Fumus. Jaargang 7

[p. 15]

Met de moed der wanhoop: Focquenbrochs overpeinzingen in een kano
Elly Groenenboom-Draai

Al ruim een halfjaar is Focquenbroch actief als fiscaal aan de Guinese Goudkust als hij zijn sombere ‘Gedachten, gehouden in een Canóa, op Zee’ in een dichtbrief verwoordt. Bevangen door melancholie dobbert hij voor de kust van Boutri (Butre), in het gezelschap van een ‘troep’ soldaten en elf zwarten,¹ bedreigd door gevaren, slechts gesteund door zijn dampende pijp.

Boutri was een gebied waar de Nederlanders sinds 1656 een klein - tamelijk onooglijk - fort bezaten, Batenstein geheten.² Relatief, zeker vergeleken met het land rond Elmina, moet het een aangename streek zijn geweest. In ‘Seker aenhanghsel van een Brief’, een bijlage van een van zijn eerdere brieven (waarover hierna meer), prijst Focquenbroch althans uitvoerig ‘De aengenaemheydt der Landtstreeck Botrou’. Het is een beeld dat jaren later bevestigd zou worden door Willem Bosman, die daar in de jaren 1690 en ‘91 werkzaam was geweest.³

Evenmin als de andere plaatsen aan de Goudkust was Boutri eigendom van de Republiek; voor veroveringen vormden de klimatologische en natuurlijke omstandigheden een te grote barrière. Om die reden werd er ‘gedeald’: in ruil voor militaire steun en handelsvoordelen sloot men verdragen met plaatselijke politieke leiders. Zo werd op 27 augustus 1656 het Verdrag van Butre van kracht, dat de jurisdictie regelde van de Nederlanden en de WIC over de stad Butre en het omringende land.⁴ Omdat die zeggenschap zich in de praktijk toch beperkte tot een bepaald fort, werd er in het dagelijks leven veel met burgers en lokale autoriteiten onderhandeld, en mogelijk waren zij ook behulpzaam bij het inrekenen van smokkelschepen.

Focquenbroch dobbert niet recreatief. Hij vaart langs de kust heen en weer in afwachting van een Zeeuwse ‘lorrendraaier’,⁵ die hij snel in de kraag hoopt te vatten. Met goede reden: behalve een basissalaris van 600 gulden per jaar, plus 120 gulden voor bediendes en maaltijden aan tafel van de gouverneur-generaal ontving de fiscaal immers een derde deel van de inkomsten uit buit en boetes.⁶ Al met al heel wat meer dan de revenuen van Focks werk als armendokter in Amsterdam. Vandaar zijn verzuchting in deze brief dat het goud hem royaal wordt toegeworpen, en zijn hoop als een rijk man terug te keren.

1 Volgens Bostoen liet hij zich bij dergelijke acties door ‘vijf à zes soldaten’ assisteren alsmede door ‘enkele zwarten’. Zie Karel Bosteen. ‘Opgewekte berichten uit het droevig Morenland. Afrika en de Afrikanen in de Afrikaense-Brieven (1668-1670) van Focquenbroch’. In Fumus 5 (2007), p. 1-28 (Bosteen 2007), p. 3. Voor het tijdschrift Fumus, zie: http://www.focquenbroch.nl/fumus/index.html.

2 H. den Heijer. De geschiedenis van de WIC. Zutphen: Walburg Pers, 1994 (Den Heijer 1994), p. 124 en Willem Bosman. Nauwkeurige beschryving van de Guinese Goud-, Tand- en Slavekust, nevens alle desselfs landen, koningryken, en gemenebesten: Van de Zeeden der inwoonders, hun Godsdienst, Regeering, Regtspleeging, Oorlogen, Trouwen, Begraven, enz. Mitsgaders de gesteldheid des Lands, Veld- en Boomgewassen, alderhande Dieren, zo wilde als tamme, viervoetige en kruipende, als ook 't Pluim-gedierte, Vissen en andere zeldzaamheden meer, tot nog toe de Europeërs onbekend. Tweede Druk van veel fauten gesuyverd en vermeerdert, en met veel nieuwe fyne kopere Plaaten vermeerd en verçierd. Amsterdam: Isaak Stokmans, 1709, dl. 1, p. 18. Ex. UBEUR: RLK K 635.

