Fumus. Jaargang 7

[p. 49]

Van valken en velden. Focquenbrochs Hymens Bruylofts-toorts¹
Roland de Bonth

Het epithalamium of bruiloftsdicht, dat oorspronkelijk uit de Klassieke Oudheid stamt, werd nieuw leven ingeblazen tijdens de Renaissance. Onder welgestelde burgers was het laten vervaardigen van gedichten ter gelegenheid van bijzondere gebeurtenissen in het menselijk leven een soort statussymbool. Geboorte, doop en overlijden gaven alle aan een dichter aanleiding gelegenheidspoëzie te schrijven, maar de voltrekking van een huwelijk vormde daartoe wel de voornaamste reden. In deze bijzondere aflevering van Fumus wil ik aandacht vragen voor één van Focquenbrochs Nederlandstalige bruiloftsdichten: Hymens Bruylofts-toorts.

Dit bruiloftsdicht had Focquenbroch geschreven ter gelegenheid van het huwelijk van ‘Mons. A. Valckenier’ en ‘Me-Juffr. I. van Schoonevelt’. Het gedicht is opgenomen in het eerste deel van Thalia, of geurige sang-goddin, uitgegeven in 1665 door Focquenbrochs vaste Amsterdamse drukker Joannes van den Bergh. Biografische bijzonderheden over beide echtelieden zijn niet bekend. Ook over de plaats waar de huwelijksplechtigheid is voltrokken, tasten we in het duister. Het enige wat we met zekerheid kunnen stellen op basis van het verschijningsjaar van het Thalia-deel waarin het gedicht is opgenomen, is dat de bruiloft uiterlijk in 1665 zal hebben plaatsgevonden.

Het gedicht telt 40 alexandrijnen - zesvoetige jamben met een korte rust in het midden. De verzen zijn niet in strofen verdeeld. Focquenbroch heeft in dit gedicht zowel mannelijk als vrouwelijk eindrijm toegepast. Het rijmschema dat hij heeft gebruikt, is gekruist rijm.

Naar de inhoud kunnen we het gedicht in drieën verdelen. In de eerste acht regels voert Focquenbroch de Latijnse huwelijksgod Hymen ten tonele. Vervolgens richt hij zich in de regels 9 tot en met 28 tot de bruidegom, waarna hij in de regels 29 tot en met 40 beide echtelieden toespreekt.

Julius Caesar Scaliger stelde in zijn postuum uitgekomen Poetica (1561) als eerste eis aan een goed bruiloftsdicht dat het moet handelen over de wederzijdse passie van de bruid en de bruidegom.² Hieraan voldoet Hymens Bruylofts-toorts. In het eerste gedeelte laat Focquenbroch Hymen - met het voor hem kenmerkende attribuut de toorts - het vuur ontsteken tussen de bezongen echtelieden, die zich vervolgens vol wellust aan elkaar overgeven (vv. 5-7). De huwelijksgod bewerkstelligt echter nog meer: hij laat ‘droefheyt’ en ‘bitter’ het veld ruimen om ze te vervangen door ‘vreucht’ en ‘'t soetste soet’ (v. 8). Met dit klassieke topos voegt Focquenbroch zich naar een eis die Karel van Mander aan bruiloftsdichten had gesteld: vreugde moet de boventoon voeren.³ Scaliger schreef in zijn gemelde Poetica bovendien dat er melding gemaakt moest worden van de zogenaamde ‘lascivia lususque’, dat wil zeggen de vrees van de bruid voor de nakende strijd waarin zij uiteindelijk - uit medelijden voor haar echtgenoot - het onderspit zal delven. Dit topos komt in Focquenbrochs bruiloftsdicht echter niet voor.

Onderzoek heeft uitgewezen dat een eveneens opvallend vaak aangetroffen element in bruiloftsdichten het complimenteren van de beide echtelieden is. Bouman spreekt in dit verband van het ‘laus’-karakter.⁴ Dit aspect komt in Hymens Bruylofts-toorts met name naar voren in de manier waarop Focquenbroch zich tot de bruidegom richt. Hij noemt hem eerst ‘wackre

1 Graag wil ik dr.mr. I.M. de Bonth-Weekhout danken voor de waardevolle op- en aanmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel.

2 Zie over Scaligers theorie: J. Bouman. ‘Inleiding’. In Nederlandse gelegenheidsgedichten voor 1700 in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. 's-Gravenhage: Koninklijke Bibliotheek, 1982, p. vii-xix, m.n. xiv.

