Fumus. Jaargang 7

[p. 31]

Vergilius' Bucolica op muziek: Focquenbroch en de Hollandse liedcultuur
Natascha Veldhorst

Als we het Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek uit 1937 moeten geloven, was Willem Godschalck van Focquenbroch een van God verlaten, onverantwoordelijke en drankzuchtige losbol: hij leidde een lichtzinnig leven waarin hij zijn dokterspraktijk verwaarloosde, zijn literair talent aan platvloerse grappen verspilde en zich het liefst vermaakte met muziek.¹

Dit negatief-florissante beeld van de dichter kwam niet uit de lucht vallen. Eerder al waren soortgelijke karakteriseringen uit de pen van literatuurhistorici gevloeid. Zij meenden dat wie zulke dubbelzinnige en recalcitrante poëzie schreef, zelf wel geen haar beter zou zijn, en dus lieten zij leven en werk van de dichter naadloos in elkaar overgaan - iets wat soms tot dubieuze biografische interpretaties leidde. Focquenbroch rondde in 1662 inderdaad een studie medicijnen af, maar het is niet zeker of hij daarna een eigen artsenpraktijk bezat. Ook met zijn losbandige leven viel het in werkelijkheid nogal mee. Hij lijkt de drank en de muziek in elk geval niet meer of anders te hebben gewaardeerd dan zijn tijdgenoten.

Dat Focquenbroch zelf ook een muziekinstrument bespeelde blijkt uit de tweede van zijn Afrikaense brieven (1678), waarin hij schrijft dat de dood van zijn neef hem zozeer de lust tot muziek maken ontnam, dat zijn viool totaal ontstemd en vol spinnenwebben aan de muur hing:

Wat aengaet mijn Musieck, die is, door het afsterven van mijn Cousin Van Heden (die met my overgekomen, en hier sedert eenige Weken overleden is) sodanigh verstorven, dat ghy mijn Violon met droefheyd aen de wand soud sien hangen, sodanig gediscordeert, dat ghy daer niet, dan de enkele Bas op soud vinden; terwijl in de holte van dat droevigh instrument, de spinne-koppen sodanig haer Logement hebben verkosen, dat ick geloof, dat sy van sins zijn van hun eygen weefsel, nieuwe Snaren daer op te maken.²

Voor zijn literaire werk gebruikte Focquenbroch de muziek op een traditionele manier. Net als veel andere dichters uit zijn tijd schreef hij een aanzienlijk deel van zijn gedichten op bestaande melodieën. Tientallen van zulke contrafacten zijn opgenomen in zijn poëziebundels Thalia, of geurige sanggoddin (1665 en 1668) en Afrikaense Thalia (1678). Ook in zijn blijspelen en kluchten zoals De verwarde jalousy (1663), Klucht van de weyery (1665) en Min in 't lazarushuys (1674) zingen de personages regelmatig op bekende wijzen.

Een werk van Focquenbroch dat tot nog toe aan de muzikale aandacht ontsnapte, is de Vergiliusbewerking die hij samen met zijn vriend Johannes Ulaeus maakte: De Herders-sangen van Virgilius Maro, In Neerduyts gesongen, op twee verscheydene Toonen, gepubliceerd in 1666 te Amsterdam.³ De twintig zangen zijn afwisselend ernstig en humoristisch; de serieuze delen zijn steeds van Ulaeus, de daarop volgende burleske zangen van Focquenbroch.⁴ In het hele werk speelt de muzikaliteit van de herder een belangrijke rol, zoals dat ook bij Vergilius het geval is. Het werk onderscheidt zich dus niet van zijn origineel en van andere zeventiende-eeuwse Eclogae-bewerkingen door het feit dat de muziek als onderwerp in het verhaal functioneert. Wat

1 P.C. Molhuysen en P.J. Blok (red.). Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10. Leiden: Sijthoff, 1937, p. 263.

2 W.G. van Focquenbroch. Afrikaense Thalia, of Het derde deel van de geurige zang-godin. Amsterdam: Jan ten Hoorn, 1678, p. 163-164.

3 Over Ulaeus en Focquenbroch, zie Karel Bostoen. ‘Mogelijk een vroom gelaat en een vroom gewaad, maar beslist on-vrome praat: de aankomend predikant Johannes Ulaeus in zijn Alkmaars “Collegij”’. Fumus 3 (2005), p. 22-55.

4 Dat de humoristische delen van Focquenbrochs hand zijn, blijkt uit het openingsgedicht van Ulaeus en de stijl van de zangen. Zie ook de argumentatie van Jan Helwig op http://nl.wikipedia.org/wiki/Willem_Godschalck_van_Focquenbroch.