3 Bosman 1709, dl. 1, p. 20.

4 Den Heijer 1994, p. 128.

5 Willem Bosman verklaart deze betiteling van een smokkelschip als volgt. Lorrendraaiers zijn ‘onvrye Scheepen’, door Hollandse kooplieden uitgerust, die ‘door haar handel die zy hier doen dryven’ het ‘Regt ofte vryheyd van de Staat, aan de West-Indische-Maatschappy verleent, om dees kust alleen te behandelen, besteelen, en te kort doen [...]’ (Bosman 1709, dl. 1, p. 8).

6 Zie Bosteen 2007, p. 3 en 6.

[p. 16]

Intussen is Focquenbroch ‘gesetteld’ aan de Goudkust: hij kent het leven in de tropen; is zich bewust van voor- en (vooral) nadelen; mist het thuisland meer en meer, maar tracht met de moed der wanhoop zich staande te houden. Het goud is goed, maar de prijs is hoog. Té hoog, zo beseft hij. Allereerst wordt hij verteerd door het kansloze verlangen naar zijn geliefde, Maria van Sypesteyn (1642-1701), een adellijk meisje, nichtje van raadpensionaris Johan de Witt, op wie hij al sinds 1664 hopeloos verliefd was, maar dat zijn gevoelens niet beantwoordde en enkele maanden vóór zijn vertrek met een ander trouwde.⁷

Anders, maar evenzeer, en van meet af aan, mist hij zijn boezemvriend Johannes Ulaeus (1640-1734), met wie hij de gelukkigste uren van zijn leven doorbracht; met wie hij vóór zijn vertrek naar de Goudkust geregeld op de viool musiceerde, en met wie hij dubbel sloeg van het lachen onder het schrijven van burleske verzen.⁸ Al in de eerste Afrikaanse brief immers, ongetwijfeld gericht aan Johannes Ulaeus, verzucht hij: ‘O! Hoe menigh Duysentmael komen die playsierige tijdtverdrijven, die geurige invallen, en Burlesq: Sangen my in den sin, dewelcke ons soo menighmael, soo op 't Landt, als in de Stadt, tot lever schuddinge toe, hebben doen lachen.’⁹

En tenslotte ontbeert hij de rest van zijn vrienden, mannen als Adrianus Ulaeus, een broer van Johannes; de boekdrukker Johannes van den Bergh; de Amsterdamse rector Jacob Heijblock; Mr. Hendrik Duyst Janszoon, heer van Moerkerken; de schrijver Aernout van Overbeke en de studievrienden Johannes van Bersingen en Johannes van Royen.¹⁰

Maar ook anderszins is het kommer en kwel. Niet voor niets typeert Focquenbroch de Goudkust als een ‘droevigh’¹¹ land. Er heerst een ongezond klimaat, en een derde deel van de blanken overlijdt er binnen acht maanden aan een tropische ziekte. Zo ook Focquenbrochs oudere achterneef Philip van den Heede (1623-1669), die, als koopman en onder-commies in dienst van de WIC, met hem mee was gekomen naar Guinee¹² en met wie hij geregeld op de viool musiceerde. Nu hangt de viool werkeloos aan de muur en rest hem weinig meer vermaak dan wat amusante lectuur, zijn onafscheidelijke pijp, af en toe een glas met de dominee en de opperkoopman en het gezelschap van zijn ‘twee swarte jongens’.¹³

