beroemde Basia van Janus Secundus (1511-1536) als de Arverni Basia (1659) van Joannes Bonefonius (Jean Bonnefons, 1554-1614) ontstaan. De geliefde die in deze bundel centraal staat, is Celestyne, alias de zeer welgestelde Amsterdamse Maria Wiebouts, die in december 1662 Joans echtgenote was geworden. Na Blasius’ overlijden in 1672 zou ze in Haarlem hertrouwen met Nicolaas Meyer Otto, zoals blijkt uit een epithalamium van Catharina Lescailje.⁴⁸ Maar het moge duidelijk zijn dat de salonfähige Joan Blasius in zijn Leidse studententijd een meer dan gemiddelde reputatie moet hebben opgebouwd wat betreft zijn voorliefde voor literair vrouwelijk schoon, en dat die reputatie dankzij de publicatie van zijn

47 P.E.L. Verkuyl, Battista Guarini's Il Pasto Fido in de Nederlandse dramatische literatuur. Assen: Van Gorcum, 1971, p. 380-389. Neerlandica Trajectina, 19.

48 Katharina Lescailje, De Mengelpoëzy, Amsteldam: de erfgenaamen van J. Lescailje en D. Rank, 1731, dl. 1, p. 81. Exempl. UBL: 709 B 6-8.

[p. 38]

erotische bundels enkele jaren in het geheugen van toenmalige literair geïnteresseerden moet zijn blijven hangen.

Besluit

Op grond van het korte profiel dat Van den Bergh gaf van een scherpzinnig man, met internationaal bekende familieleden in de medische hoek, tevens een getapt persoon in literaire dameskransjes, ga ik er van uit dat tijdgenoten, mochten ze Van den Berghs eerste ontwerp van de dedicatie aan P.H. in handschrift te lezen hebben gekregen - ondanks alle verhulling - in de eerste plaats een verband hebben gelegd met de figuur van Joan Blasius. Of lezers dat bij de verschijning in 1674 van Focquenbrochs Min in 't Lazarus-huys nog steeds hebben gedaan, nadat Blasius in 1672 was overleden, is intussen wel de vraag. Daarvan heb ik althans geen sporen gevonden. Maar dat zegt wellicht niet zoveel: een zekere kiesheid of schroom kan een rol hebben gespeeld, in de trant van het bekende gezegde ‘van de doden niets dan goeds’. Het kunstgenootschap NVA had in de loop van 1670 zijn scherpste pijlen op Blasius afgeschoten. Deze blaaskaak was in dat jaar hun bête noire bij uitstek. Uitgever Van den Bergh had blijkens het slot van zijn sarcastische dedicatie aan P.H. al afscheid genomen van NVA, wiens huisuitgever hij ooit had willen worden. In de strijd om de zeggenschap over het repertoire van de Amsterdamse Schouwburg zou NVA uiteindelijk als de winnaar uit de bus komen, toen de Schouwburg in januari 1678 (na vijf en een half jaar sluiting) werd heropend. Naast de oude machthebbers die zich verschuilden onder de letters E.B.I.S.K.A., was uitgever Van den Bergh een van de verliezers.

Voor deze man, die zo gesteld was op Focquenbroch, moet het wel heel wrang zijn geweest om te moeten leuren met de tekst van Min in 't Lazarus-huys, totdat die eindelijk in 1674 door Jacob Vinckel werd uitgegeven. Hij besefte waarschijnlijk ten volle dat enig uitzicht op een spoedige opvoering van Focquenbrochs blijspel ontbrak, aangezien de Schouwburg al twee jaar was gesloten en een heropening niet meteen te verwachten viel. De noodzaak om in die omstandigheden zijn eigen dedicatie te moeten aanpassen (lees: meer verhullend te maken), omdat ze vanwege het overlijden van Blasius problematisch was geworden, zal hem evenmin vrolijk hebben gestemd.

Dat Van den Bergh zich gedwongen zag om de dedicatie aan P.H. te publiceren in de hybride vorm die we thans kennen, tekent hem des te sterker als verliezer.