3 M.A. Schenkeveld-van der Dussen. ‘Christus, Hymenaeus, of de “Teelzucht”’. In Visies op Vondel na 300 jaar. Den Haag: Nijhoff, Tjeenk Willink Noorduijn, 1979, p. 11-25.

4 Bouman 1982, p. xv.

[p. 50]

Valckenier’ (v. 9), die ‘vol van moedt’ (v. 10) al wat pijnlijk is, heeft ondergaan, en de tweede keer dat Focquenbroch hem aanspreekt, noemt hij hem ‘brave Valckenier’ (v. 21). Net als in andere gelegenheidsgedichten, worden woordspelingen met de namen van de toegezongenen vaak aangetroffen in epithalamia.⁵ Bij het schrijven van Hymens Bruylofts-toorts heeft Focquenbroch in niet geringe mate gebruik gemaakt van de mogelijkheden die de achternamen van de echtelieden hem boden: ‘Waer in gy vreugdigh mocht dit Schoone Velt in treen’ (v. 12) en ‘Wijl s'u den ingangh van het Schoonste Velt ontsluyt’ (v. 16), ‘Nu dat ghy d'intree van dit Schone Velt verkrijgt’ (v. 20) en tot slot ‘Tree met uw Valck te Veldt, de jaght is u vergunt’ (v. 24).

Pas in het derde deel van het gedicht betrekt Focquenbroch - zijdelings - de bruid in zijn gedicht: ‘Leef dan, Vereende Twee!’ (v. 29) en ‘Noch meer luck, lieve Twee!’ (v. 37). Hij wenst het echtpaar een vreugdevol, vroom, vreedzaam en vruchtbaar samenleven toe. Het slot bevat derhalve het derde element dat volgens Scaliger in een goed bruiloftsdicht moest voorkomen: het uitspreken van de wens dat het huwelijk spoedig met kinderen zal worden gezegend. Focquenbroch sluit het gedicht af met het uitspreken van de hoop dat het echtpaar na dit aardse leven de hemelse gelukzaligheid ten deel zal vallen, een heilwens die we bij Van Mander ook al tegenkomen. Het ligt voor de hand dat Focquenbroch zich bij het schrijven van deze regels heeft laten leiden door de levensbeschouwelijke achtergrond van de toegezongenen. Een bruiloftsdicht werd vaak op bestelling geschreven en als het echtpaar specifieke wensen had ten aanzien van het gedicht zal de dichter zich daarnaar hebben geschikt.⁶

Op grond van het bovenstaande kan worden geconcludeerd dat Hymens Bruylofts-toorts een traditioneel bruiloftsdicht is. De literaire waarde ervan is niet bijzonder groot. Epithalamische gedichten behoorden tot de gebruikskunst: het voornaamste doel was iemand een gezond, gelukkig en kinderrijk leven toe te wensen, niet om een literair kunstwerk tot stand te brengen.⁷ Toch neemt het gedicht binnen de gelegenheidspoëzie van Focquenbroch een bijzondere positie in. Hymens Bruylofts-toorts onderscheidt zich van de andere bruiloftsdichten aangezien Focquenbroch voor het huwelijk van A. Valckenier en I. van Schoonevelt niet alleen dit gedicht heeft geconcipieerd maar ook een circa 400 regels tellende klucht, eveneens afgedrukt in het eerste deel van Thalia: de Klucht van de weyery. Het woord Weyery uit de titel van de klucht betekent in eigenlijke zin ‘het jagen op dieren om deze te vangen en te doden’ - het WNT verwijst in het lemma weiderij onder meer naar dit toneelstuk van Focquenbroch. Daarnaast heeft het woord als figuurlijke betekenis ‘vrouwenjagerij’. En hoewel Focquenbroch in zijn klucht niet expliciet de term ‘Venus’ weiderij’ gebruikt - in de zin van liefdesspel, sexuele omgang - wordt bij lezing van dit toneelstuk al ras duidelijk dat deze erotische bijbetekenis de bruiloftsgasten niet kan zijn ontgaan. Worp achtte dit werk ‘geene bespreking’ waardig.⁸ In een artikel in De Gids noemt hij het stuk ‘zeer vuil en onkiesch, en wij verbazen ons onder het lezen weer, wat onze voorvaderen toch al niet konden en wilden aanhooren en in welke woordspelingen zij al niet behagen schepten.’⁹

De twee korte bedrijven waaruit de Klucht van de Weyery is opgebouwd, worden gespeeld door drie personages. In het eerste bedrijf, dat slechts uit één scène bestaat, maken we eerst kennis met een valkenier en zijn knecht Jasper. Deze valkenier - voorzien van zijn onafscheidelijke valk, schietgeweer (‘vuurroer’) en weitas - laat zich erop voorstaan dat hij een groot jager is, maar de eveneens opgekomen knecht leert de bruiloftsgasten dat deze beweringen met een grote korrel zout dienen te worden genomen.