Geen wonder dat Focquenbroch uitziet naar het uur waarop hij Guinee kan verlaten. Die wens werd echter nimmer vervuld: al binnen twee jaar overleed hij ook zelf, net dertig jaar oud,¹⁴ vermoedelijk slachtoffer van een hevige epidemie die in de maanden april tot en met juli van het jaar 1670 in de handelspost woedde. Er zijn aanwijzingen, dat zijn overlijden in een missive van 14 juli 1670 aan de WIC werd gemeld; de missive zelf is echter verloren gegaan.¹⁵ Uit het archief van de eerste WIC blijkt dat de Zeeuwse Kamer van de WIC al op 1 december 1670 een kandidaat stelt voor het ambt van fiscaal, terwijl al vóor 24 november bekend werd dat de post vacant was.¹⁶

7 Op 1 maart 1668, enkele maanden voordat Focquenbroch naar Elmina vertrok, huwde ze de zestien jaar oudere Zeeuwse kolonel van de infanterie Theodoras van Vrijberghe (1626-1679). Zie Bostoen 2007, p. 7.

8 Bostoen 2007, p. 9.

9 Willem Godschalck van Focquenbroch. Afrikaense Thalia. Uitgegeven door Jan Helwig. Deventer: Sub Rosa, 1986 (Focquenbroch 1986), p. 161.

10 Zie Peter Kroone. Willem Godschalck van Focquenbroch, z'n familie, z'n vrienden, z'n werk; drie manieren van benaderen. Doctoraalscriptie 1982 Vakgroep Historische Letterkunde Universiteit van Amsterdam (Kroone 1982), p. 32 en 33; B. de Ligt. ‘Focquenbroch, familie en kennissen’. In Spiegel der Letteren 12 (1969-1970), p. 293-298 en Focquenbroch 1986, p. I en II.

11 Focquenbroch 1986, p. 173.

12 Zie Bostoen 2007, p. 6.

13 Focquenbroch 1986, p. 163-164.

14 Bostoen 2007, p. 8.

15 Focquenbroch 1986, p. V-VL

16 NA: Archief eerste W.I.C., nr. 15, fol. 230-231.Zie: H. Boontje. ‘Willem Godschalk van Focquenbroch’. In Vandaag 12 (1966), p. 34-50 (Boontje 1966), p. 49.

[p. 17]

Het kan haast niet anders of het is Johannes Ulaeus bij wie hij in de hier gepresenteerde dichtbrief zijn hart uitstort, een brief, die later is opgenomen in de Afrikaense Thalia. De afdeling ‘Afrikaense-Brieven’ van deze bundel bevat een viertal berichten die Focquenbroch vanuit Guinee verstuurde naar het thuisland. De bundel werd postuum, waarschijnlijk door dezelfde Johannes Ulaeus, in 1678 gepubliceerd.¹⁷ Op goede gronden valt aan te nemen dat deze Afrikaanse brieven alle aan hem zijn gericht.¹⁸ Drie ervan zijn in proza geschreven; de hier gepresenteerde vierde is een poëtische overdenking, een dichtbrief. Hoewel dagtekening en plaats van afzending ontbreken, is hij als brief herkenbaar aan de - zij het anonieme - adressaat (‘Aen mijn Vrind N.N.’), de rechtstreekse aansprekingen in het gedicht (‘mijn waerde Vriend’, ‘Adieu dan Vrind!’), de goede wensen aan zijn vriend aan het slot én aan de ondertekening (‘Focquenb.’). Dat hij niettemin ook als litteraire uiting was bedoeld, blijkt uit de (dicht)vorm waarin hij is geschreven.

