Fumus. Jaargang 7

[p. 55]

Liefdes liederlijke list.
Enkele overwegingen bij Focquenbrochs Sonnet
Theo van der Heijden

Focquenbroch zou zwaar teleurgesteld zijn in de liefde. Hij was ‘uitgehold door een ongelukkige liefde’¹ en ‘Gekneusd door een ongelukkige liefde, waarmee hij de spot drijft.’² Hij schrijft daarover niet vanuit een verheven perspectief, maar ironiseert en interpreteert op cynische wijze liefdes lotgevallen in zijn leven. Toch moeten we oppassen met een al te nadrukkelijke koppeling van biografie en literaire teksten. Het is heel goed mogelijk dat hij met een forse knipoog het door verliefdheid ontstane, wonderlijke gedrag van medemensen observeert en becommentarieert. Een vermenging van eigen ervaringen en die van anderen is evenmin ondenkbaar. Overigens is het thema van afgewezen liefde en afwezige geliefde zeer bekend in de poëzie van de zeventiende eeuw, waar Focquenbroch naar vorm en inhoud graag met (zelf)spot mee speelt.³ En zegt Focquenbroch zelf niet in zijn voorwoord bij het eerste deel van Thalia, of Geurige Zang-Goddin, dat hij gedichten uitsluitend voor zijn eigen plezier schrijft?

Zijn gedicht Sonnet laat zich als volgt samenvatten. Een ik-figuur richt zich tot de knappe Klorimene. Hij verzucht, dat hij haar gunst zou willen verwerven. Daartoe is hij echter niet in staat, omdat hij als mens is geboren en kennelijk dus ook met daaraan verbonden tekortkomingen. Klorimene toont zich meer ontvankelijk voor een andere man, die zich meer dierlijk dan menselijk gedraagt, zo meent de gemankeerde minnaar.

Hij moet dus ervaren, dat de vrouw meer aantrekkingskracht voelt tot bestialer types, die haar wel tot liefde kunnen verleiden. Zelfs is het zo, dat de oppergod Jupiter (Zeus) ooit, lang geleden, bij gebrek aan animale instincten in zijn goddelijkheid tekort moest schieten en daarom menig blauwtje liep.

Op basis daarvan kwam de hoogste godheid tot het inzicht, dat hij van deze wetenschap gebruik moest maken. Hij besloot zich voor te doen als dier in enkele van zijn pogingen een vrouw te mogen beminnen. In de klassieke mythologie zijn de verhalen bekend over Leda en Europa. Focquenbroch maakt dankbaar van deze wetenschap gebruik. Leda was de dochter van een koning van Aetolië, en de vrouw van de Spartaanse koning Tyndareüs. Ze ging regelmatig baden in de rivier de Eurotas en ontmoette daar op een dag Zeus in de gedaante van een zeer vriendelijke zwaan. Ze beminden elkaar en het gevolg was de geboorte van drie kinderen: Castor, Pollux en Helena, om wie de Trojaanse oorlog zou ontstaan. Het tweede voorbeeld betreft Europa. Deze Fenicische prinses werd door Zeus (Jupiter) verleid in de gedaante van een prachtige, tamme, witte stier. Zij klom op zijn rug en hij voerde haar snel naar Kreta, waar zij het leven schonk aan de latere koning Minos en twee andere zonen.

Uit een en ander blijkt, dat geen mens en ook geen godheid in staat is een vrouw te veroveren. Integendeel, wil men door een vrouw bemind worden, dan hoeft men slechts een beest te zijn!

Het sonnet is opgebouwd uit twee kwatrijnen en twee terzinen. Het rijmschema is: abba abba ccd eed. De dichter gebruikt dus niet het traditionele Italiaanse cdc dcd in het sextet, hetgeen niet

1 Focquenbroch: bloemlezing uit zijn lyriek. Met een inleiding van W.F. Hermans. Amsterdam: Van Oorschot, 1946, p.11.

2 Gerard Knuvelder. Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Tweede deel. 's-Hertogenbosch: Malmberg, 1958, p. 317.

3 Bloemlezing uit de gedichten en brieven van Willem Godschalk van Focquenbroch. Met inleiding en aantekeningen door C.J. Kuik. Zutphen: Thieme, [1977], p. 12. Gerrit Komrij. In Liefde Bloeyende: de Nederlandse poëzie van de twaalfde tot en met de twintigste eeuw in 100 en enige gedichten. Amsterdam: Bakker, 1998, p. 105.