[p. 32]

De Herders-sangen bijzonder maakt, is dat de muziek ook daadwerkelijk in de tekst - althans in de burleske delen - is opgenomen in de vorm van liederen met wijsaanduidingen. De lezer kon deze liedjes zelf zingen als hij de melodieën kende.

Het zingen van Nederlandstalige liederen was destijds een geliefde bezigheid. Er werd overal en door iedereen gezongen, door arm en rijk, jong en oud, en individueel en collectief. Mensen hadden tientallen melodieën paraat, en in de talrijke liedboeken werden de populaire liederen jaarlijks verzameld en uitgegeven.⁵ Het belang van het lied voor de Nederlandse cultuur in de Gouden Eeuw kan moeilijk worden overschat, en is in recent verschenen overzichten van de Nederlandse cultuur- en literatuurgeschiedenis dan ook terecht sterk benadrukt.⁶

Minder bekend is dat liederen en melodieën ook buiten de liedboeken hun weg vonden en infiltreerden in vrijwel alle andere literaire genres, ook daar waar de tegenwoordige lezer het misschien niet zo gauw zou verwachten. Ze werden niet alleen verwerkt in toneelstukken en embleembundels, maar ook in romans, bijvoorbeeld in Johan van Heemskercks Batavische Arcadia (1637) of Gysbert de Silles Dwalende liefde (1645), en in uitgesponnen gedichten zoals Focquenbrochs en Ulaeus' Herders-Sangen.

Alleen al door die genrevermenging van lied- en dichtvorm is deze Vergilius-bewerking een interessant geval. Er is muzikaal materiaal uit contemporaine liedboeken verwerkt, en de liederen uit De Herders-sangen hadden in theorie zelf ook weer in de liedboeken terecht kunnen komen (wat voor zover ik kon nagaan niet is gebeurd). Liederen komen voor in twee van de twintig zangen: de zevende en de negende, beide in de parodiërende versie van Focquenbroch. In het zevende deel zijn zes melodieën opgenomen, in het negende deel vier. Ulaeus verwerkte in zijn serieuze delen geen melodieën. Ook de overige acht zangen van Foquenbroch, ‘op een andre toon’ volgend op die van Ulaeus, bevatten geen wijsaanduidingen.

Het fragment dat hieronder is afgedrukt, vormt de opening van de ‘Sevenste Herders-sangh’. Aan het woord is herder Melibeus, die op een hete zomerdag in de velden op zoek is naar zijn verloren geit. Na lang zoeken vindt hij het dier terug bij Daphnis, een andere herder, die hem overhaalt een zangwedstrijd tussen de ruziënde Coridon en Tyrsis bij te wonen. Die ‘twee welgelonghde Herders’ zingen zich vervolgens ‘half aen flerders’ om de titel van ‘Sang-baes’ te verkrijgen. Op zes verschillende melodieën zingen ze ieder telkens één strofe, Coridon de ‘Sangh’ en Tyrsis de ‘Tegen-sangh’.⁷ Ik laat hieronder een overzicht volgen van de melodieën, en de toepassing ervan in de liedboeken - door andere dichters en door Focquenbroch zelf:

1.	‘Wallis: Of Kers-nach’. Dit is de melodie ‘O kersnacht’ uit Vondels Gysbreght van Aemstel (1637), die in de tweede helft van de eeuw bekend stond als ‘Wallis’, naar het populaire lied ‘Wel Prinsje van Wallis, hoe slaept gy niet?’. De wijs is onder meer gebruikt in de Enkhuizense liedbundel Lente-bloemtjes (1682), en is met muzieknotatie opgenomen in Carolus Tuinmans Mengel-stoffe van veelerlei stichtelijke gezangen.
2.	‘Sarabande’. Hiermee wordt een melodie bedoeld die elders als ‘Sarabande Pinel’ wordt aangeduid. Liederen op deze wijs, met en zonder muzieknotatie, zijn te vinden in de bundel Zederijmen (1656), Livinus van der Minnens Eerelycken pluck-vogel (1677), Willem de Swaens Singende swaen (1664) en Tuinmans Mengel-stoffe.
3.	‘Amarant’. Deze melodie is onder andere gebruikt in de Amsterdamse mengel-moez (1658), De nieuwe Haagsche nachtegael (1659) en het Enchuyser liedt-boecksken (1668).

5 Natascha Veldhorst. Zingend door het leven. Het Nederlands liedboek in de Gouden Eeuw (verschijnt in het najaar van 2009).

6 René van Stipriaan. Het volle leven. Nederlandse literatuur en cultuur ten tijde van de Republiek (circa 1550-1800). Amsterdam: Prometheus, 2002; Willem Frijhoff & Marijke Spies. 1650: Hard-won unity. Assen [etc.]: Royal Van Gorcum [etc.], 2004; Karel Porteman & Mieke Smits-Veldt. Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700. Amsterdam: Bakker, 2008.