Alle Afrikaanse brieven zijn in 1997 door Monty Beekman in het Engels,¹⁹ en in 2007 door Thomas Rosenboom in modern Nederlands overgezet²⁰. Door twee honneursstudenten van de Universiteit van Stellenbosch, Marna Pretorius en Carolyn Meads, zijn ze bovendien in datzelfde jaar, voorzien van een gedegen inleiding en commentaar door Karel Bostoen, zeer verdienstelijk in het Afrikaans vertaald.²¹

Voorafgaand aan de ‘Afrikaense-Brieven’ vinden we in de Afrikaense Thalia een ‘Vervolgh van de Afrikaense Thalia Of Geurige Zang-Godin, Bestaende in eenige mengeldichten, Lietjes, en Brieven’²². Dit gedeelte wordt besloten met een (dicht)brief met het opschrift ‘Salve Amice’.²³ Focquenbroch is nog in Amsterdam als hij die schrijft, maar zijn vertrek is ophanden. Het schip waarmee hij naar Guinee zal afreizen, de Gideon,²⁴ ligt intussen op de rede van Texel.²⁵ Hij is bezig zich reisvaardig te maken en verzoekt zijn vriend (waarschijnlijk eveneens Johannes Ulaeus²⁶, die intussen naar Alkmaar was verhuisd²⁷) om, samen met zijn neef (mogelijk dezelfde die ter sprake komt in de hier gepresenteerde brief²⁸), afscheid van hem te komen nemen, aangezien hij niet meer in de gelegenheid is hem zelf te bezoeken.²⁹ Blijkbaar heeft deze vriend zich er een week eerder over beklaagd dat Focquenbroch niet naar hém was toegekomen.

17 Zie hierover: Focquenbroch 1986, p. VIII; p. 23-26 van Karel Bostoen. ‘Mogelijk een vroom gelaat en een vroom gewaad, maar beslist on-vrome praat: de aankomend predikant Johannes Ulaeus in zijn Alkmaars “Collegij”’. In: Fumus 3 (2005), 1, p. 22-55 (Bostoen 2005), en Bostoen 2007, p. 10.

18 Zie p. 53-54 van B. de Ligt. ‘Aantekeningen bij een uitgave van W.G. Focquenbrochs Afrikaense Thalia’. In Spiegel der Letteren 6, 1962-1963 (De Ligt 1962-63), p. 50-56.

19 De tekst is onder de titel ‘The African Letters’ uitgegeven in E.M. Beekman. The crippled heart: an introduction to the life: Times and works of Willem Godschalck van Focquenbroch. Leiden: Astraea, 1997 (Beekman 1997), p. 109-126; voor het commentaar, zie p. 127-134.

20 Willem Godschalck van Focquenbroch. De Afrikaanse brieven. Hertaald door Thomas Rosenboom. Met een inleiding door Arie Jan Gelderblom. Amsterdam 2007.

21 Focquenbroch se Afrikaanse briewe. Inleiding en kommentaar deur Karel Bostoen, vertaling in Afrikaans deur Carolyn Meads en Marna Pretorius. Universiteit van Stellenbosch, Departement vir Afrikaans en Nederlands, Februari-Mei 2007 (Bostoen, Meads en Pretorius 2007). Te raadplegen via: http://www.focquenbroch.nl/bibliotheek/fokinafri/FokInAfri.html.

22 Focquenbroch 1986, p. 64-155.

23 Focquenbroch 1986, p. 153-155.

24 Zie hierover Kroone 1982, p. 10.

25 Zie Focquenbroch 1986, p. 154. Focquenbroch nóemt daar het eiland Texel echter niet bij name, maar omschrijft het in de vss. 19-24, daarbij verwijzend naar een bezoek dat de adressaat en hijzelf vorig jaar aan het eiland hebben gebracht. Zie ook Boontje 1966, p. 47.

26 Ook de vss. 41 t/m 57 (Focquenbroch 1986, p. 154-155) van ‘Salve Amice’ (waarin hij zichzelf vergelijkt met Aeneas) lijken daarop te wijzen: De Aeneas van Virgilius Jn sijn Sondaeghs-pack was immers een co-productie van Focquenbroch en Ulaeus.

27 Focquenbroch 1986, Salve Amice', p. 154-155.

28 Focquenbroch 1986, ‘Gedachten, gehouden in een Canóa, op zee’, p. 173, vs. 17.

29 Zie Bostoen 2007, p. 10.

[p. 18]

Amsterdam heet in deze dichtbrief nog een zinneloos oord (‘verbaesde pleck’), en Focq zelf lijkt vol goede moed, al lijkt hij zich de ongewisheid van de onderneming bewust.