[p. 56]

uitzonderlijk is. Van meet af aan werd in het sextet gevarieerd in het rijmschema. Focquenbroch hanteert de Franse variant, zoals onze renaissancedichters dat overigens vaak deden. Het metrum is strikt jambisch; iedere regel is opgebouwd uit een zesvoetige jambe of alexandrijn. De cesuur ligt na de derde versvoet. Focquenbroch blijkt een vormvast dichter te zijn. Daarnaast maakt hij gebruik van een enkele functionele afwijking in het metrum. Het ‘Ach’ aan het begin van regel 5 kan antimetrisch gelezen worden als een overbeklemtoning van de smartelijkheid van de bevindingen van de ik-figuur. Ook aan het begin van regel 8 wordt de eerste lettergreep benadrukt: na het octaaf volgt een wending, de volta. Het antwoord wordt gegeven op de vraag, hoe Zeus (Jupiter) een soortgelijk probleem oplost, als waar de ik-figuur mee te kampen heeft. Met de nadruk op ‘Maer’ (regel 13) wordt een accent gelegd, dat de opmaat biedt voor de finale oplossing, die in de laatste regel gegeven wordt. ‘Niet’ wordt zwaar overbeklemtoond. Er is immers geen enkel ander middel voor de gefrustreerde minnaar, wil hij het object van zijn hartstocht veroveren, dan zich niet alleen vermommen als een beest, maar zelfs een ‘beest’ ZIJN. Hiermee wordt dus de meest extreme stap naar dierlijk gedrag gezet, teneinde liefdes lusten te kunnen botvieren.

Met deze afsluiting in de laatste regel heeft Focquenbroch een zogenaamd verrassingssonnet (sonnet du coude) geschreven, hoewel het verrassingseffect wordt verzwakt door de introductie van het beestmotief in de regels 5 en 6. Dit type sonnet is in de burleske literatuur ontstaan als een soort grapje op de traditionele eis, dat octaaf en sextet in een zekere verhouding tot elkaar zouden moeten staan, waarnaast ook een wending halverwege het sextet tot de mogelijkheden behoorde. De ‘uitsmijter’ in de laatste regel van een sonnet werd gezien als een grappige variant en werd zelfs een modeverschijnsel in de late zeventiende en achttiende eeuw.⁴

Waar gaat het nu uiteindelijk om? Volgens Kuik⁵ was het aantal variaties op de lof der vrouwen haast onuitputtelijk, maar in de burleske poëzie was dat ook het geval met de bespotting van de vrouw. Het betreft in dit gedicht niet zozeer het uiterlijk van de vrouw. Focquenbroch hekelt eerder een van haar slechte karaktereigenschappen.

Deze opvatting is te eenzijdig. Niet alleen de vrouw wordt bespot, maar ook de man. Beiden laten zich in de war brengen door de liefde. De man wordt verleid tot beestachtig gedrag en laat lagere driften toe. De vrouw lokt zijn gedrag uit. Samen gedragen zij zich zot. De teleurgestelde minnaar is het slachtoffer van liefdes liederlijke list en heeft het nobele nakijken.

De hier gegeven tekst van het sonnet is de versie, zoals gepubliceerd in het Tweede deel van Thalia, of geurige zang-goddin. 1668/1669. Editie-werkgroep Focquenbroch, p. 145.

4 B. de Ligt. ‘Uit de geschiedenis van een sonnet.’ In De Nieuwe taalgids 68 (1975) 5, september, 368-376.

5 Kuik [1977], p. 109

[p. 57]

Sonnet

Hoe souw ick ooyt uw gunst, ô schoone Clorimeen!¹
Verwerven kunnen, daer ick ben een mensch gebooren,²
En daer het schijnt dat ghy een minnaer hebt verkooren,³
Die door sijn beestigheyt besit uw hart alleen.⁴

Ach, nu bevind ick, dat een beest, en anders geen,⁵

Het vrouwelijck gheslacht sleghs kan tot min bekooren;⁶
En dat mijn heer Jupijn daerom al lang te vooren⁷
Selfs met sijn Godheydt liep soo meenigh blauwe scheen.⁸

Weshalven hy daerom, in 't end, na beeter leeren,⁹

Sigh selfs om Leda heeft bedost met Swaeneveeren,¹⁰
En vrouw Europa heeft ontschaeckt in stiersche schijn.¹¹

Een teecken, dat noch mensch, noch Godheyt yet kan winnen;¹²

Maer dat men om sigh van een vrouw te doen beminnen,
Niet anders en behoeft, dan sleghs een beest te sijn.¹⁴

Finis

1 souw: zou.

2 een mensch: als mens.

3 verkooren: (uit)gekozen.

4 beestigheyt: beestachtigheid, door lage driften geleid; alleen: slechts.

5 bevind ick: ervaar ik; anders geen: geen ander wezen.

6 tot min bekooren: tot hartstocht verleiden.

7 Jupijn: Jupiter (Zeus); lang te vooren: lang geleden.

8 liep - blauwe scheen: een blauwtje liep, afgewezen werd bij een (huwelijks)aanzoek.

9 Weshalven: Om welke reden; in 't end: tenslotte; na beeter leeren: na ervaring wijzer geworden.

10 Sigh selfs: Zichzelf; Leda - Swaeneveeren: Leda, dochter van Thestius, echtgenote van de Spartaanse koning Tyndareüs, door Zeus (Jupiter) om haar buitengewone schoonheid bemind. Hij bezocht haar in de gedaante van een zwaan (bedost: uitgedost als).

11 Europa: dochter van de Fenicische koning Agenor, ofwel van Phoenix, geschaakt door Zeus (Jupiter) in de gedaante van een stier (in stiersche schijn) en naar Kreta gebracht.

12 teecken: bewijs, blijk, uiting; yet: iets.

14 Niet - behoeft: niets anders nodig heeft.