5 Bouman 1982, p. xv.

6 Schenkeveld-van der Dussen 1979, p. 15, 20.

7 Vgl. Bouman 1982, p. xiii.

8 J.A. Worp. Geschiedenis van het drama en van het tooneel. Eerste Deel. Rotterdam: Langerveld, 1903, p. 458.

9 J.A. Worp. ‘Focquenbroch’. In De Gids 1881, p. 499-532, 503.

[p. 51]

Interessant is dat de Klucht van de Weyery uitgebreider onder woorden brengt wat Focquenbroch in Hymens Bruylofts-toorts slechts terloops vermeldt. De voorbije ‘winterdagen’ hebben veel van de valkenier gevergd (vv. 9-10):

Door dese verlede Winterdagen, 'tis waer, heb ik in mijn jagt vry wat hinder gekregen, Alsoo alle weghen, en landen onbeganckelijck waren, door de hagel, sneeuw en regen.

Uit het gesprek dat volgt, valt af te leiden dat de valkenier zich grote moeite heeft moeten getroosten om zijn geliefde te schaken. Jasper bevestigt dit en laat zich ontvallen dat zijn meester ‘groot prijckel liep van een blaeuwe scheen’ - een groot risico liep een blauwtje te lopen. Pas na lang aandringen heeft de valkenier van de ‘Eygenaer’ toestemming gekregen ‘in dit Schoone Velt’ te jagen. Hierna laat Focquenbroch de valkenier - zoals we ook in Hymens Bruylofts-toorts hebben gezien - in woordspelingen met de namen van bruid en bruidegom de volgende dubbelzinnige regels uitspreken:

Vol moedt, en couragie, toonden ick my altijt in het Velt,
En dese mijn moedige Valck, ontsagh noyt het gewelt
Van eenigh onweer; en hoe groot oock dat op het Velt de snee was,
Hy toonde altijt, gelijck sijn Meester, dat hy tot het jagen ree was.

In het tweede bedrijf voert Focquenbroch het derde sprekende personage ten tonele: een kok. Eigenlijk is hij een in kokskleren gestoken schoolmeester, want zijn gerechten bereidt hij - zo houdt hij in een monoloog zijn publiek voor - met ‘de Letter-kunst, 't begin van Geleertheyt, Wijsheyt, en van Eer’. Als de valkenier en Jasper bij hem zijn aangekomen en de buit van de valkenjacht aan hem hebben aangeboden - een kind dat geheel onverwacht uit de weitas tevoorschijn wordt gehaald! -, laat de kok weten dat hij het kind eerst door zijn vrouw als min zal laten zogen en dat hij daarna zorg zal dragen voor de scholing van het kind.

In de laatste scène van de Klucht van de weyery blijft knecht Jasper alleen op het toneel achter om het publiek het een en ander uit te leggen. De laatste vier regels die hij tot de aanwezige bruiloftsgasten richt, zijn namelijk de volgende:

En je weet wel, daer een Valckenier Bruygom, en daer het Velt de Bruydt is,
Dat daer nootsaeckelijck, van dat jaghen, soo een Natuurlijck Wilbraet binnen 't jaer de Buyt is.
Daerom indien 't je wel aenghestaen heeft, soo toont je altemael eens bly,
En lagh, en drinck, en legh eens an, ter eeren van De Klucht van de Weyery.

De laatste twee verzen laten zien dat Focquenbroch deze klucht in de eerste plaats heeft geschreven om haar te laten vertonen als onderdeel van het huwelijksfeest. In dat opzicht is dit toneelstuk aan te merken als gebruikskunst, net als het bruiloftsdicht dat hij voor het echtpaar heeft geschreven. Het is vrij uniek dat van Focquenbrochs hand zowel een bruiloftsdicht als een klucht zijn overgeleverd ter gelegenheid van hetzelfde huwelijk. Aldus wordt ons een gedetailleerde blik gegund op de aard en inhoud van dit soort ‘gebruiksliteratuur’. Alsof wij als gast zelf op het feest aanwezig zijn...

[p. 52]

Hymens Bruylofts-toorts, Ontsteken op het Huwelijck van Monsr. A. Valckenier En Me-Juffr. I. van Schoonevelt.