De eerste (ongedateerde) Afrikaanse brief³⁰ is vermoedelijk niet al te lang na 22 september 1668 geschreven. Focquenbroch verhaalt daarin uitvoerig over de wederwaardigheden van zijn reis met de Gideon en zijn uiteindelijke landing op 18 september 1668 bij het ‘Casteel St. George Da Mina’ (Elmina), het best verdedigde fort op de West-Afrikaanse kust, waar het bestuur was gevestigd.³¹ Naar zijn eigen zeggen heeft de reis negen weken en vijf dagen geduurd,³² wat moet betekenen dat hij op 12 juli 1668 is vertrokken, en niet op de 17^e, zoals wel wordt beweerd.³³ Inmiddels slaat het heimwee al toe, en klinkt spijt over zijn besluit: het leven in Elmina zal geen feest zijn, en dagelijks zal hij zijn vrienden missen.³⁴

Ook refereert hij in deze brief aan een eerder schrijven aan zijn vriend, gedateerd 22 september [1668], vier dagen na zijn aankomst op Elmina. Dit is verscheept met het schip ‘Het Vosje’, en zal hem stellig al hebben bereikt, zo veronderstelt Focquenbroch; zijn vriend is dus op de hoogte van zijn behouden aankomst. Blijkbaar is dat het enige doel geweest, want hij belooft om in een volgende brief (de eerste Afrikaanse brief) uitvoerig over zijn reis, situatie, gezondheid alsmede over Guinee te verhalen.³⁵ In de brief van 22 september (de vijfde in getal) is daar kennelijk niet over uitgeweid. En dus zal dat een kort en relatief oninteressant bericht zijn geweest, dat mogelijk om die reden niet in de Afrikaense Thalia werd opgenomen.

De tweede brief uit de ‘Afrikaense-Brieven’³⁶ geschreven ‘Op 't Casteel St. George Da Mina’, dateert blijkens de ondertekening van 10 februari 1669. Focquenbroch pakt daarin flink uit over het ellendige bestaan waartoe hij, zijn riante verdiensten als fiscaal ten spijt,³⁷ op Elmina is veroordeeld. Ook haalt hij met droefenis het recente overlijden (in januari 1669) aan van zijn neef Philip van den Heede.³⁸ Voorts laat hij de adressaat weten dat hij hem al veertien dagen tevoren met een Hollands schip een brief heeft gezonden, die echter ‘wel eenige Maenden na dese sal arriveren’ aangezien het betrokken schip eerst nog een reis naar Angola moet maken. Wat die brief behelst, wordt niet vermeld, en dus valt niet met zekerheid te zeggen of hij identiek is met de hier uitgegeven dichtbrief, die immers niet is gedateerd. Mogelijk is er dus nog een zesde brief geweest. Wat daarvoor pleit, is dat Focquenbroch het overlijden van zijn neef in deze tweede brief bijna terloops aanhaalt, wat de indruk wekt dat hij dit voorval al in een eerder bericht (een zesde brief) - dat echter, zoals hij wist, láter zou arriveren! - uitvoeriger had gemeld. En dat kan niet de hier gepresenteerde vierde brief zijn,³⁹ aangezien daarin niet van Van den Heedes dood wordt gerept.

De derde brief is in feite geen brief maar een zeer amusante en informatieve bijlage bij een andere brief.⁴⁰ Hij draagt dan ook het opschrift ‘Seker aenhanghsel van een Brief./ Vervattende in sigh veel opmerckelijcke,/ en geloofwaerdige saecken: als/ De aengenaemheydt der Landtstreeck Botrou' [...]’.⁴¹ Volgens Bostoen is dit relaas een ‘aenhanghsel’ bij een

30 Focquenbroch 1986, p. 156-162.

31 Den Heijer 1994, p. 123. Over Elmina: Bosman 1709, dl. 1, p. 44-46 en 89-90.

32 Focquenbroch 1986, p. 159-160.

33 Karel Bostoen vermeldt als vertrekdatum 17 juli (zie Bostoen 2007, p. 2). Die datum ook in Focquenbroch 1986, p. V. De Ligt 1962-63, p. 51 noemt wél 12 juli 1668.