7 Informatie over de melodieën is ontleend aan De Nederlandse Liederenbank, Meertens Instituut Amsterdam.

[p. 33]

4.	‘Grand Bour’. Deze melodie, die elders is aangeduid als ‘Grande bourrée’, komt voor in Joan Blasius' Fidamants kusjes (1663) en met muzieknotatie in Tuinmans Mengel-stoffe.
5.	‘Tricarville’. Een melodie die onder meer werd gebruikt in Gerardus van Wolsschatens Antwerps lust-hofken (1661) en Joan Blasius' Fidamants kusjes (1663). Focquenbroch schreef zelf nog een ander lied op ‘La Tricarville’: ‘Die uw schoonheid niet bemind’. De muzieknotatie is te vinden in het Klavierboek van Anna Maria van Eyl (1671).
6.	‘La Gaillarde’, ook aangeduid als ‘Courante simple’. Focquenbroch schreef nog vier andere liederen op deze melodie: ‘Heel t'onrecht beelt gy u myn min’, ‘Indien ik dacht, ô schoone zon!’ en ‘Schoone oogen! die, met schoot op schoot’ (op de wijs ‘Simple Courant’). En ‘Fillis! wie kan uw schoonheid zien’ (op ‘La Gaillarde’). De muzieknotatie is te vinden in Christian de Plackers Evangelische leeuwerck (1682), Aemilius van Cuilemborghs Godtvruchtige sangh en rym-stoffe (1683) en Tuinmans Mengel-stoffe.

De lijst is zeker nog niet volledig, maar laat al wel zien dat alle melodieën terug te vinden zijn in liedboeken uit de jaren '60-'80. Ook de eerste druk van Tuinmans Mengel-stoffe stamt mogelijk uit deze periode, maar van deze bundel zijn alleen een tweede en derde druk uit 1709 en 1725 bewaard gebleven. Het is duidelijk dat Focquenbroch bewust koos voor melodieën die in zijn tijd populair waren, en dat hij zijn tekst daarmee niet alleen van een komische Hollandse noot wilde voorzien, maar ook toegankelijker heeft willen maken voor het Nederlandse publiek. Hij verplaatste het antieke herdersleven naar de zeventiende-eeuwse Nederlanden, en liet de herders het repertoire zingen dat daar in de jaren zestig in de straten, en op bootjes en wagens werd gezongen. Zelfs het idee van een zangwedstrijd zal de Hollandse jeugd bekend zijn voorgekomen. Uit liedboeken blijkt dat er uiteenlopende collectieve muzikale spelen werden georganiseerd, van beurtzangen en zangspelletjes tot refrein- en dialoogliederen.

Rest nog de vraag wie van de twee zanghelden deze muzikale strijd won. Voor hun dichterlijke uitboezemingen maakten Coridon en Tyrsis beiden gebruik van dezelfde zes melodieën, die ze ‘by na tot barstens van haer longen’ zongen. Maar ‘hoe dat Tyrsis oock mocht schreeuwen’, zijn fanatieke zingen was als het ‘piepen van de Meeuwen’ vergeleken bij het ‘schater'n van de Nachtegael’, en uiteindelijk was het Coridon die met de eer van ‘Sang-baes’ ging strijken.

En toch: Fock zou Focquenbroch niet zijn als hij deze overwinning, en de macht van de muziek in het algemeen, niet meteen op de hak genomen had. Zo teleurgesteld hoefde Tyrsis dus niet te zijn. Door ‘Onze Bataafse Vergilius met zijn vrolijke muze’ (deze typering komt uit een lofdicht van Jan Neuyen in de bundel)⁸ werd in de negende herderszang de waarde van het lied bij monde van Lycidas en Meris duchtig gerelativeerd. Hier deed zich duidelijk Focquenbrochs eigen tegendraadse literatuuropvatting gelden.⁹ Een prachtig gedicht, een ontroerend lied..... uiteindelijk was het gewoon wc-papier waarmee de soldaten hun kont afvegen.

Lycidas

'k meen een Veers,

Of Liedtjes, dat sijn by Soldaten
Slechs scheur-papiertjes voor de neers.

Meris

Ghy seght seer wel; want dat Jan-hagel

dat acht een Veers soo veel als struyf,
Of als het schraepsel van een nagel.¹⁰

8 Zie over dit lofdicht Bauke Hekman. ‘Bijzondere betrekkingen tussen Willem Godschalck van Focquenbroch, Jan Neuyen, Arnold Moonen en Joannes van den Bergh’. In Fumus 4 (2006), p. 24-25.

