Fumus. Jaargang 8

[p. 12]

Wie introduceerde het burleske genre in de Nederlanden? Le Plat of Focquenbroch?
Frans Wetzels

Vorig jaar verscheen het dikke handboek Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1800-1900 door Willem van den Berg en Piet Couttenier.¹ Een mooi verzorgde uitgave. Piet Couttenier bespreekt in de inleiding van dat werk de positie die de Nederlandse taal in de Zuidelijke Nederlanden innam na de hereniging van Noord en Zuid in de eerste decennia van de negentiende eeuw. Het Nederlands had rond 1800 een gering prestige in het tweetalige Zuiden, waar het Frans de omgangstaal van de beschaafde elite was geworden. Jan Frans Willems, die goede contacten onderhield met Noord-Nederlandse schrijvers, speelde een grote rol in het verhogen van de status van de Nederlandse taal bij onze zuiderburen. Wie zich aan de beoefening der schone Nederlandse letteren wilde wijden, had het in Vlaanderen moeilijk want hij moest een geminachte taal verdedigen tegenover het hoog gewaardeerde Frans.

Exemplaar KB Den Haag, signatuur 9214 F 31.

Toch waren er dapperen die dat waagstuk aandurfden zoals de mij tot voor kort onbekende dichter Victor Le Plat, de zoon van de jurist Josse Le Plat van de universiteit van Leuven. Hij werd in 1762 geboren (jaar van overlijden is onbekend).² Hij schreef gedichten in het Frans, maar ondernam ook een poging om de Vlaamse taal te verdedigen en om zo een bijdrage te leveren tot de Nederlandse letterkunde. En waaruit bestond die bijdrage? Ik citeer nu Couttenier: ‘Hij deed dat door rond 1800, naar het voorbeeld van de Oostenrijker Blumauer, een proef te ondernemen om in de Nederlandse literatuur het genre van het burleske epos te introduceren. Zijn vierdelige Virgilius in de Nederlanden of Aeneas heldendicht, Nederduytsche verkleedinge, een travestie van de Aeneis en een hekeldicht op de revolutionaire en fransdolle tijdgeest, werd tussen 1802 en 1804 te Brussel gedrukt.’³ Dat Le Plat, die een aanhanger van keizer Jozef II was, zich verzette tegen de fransdolle ideeën wil ik best geloven, maar dat hij het burleske epos in de Nederlanden introduceerde, kan en wil ik niet aannemen.

Sterker nog, het is schrikken! Ik zou als handboek van kleur verschieten bij zo'n opmerking over het burleske genre. Het zou in de Nederlanden geïntroduceerd zijn door Le Plat, die op zijn beurt de Oostenrijker Aloys Blumauer imiteerde. Zou Couttenier nu echt menen dat

1 Willem van den Berg en Piet Couttenier: Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1800-1900. Amsterdam, 2009.

2 Couttenier a.w. p. 43.

3 Couttenier geeft de lange titel op verschillende manieren weer. Op pag. 43 als Virgilius in de Nederlanden of Aeneas heldendicht, Nederduytsche verkleedinge. In het register achterin vergist hij zich als hij het heldendicht een hekeldicht noemt: Virgilius in de Nederlanden, of Aeneas hekeldicht, Nederduytsche verkleedinge. De volledige titel luidt echter: Virgilius in de Nederlanden, of Aeneas Heldendicht, Nederduytsche verkleedinge, door Victor Alexander Christianus Le Plat, strekkende tot eene skitze van onze tyd-geschiedenissen. Het woord skitze (schets) heeft Le Plat of de drukker bij de latere delen gewijzigd in schitze.

[p. 13]

‘Virgilius in travestie’ Brussel via Wenen bereikt heeft? Wat een burleske omweg! Had hij maar de Nederlandse literatuur, een geschiedenis door M.A. Schenkeveld-Van der Dussen geraadpleegd, of het artikel van Julien Kuypers gelezen.⁴ Dan zou hij in het register de term burleske literatuur met een verwijzing naar pagina 258 zijn tegengekomen. En daar twee zeventiende-eeuwers hebben ontmoet die vermaard waren om hun burlesken: Paul Scarron (1610-1660) en Willem Godschalck van Focquenbroch (1640-1670).⁵

Waarom heeft Willem van den Berg zijn compagnon van Alles is taal geworden niet gewezen op de passages over burleske bewerkingen in de Nederlandse literatuur, een geschiedenis, een boek waarvan hij redactielid was? Dan had Piet Couttenier geweten dat de burleske literatuur populair werd door het werk van Scarron en dat de zwervende Aeneas in zijn zondagspak vanuit Parijs zonder omwegen ons land bereikte (en onze buurlanden). Ruim een eeuw nadat Focquenbroch zijn burleske versie van Aeneas' avonturen dichtte, verscheen pas het eerste deel van Virgil's Aeneis travestirt von Blumauer in Wenen.⁶ In het Duitse taalgebied was die travestie van Aloys Blumauer (1755-1798) zeer populair; wellicht werd de Oostenrijker geïnspireerd door Scarrons Virgile en vers burlesques (1648-1652), of door een vertaling of bewerking ervan.