GOd Hymen, die sijn Toorts trots felle winter-vlagen,¹

Trots snee en hagelbuy, soo langh de weerelt staet,²
En soo langh als Auroor uyt't helder Oost al dagen,³
Altijdt onuytgheblust op 't heerlijckst branden laet.

Stoockt met dees heyl'ge vlam hier weer twee zuyvre zielen,⁵

En wentelt haer tesaem in dees gewenste gloet,⁶
Waer in vol wellust, zy, in een gestrengelt, krielen;⁷
En schaft voor droefheyt vreucht, voor bitter, 't soetste soet.⁸
Ghy wackre Valckenier! die in dees winternachten,⁹

Al 't geen dat pijnlijck is, hebt vol van moedt geleen;

Wanneer ghy daghelijcks die blyen dagh verwachte,¹¹
Waer in gy vreugdigh mocht dit Schoone Velt in treen,¹²
Gy (segh ick) siet nu't endt van uw bekommernissen;
En haelt uw leven weer, uyt d'oogen van uw Bruydt.¹⁴

Nu kan uw't hochste luck in gheenen deele missen,¹⁵

Wijl s'u den ingangh van het Schoonste Velt ontsluyt.
Hier 's nu die lieve uur van al uw wensch verscheenen;¹⁷
Hier 's geen meer ongeval, noch rampspoet dat u dreyght;
O neen; al uw verdriet en quellingh is verdweenen;

Nu dat ghy d'intree van dit Schone Velt verkrijgt.

Wel brave Valckenier! wijl niet dan kan beletten²¹
Het endt van al uw wensch; Soo traght, terwijl ghy kundt,²²
Op 't vaerdighst van uw vreught 't begin in 't werck te setten,²³
Tree met uw Valck te Veldt, de jaght is u vergunt.

Geen duystre Winter-naght sal u de paden weygren,

Wijl dat de heldre Toorts van Hymen u bestraalt:
En voortaen sal geen luck het uwe oversteygren,²⁷
Indien d'opreghte Min uw leevens-loop bepaelt.²⁸
Leef dan, Vereende Twee! leef vreughdigh, en leef heyligh,²⁹

Deelt steet elckanders vreught, en draeght elckaers verdriet;

Soo leeft ghy eeuwig wel, van alle Tweedraght veyligh,
Soo heght de Twist-Godes op u haer tanden niet.³²
So klaeght ghy nimmer om de strengheyt uwer banden,³³
Maer seegent 't heyligh jock, 't geen gh'op uw schouwdren schraeght,³⁴

Soo teelt ghy in uw vreught veel aengename panden;³⁵

Soo wordt uw voorspoet nooyt door ongeval verjaeght.
Noch meer luck, lieve Twee! en ongelijck meer seegnen,³⁷
Meer jaren dan wel eer oyt had Methusalem,³⁸
Wil d Opper-Hemelvooght doen op uw kruynen reegnen,³⁹

En schencken u het Rijck van't hoogh Jerusalem.⁴⁰

1 Hymen: de Latijnse huwelijksgod; Toorts: het voornaamste attribuut van god Hymen.

2 staet: bestaat.

3 Auroor: de godin van de dageraad volgens de Romeinse mythologie.

5 Stoockt: Wakkert gevoelens aan.

6 haer: t.w. ‘twee zuyvere zielen’.

7 krielen: krioelen.

8 't soetste soet: het alleraangenaamste (hier voornamelijk in fysiek-erotische betekenis).

9 wackre: krachtige.

11 blyen: heuglijke.

12 vreugdigh: gelukzalig.

14 haelt ... weer: haalt ... terug.

15 't hochste luck: het hoogste geluk.

17 die lieve uur: het dierbare moment.

21 brave: dappere; niet: niets.

22 endt: doel/oogmerk; terwijl: zolang als;

23 Op 't vaerdighst: Op het geschiktste moment.

27 luck: gelukzalige toestand; oversteygren: overtreffen;

28 d'opreghte Min: de ware liefde;

29 heyligh: deugdzaam.

32 heght: zet ... vast; Twist-Godes: godin van de twist.

33 So: Op deze wijze; strengheyt: kracht.

34 't heyligh jock: de echtverbintenis.

35 teelt: verwekt; panden: kinderen.

37 ongelijck meer seegnen: en nog veel meer zegeningen;

38 Meer jaren dan wel eer oyt had Methusalem: Methusalem werd 969 jaar oud.

39 Opper-Hemelvooght: God; op uw kruynen reegnen: op uw hoofden doen neerdalen.

40 het Rijck van't hoogh Jerusalem: de hemelse zaligheid