9 M.A. Schenkeveld van der Dussen. ‘Focquenbrochs recalcitrante poëtica’. In W.J. van den Akker e.a. (red.). Traditie en vernieuwing. Opstellen aangeboden aan A.L. Sötemann. Utrecht [etc.]: Veen, 1985, p. 35-47. Zie ook W.G. van Focquenbroch. De Afrikaanse brieven. Hertaald door Thomas Rosenboom. Met een inleiding door Arie Jan Gelderblom. Amsterdam: Prometheus, 2007, p. 11.

10 De Herders-sangen van Virgilius Maro, In Neerduyts gesongen, op twee verscheydene Toonen. Door I.U. en W.v.F. Amsterdam: Johannes van den Berg, 1666, p. 93.

[p. 34]

Melibeus. Sevenste Herders-sangh. Op een Andre Toon.

't WAs eens in 't hartje van de Soomer,
Dat in de schauw van 't Eycke blat,²
Daphnis, gelijck een Joost de Droomer,³
Met 't hooft in bey sijn handen sat;
Wanneer twee wel-gelonghde Herders⁵
(Dat Tyrsis was met Coridon)
Die sich vaeck songen half aen flerders,⁷
En die, voor 't roosten van de Son,⁸
Haer vee al hadden t'saem gedreven,
Sich nedervoeghde aen sijn zy;

Ick onderwijlen, die soo even,

Wijl ick mijn Myrten stae en sny,¹²
De Geyt, mijn Kud-man had verlooren,¹³
Bevond my leelick in de mat;¹⁴
En stont en krauwde bey mijn ooren,¹⁵
Geheel beteutelt in mijn gat.¹⁶

Hem soeckende; nu her, dan derwaerts,

Soo kreegh my Daphnis in 't visier,
En riep: houw Melib,! kom herwaerts,
Uw Geyt, daer ghy na soeckt, is hier.
Kom set u, soo 't je tijdt mach lijen,
By ons hier in de lommer neer;
Stracks sult ghy sien, van alle zijen,
Hoe dat de Kudden, heen, en weer,
Hier tot, en van het water koomen;
Hier boord den Oever sich met riedt,²⁶
Hier gonst de By-swarm in de Boomen,
In 't endt, 't is hier soo mislick niet.²⁸

Wat souw ick doen? Ick had geen Knapen,

Noch jongens, die my te geval,
Mijn half-verdoolde Geyt, en Schapen,
Gaen drijven konde na de stal;
En echter liet ick my bepraten:³³
En gingh, het geen noodsaecklick was,
Om dit geselschaps wil, verlaten,
En plante my mee neer in 't gras.

Te meer, alsoo daer een krackeel was³⁷

Geresen, tusschen Coridon
En Tyrsis, 't geen om sangh en keel was,
Quansuys, wie beter singen kon;⁴⁰
Dit liep soo hoogh, dat, van 't verwijten,
't Geen d'een, en d'ander, qualick nam,
Men schier geraeckt was aen het smijten,
En byna al aen 't vechten quam;
Weshalven, om die sotte grillen,
Waer mee dit volck haer herssens scheurt,⁴⁶
Soo veel het mooglick was, te stillen,
Soo wiert van ons voor goet gekeurt,

2 de schauw: de schaduw.

3 Joost de Droomer: verwijzing naar de Bijbelse Jozef.

5 wel-gelonghde: met uitstekende longen.

7 aen flerders: aan flarden.

8 roosten: branden.

12 Myrten: takken van de mirte (groene struik); stae en sny: sta te snijden.

13 Kud-man: leider van de kudde.

14 leelick in de mat: danig in de problemen.

15 stont en krauwde: stond te krabben.

16 geheel beteutelt in mijn gat: keek behoorlijk op mijn neus (lijkt typisch een Focquenbroch-uitdrukking).

26 boord: omboordt, omzoomt.

28 mislick: slecht, beroerd.

33 bepraten: overhalen.

37 krackeel: ruzie.

40 Quansuys: Ogenschijnlijk, blijkbaar.

46 haer herssens scheurt: elkaar de kop inslaat.

[p. 35]

 

Dat elck om strijdt eens op sou heffen;⁴⁹

50

En dat men dan, ter goeder trouw,

 

Hem, die sijn Maet souw overtreffen,

 

De naem van Sang-baes geven souw.

 

Hier op, na 't stellen van de Nooten,⁵³

 

Begonnen sy, in volle stilt',⁵⁴

55

By beurt dees Sangen uyt te stooten;

 

Die ghy kund lesen, soo ghy wilt.

49 op sou heffen: zou beginnen te zingen.

53 't stellen van de Nooten: het bepalen van de juiste toon.

54 in volle stilt': vanuit stilte, uiterst geconcentreerd.