34 Hij verwoordt het o.m. als volgt: ‘siet my hier een Man van Staet, en van Eer; aen wien anders niet schijnt te ontbreecken, dan het waerde geselschap van soo veel goeje vrinden, als ick in Holland heb gelaten, en voor al, dat van u E:’ (Focquenbroch 1986, p. 160-161).

35 Focquenbroch 1986, p. 156.

36 Focquenbroch 1986, p. 162-165.

37 Zie hierover: Bosman 1709, dl. 1, p. 95.

38 Focquenbroch 1986, p. 164.

39 Focquenbroch 1986, p. 172-175.

40 Focquenbroch 1986, p. 166-172.

41 Seker aenhanghsel van een Brief. / Vervattende in sigh veel opmerckelijcke,/ en geloofwaerdige saecken: als / De aengenaemheydt der Landtstreeck Botrou': / De kluchtigen aert van de Koekebou': / De verschrickelijckheydt der Slangen aldaer: / En voorts in 't kort de gantsche Godsdienst, / Geloof, en aert der Guineesche inwoonders. ¢. / Soo dat wy met waerheydt mogen seggen dat in dese weynigh / Letteren meer bysonderheden van Guinea zijn, als in al de / Boeken die'er tot noch toe van beschreven zijn, / immers soo veel ons bekent is (Focquenbroch 1986, p. 166).

[p. 19]

onbekende brief⁴², maar ik waag de veronderstelling dat het is toegevoegd aan brief 4, de ‘Gedachten, gehouden in een Canóa, op Zee’, aangezien deze elementen bevat waarnaar in het ‘aenhanghsel’ wordt verwezen. Het begin daarvan luidt: ‘ALsoo het Schip daer dese mee gaet, noch een dach langer, dan ick gedacht had, blijft leggen; soo heb ick goet gevonden uw (in Passant, en om uw Philosophische Nieuschierigheyd te contenteren⁴³) hier nevens noch eenige particulariteyten van dit Land over te senden’. Vervolgens vertelt Focquenbroch dat niet de hele Goudkust zo dor is als in de buurt van Elmina, en dat er in de bergen zeer vruchtbare landstreken zijn, die niet voor het Land van Kleef⁴⁴ behoeven onder te doen. Hij vervolgt dan: ‘Onderdaegs aen Boutry zijnde (daer wy den Zeeuwschen Lorrendrajer, daer ick u van geschreven heb, vervolghde) begaven wy ons met ons drie Persoonen elck in een kleyne Canoa, ons alsoo latende een seer schoone, en soete Rivier op Roeyen [...]’.⁴⁵ In de bijlage vertelt hij dus ‘Onderdaegs’, dat wil zeggen onlangs, kort geleden, in Boutri te zijn geweest en daar achter een Zeeuwse lorrendraaier aan te hebben gezeten. In de ‘Gedachten, gehouden in een Canóa, op zee’ komt de jacht op een Zeeuws smokkelschip in de buurt van ‘Botrou’ vrij uitvoerig aan de orde,⁴⁶ en dus vermoed ik dat het aanhangsel gevoegd is bij de hier gepresenteerde dichtbrief. Dit verhaal zal hij immers niet ten tweeden male hebben gedaan.