Wat een burleske omweg! Noord- en Zuid-Nederlanders konden in de zeventiende en achttiende eeuw de burlesken van Scarron in het Frans lezen, of genoten van het werk van Focquenbroch.⁷ Zijn Typhon, of de Reusen-Strydt en De Aeneas van Virgilius in sijn sondaeghs-pack werden opgenomen in de bundel Thalia, of geurige zang-goddin en in de bundel Afrikaense Thalia. Daarvan verschenen herdrukken en zij kwamen ook terecht in verzameledities Alle de wercken.⁸

Piet Couttenier brengt op pagina 168 nogmaals V.A.C. Le Plat ter sprake en vindt zijn burleske triviaal, op ‘de rand van het obscene’ zelfs. Le Plat schrijft in het voorwoord tot zijn travestie van de Aeneis - in vier delen - dat hij in 1794 van plan was om ‘eenen omgekeerden Virgilius in de Vlaemsche taele’ uit te geven.⁹ Kort daarna viel hem Blumauers Virgil's Aeneis travestirt in handen. Omdat hij ook de Brabantse Revolutie in zijn vertaling wilde verwerken, moest hij wel afwijken van de ‘Vorlage’ van Blumauer. Toch heeft hij onmiskenbaar de versie van Aloys Blumauer gebruikt en niet die van Scarron of Focquenbroch. Dat blijkt al overduidelijk wanneer we de eerste drie strofen met elkaar vergelijken.

De Vlaemsche Vertaelinge	Blumauers origineel
Ik zing een zeer vermaerden held	Es war einmal ein groszer Held
Aeneas, wel te wêten:	Der sich Aeneas nannte;
In Troja liet hy pass' en geld	Aus Troja nahm er 's Fersengeld,
In brand, om t' op te stêken	Als man die Stadt verbrannte,
Met zynen knapzak in een schuyt;	Und reiste fort mit Sack und Pack,
Dog op den weg stond hy veel uyt	Doch litt er manchen Schabernack
Van Jupiters Xantippe.	Von Jupiter's Xantippe.

4 M.A. Schenkeveld-Van der Dussen: Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Onder redactie van Ton van Anbeek, Willem van den Berg, e.a. Groningen, 1993. p. 258.
Julien Kuypers: ‘V.A.C. Le Plat. Een Jozefist onder de Fransche overheersching’, in: Vaderlandsche Historiebladen, 1940. p. 40-48.

5 Zelfs het Basisboek literatuur, door Joke van Balen, Corrie Joosten en Coen Peppelenbos, Groningen, 2009, vermeldt onder het kopje ‘Burleske poëzie’ de bekendste dichter in dit genre W.G. van Focquenbroch, p. 54.

6 Aloys Blumauer: Virgil's Aeneis travestirt von Blumauer, Wien, 1784-1788.

7 B. de Ligt: ‘Focquenbroch en Scarron’, in: Spiegel der letteren 9, 1965-1966, p. 161-184.

8 Zie http: www.focquenbroch.nl

9 Citaat uit de Voorrede van het eerste deel, gedrukt bij Lemaire te Brussel, An X (1802).

[p. 14]

Wat kond' die wonder vrouw zoo zeer	Was möchte wol Frau Wunderlich
Dan tegen hem opmaeken?	So wider ihn empören?
Het schynt tegen goddinnen eer	Man glaubt, Göttinnen sollten sich
Aen menschen zig te wraeken:	Mit Menschen gar nicht scheren;
Met een woord, gy weet dat een wyf	Doch Göttin her und Göttin hin,
Die jalousie heeft in haer lyf	Genug, die Himmelskönigin
Tot alles is capabel.	Trug's faustdick hintern Ohren.
Den appel van mynheer Parys	Der Apfel war's, der sie so sehr
Die lag haer nog aen't herte;	Seit Paris' Zeiten schmerzte,
En Ganymedes handelwys	Und Ganymedes, den ihr Herr
Deed haer nog groote smerte:	Auf pädagogisch herzte:
Aeneas was zoo dom te zyn	Und da beging Aeneas gleich
Van dees twee craemen een cosyn;	Bei der Geburt den dummen Streich
En dat moest hy betaelen.	Und war - verwandt mit beiden.

De overeenkomsten tussen beide werken springen inderdaad meteen in het oog, soms lijkt het wel alsof Le Plat een vertaling van Blumauer levert. De vorm van iedere strofe is gelijk: het rijmschema is consequent ababccd (a en c zijn mannelijk rijm), het metrum is jambisch, bij mannelijk rijm zijn er acht lettergrepen en bij vrouwelijk rijm een lettergreep minder. De laatste regel van iedere strofe rijmt niet.

Om het grote verschil met Focquenbroch te demonstreren, laat ik hier de bekende eerste regels volgen uit De Aeneas van Virgilius In sijn Sondaeghs-pack gestoocken.