Deze editie van Focquenbrochs ‘Gedachten, gehouden in een Canóa, op Zee’ is gebaseerd op de eerste druk van de Afrikaense Thalia, of Het derde deel van de geurige zang-godin, uitgegeven te Amsterdam door Jan ten Hoorn in1678. Hierbij is gebruik gemaakt van de facsimile-editie, gebaseerd op het exemplaar uit de Athenaeumbibliotheek Deventer AB Mo 577:5, die in 1986 door Jan Helwig is uitgegeven bij Sub Rosa te Deventer (Focquenbroch 1986). De op deze editie gebaseerde internettekst, verzorgd door Jan Helwig, is te vinden op http://focquenbroch.apud.net/athalfrm.htm.⁴⁷

Deze vierde (dicht)brief bestaat uit achtentwintig kwatrijnen. Ze zijn typografisch onderscheiden door het ‘inspringen’ uit de kantlijn, maar niet door witregels. Te herkennen zijn ze ook aan het (omarmend) rijm. De versregels bestaan alle uit vier-voetige jamben.

Hij moet geschreven zijn in de periode februari-mei 1669 aangezien het ‘Schip Zeelandia’⁴⁸ waarmee Focquenbroch zegt het Zeeuwse smokkelschip te gaan belagen, in dat tijdvak voor de kust bij Elmina lag,⁴⁹ maar vermoedelijk toch eerder in april of mei dan in februari, omdat dit bericht niet onmiddellijk gevolgd zal zijn op dat van 10 februari (de tweede Afrikaanse brief).

Samen met de laatste vier (vss. 97-112) vormen de eerste drie kwatrijnen (vss. 1-12), geschreven in de derde persoon, het kader van deze brief: ze beschrijven Focq als fiscaal in actie.

42 Zie Bostoen 2007, p. 8 en 10.

43 In 1660 studeerde Ulaeus in Leiden filosofie (Bostoen 2007, p. 9). In de eerste brief uit de Afrikaense-Brieven spreekt Focquenbroch eveneens van Ulaeus' ‘Philosophie’(Focquenbroch 1986, p. 157). Deze opmerking in het ‘aenhanghsel’ ondersteunt de veronderstelling dat Johannes Ulaeus de adressaat was van de Afrikaanse brieven.

44 Het Land van Kleef is een heuvelachtige streek in Noord-Rijnland-Westfalen, net over de grens; in de 17^e en 18^e eeuw een geliefd vakantieoord voor Nederlanders, ook voor Focquenbroch en Ulaeus, wiens vader daar een stuk land bezat (Bostoen 2007, p. 9-10).

45 Focquenbroch 1986, p. 167. Ook Bosman 1709 spreekt van een ‘versche Rivier’ aldaar, ‘die voor by ons Fort Landwaards inloopt, en zeer vermakelyk is.’ Volgens Bosman is het een niet al te brede rivier, aan beide kanten met hoge bomen begroeid, die de rivier overschaduwen. Ook hij heeft hem met een kano bevaren, zover als mogelijk, namelijk ‘omtrent drie mijlen van 't Strand’, omdat er daarna watervallen komen (p. 20).

46 Resp. in de vss. 5-8, 97-110 en 23.

47 Daarin twee kleine onjuistheden: ‘schreef’ (vs. 20) i.p.v. ‘Schreef’, en ‘schip’ (vs. 102) i.p.v. ‘Schip’.

48 Vs. 102.

49 Kroone 1982, p. 10.

[p. 20]

Dat is de uiterlijke actualiteit, het decor van een moedeloos man die in de tussenliggende strofen zijn hart uitstort.

De focus wordt verlegd in de vierde en vijfde strofe (vss. 13-20), en wordt onderstreept door de overgang in de ik-vorm. Van daar af spreekt Focquenbroch zijn vriend rechtstreeks aan. Scherp markeert hij het contrast tussen zijn eigen barre bestaan en diens - veronderstelde - rooskleurige situatie.

Dat ontlokt hem een jammerklacht van dertien kwatrijnen lang (vss.21-72). Het Guinees avontuur is mislukt; verlangen en smart hebben de overhand. Veel hoop op een goede afloop heeft hij niet: al mijdt hij Venus als de pest en drinkt hij slechts met mate, áls hij al terugkeert, zal hij aftands zijn en uitgedroogd als een mummie.