ICk, die met harp, noch luyth, noch orgel,
Maer met de pijp-sack van mijn Longh,
Dwars door een half verroeste gorgel,
Wel eer den strijt der Reusen songh;
't Geen meenigh prees, en meenigh laeckte,
(Hoewel hun laecken, en geprijs,
My nooyt een oortje rijcker maeckte)
Ick treck nu, op die selfde wijs,
Van daegh, op nieuws, na mijn beloften
Te singen, die vermaerden helt,
Die met sijn vaer op bey sijn schoften,
Soo deerlijck vlood door bos, en veld.
Verlaetend het verbrande Trooyen,
't Geen reets al tot een puyn-hoop lagh,
Om langhs de buurt te loopen schooyen,
Soo meenigh jammerlijcken dagh;

Wat meteen opvalt, is het ontbreken van strofen (en dus ook die rijmloze zevende regel). De eerste en derde regel hebben een vrouwelijk en de tweede en vierde een mannelijk rijm (het omgekeerde vinden we bij Blumauer en Le Plat). Meester Fock hanteert viervoetige jamben en plaatst het openingswoord Ick meesterlijk antimetrisch! De lezer herkent meteen de overeenkomst met de openingsregels van Focquenbrochs Typhon, of de Reusen-Strydt.¹⁰

10 Typhon of de Reusen-Strydt in navolging van Paul Scarron geschreven. L. Laureys verzorgde een uitgave van dat werk in de reeks Klassiek Letterkundig Pantheon (Zutphen, 1978).

[p. 15]

 

ICk singh, met Harp, noch Luyth, noch Orgel,

 

Noch met een kunstigh maetgesang,

 

Maer met een halfverroeste Gorgel,

 

Niet den Trojaenschen ondergang,

Eduard Grisebach verzorgde in 1872 de heruitgave van Virgil's Aeneis travestirt door Aloys Blumauer.¹¹ In zijn inleiding merkt Grisebach op dat er al vrij vroeg parodieën bestonden op Vergilius en ook op andere meesterwerken, onder andere in Italië. De beroemdste parodist is Scarron met zijn gedrukte versie van Virgile travesti en vers burlesques uit 1648-1651. Na die uitgave van Scarron was de travestie in Frankrijk zeer in de mode en werd die in Duitsland geïmporteerd.

Exemplaar KB Den Haag, signatuur 1021 F 23.

In Oostenrijk en Duitsland werd Virgil's Aeneis travestirt von Blumauer een groot succes. Grisebach wijst op ‘eine Nachwirkung’ in Frankrijk namelijk Virgile en France ou la nouvelle Énéide van de hand van Le Plat du Temple.¹² Ook Jos Smeyers, die trouwens veel aandacht aan Victor Le Plat besteedt, wijst op die vertaling in het Frans.¹³ Die Franse Virgile trok ook de aandacht van Craig Kallendorf, die een hele paragraaf aan deze versie van Victor Alexandre Chrétien Le Plat wijdde.¹⁴ Volgens hem is het geen vertaling, maar een adaptatie van de Aeneid aan de gebeurtenissen van de Franse revolutie.

Mocht Victor Alexander Christianus Le Plat, die stad en land afliep - daarvan getuigen de lange intekenlijsten in de vier delen - om zijn boek te promoten, gedacht of gehoopt hebben dat hij de eerste was die Blumauers Virgil's Aeneis travestirt in Noord- en Zuid-Nederland introduceerde, dan moet hij een illusie armer zijn geworden. Een anoniem dichter was hem voorgegaan. In 1801 gaf J.B. Elwe in Amsterdam De Aeneas van Virgilius, in boertige versen; naar Blumauer, vrij gevolgd uit. Jammer voor Le Plat, maar misschien was zijn teleurstelling toen even groot als onze verbazing, toen wij lazen dat Le Plat het burleske genre in de Nederlandse literatuur introduceerde. Wellicht is nu ook de verbazing van Piet Couttenier toegenomen? Dat zou geen kwaad kunnen.

11 Eduard Grisebach verzorgde de heruitgave van Virgil's Aeneis travestirt von Aloijs Blumauer, Leipzig, 1872, en voorzag die van een gedegen inleiding.

12 Grisebach vermeldt in zijn inleiding de Franse bewerking door Le Plat du Temple op p. XXV. Volgens hem zijn de vier delen tussen 1810 en 1812 in Offenbach en Darmstadt uitgegeven. Jos Smeyers kende een eerdere uitgave van de Virgile en France Poème heroï-comique en Style franco-gothique door Le Plat du Temple. Ook merkt hij op dat de eerste twee delen uit 1807 en 1808 te Brussel in beslag werden genomen en dat die later met de andere delen in Duitsland buiten de Franse censuur verschenen.

13 Hermine Vieu-Kuik en Jos Smeyers: Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, Groningen, deel VI, 1975, p. 533 t/m 535. Smeyers gaat dieper in op Le Plats Virgilius, waarin deze de democratische principes van de Franse Omwenteling afwijst. Het eerste deel begint in de geest van Blumauer en verengt daarna tot ‘een Hekeldicht der zoogenaemde Brabandsche Revolutie’.

14 Craig Kallendorf: The Virgilian tradition. Book history and the history of reading in Early Modern Europe, Aldershot, 2007, p. 135-137.