Toch raapt hij bij strofe 19 al zijn moed bijeen: eens zal hij wederkeren, met goud beladen; íets van zijn jeugd zal resteren, en samen zullen ze, met alle vrienden, nog een paar jaar gelukkig zijn. Zes strofen houdt de luchtspiegeling aan, maar dan, in de laatste vier, wordt ze ruw verbroken: het Zeeuwtje komt in beeld, de arbeid wacht, de werkelijkheid keert terug.

Gedachten, gehouden in een Canóa, op ZEE.¹

AL sittend' in een Holle Boom,
Beswangert met een troep Soldaten,²
En met Elf Swarte Potentaten,³
Gaet Focq vast dobb'ren langhs de stroom,⁴

Om seeck're Zeeuwsche Caravelle,⁵

Die hier voor Lorren-drajer speelt,⁶
En 's Compagnies Octroy besteelt,⁷
Te gaen vermeest'ren, en beknellen.⁸

Soo loopt hy, en gevaer van Zee,

En dat van Koegels, en Musquetten,¹⁰
Die meenigh stijve Kop verpletten,¹¹
En Schinckels smacken uyt haer steê.¹²

En wijl ick dus vast legh te talmen¹³

Soo sit ghy light, mijn waerde Vriend!¹⁴
By 't soete Dier dat ghy Bemind,¹⁵
Of streelt uw Veel met soete Galmen.¹⁶

Ghy sit light by mijn goeje Neef,¹⁷

In schaduw van die selfde Bomen,
Of op de kand der selfde Stromen,¹⁹
Daer men wel eer Rondeelen Schreef,²⁰

Daer sit ghy light gerust te Dampen,²¹

Wijl ick het selfde sit en doe,²²
In Zee, ontrent het Vleck Botrou',²³
Doch dick verselt van Smart, en Rampen,²⁴

Want schoon het Gout my redelijck,²⁵

Ja ruym genoegh word toe gesmeten,²⁶
Wijl ick een dingh niet kan vergeten,²⁷
Soo ben ick Arm, al word ick Rijck.²⁸

Steets speelt 'er noch door al mijn sinnen²⁹

Het Beeld van dat bevalligh Dier,³⁰
Dat door haer Oogs betoverend Vier³¹

1 Titel Canóa: kano, een uit een uitgeholde boomstam gemaakt bootje van de inboorlingen.

2 beswangert: volgeladen.

3 Potentaten: heerschappen; inlanders; mogelijk lokale autoriteiten.

4 Focq: Focqenbroch; vast: gestadig, of (als stoplap) expletief gebruikt (WNT XVIII, 688 en 693). 4 langhs de stroom: over de golven (vgl. WNT VIII^[1], 1064-1065 en WNT XVI, 149 en 151-152).

5 Caravelle: karveel, niet al te groot, licht en snel zeilend (zee)schip. ‘Lorrendraaiers’ gebruikten bij voorkeur kleine schepen: daarmee konden ze dicht onder de kust komen, kreken en riviermondingen binnenlopen en zich snel uit de voeten maken als er een Compagnieschip naderde (zie: Den Heijer 1994, p. 135); seeck're Zeeuwsche Caravelle: naast Portugese waren het immers vooral Zeeuwse schepen die het monopolie van de WIC ondermijnden. De identiteit van het schip bleek niet te achterhalen, omdat een groot deel van het archief in de negentiende eeuw verloren is gegaan (resp. Den Heijer 1994, p. 135 en 199).

6 voor [...] speelt: als [...] optreedt (vgl. WNT XIV, 2706); Lorren-drajer: schip waarmee sluikhandel wordt gedreven, smokkelschip.

7 's Compagnies Octroy besteelt: onwettige handel drijft buiten het octrooi van de West-Indische Compagnie om.

8 vermeest'ren: overmeesteren, in de macht krijgen; beknellen: in de knel brengen (in omgekeerde volgorde uit te voeren).

10 Koegels: kogels; Musquetten: musketten, geweren waarbij het kruit nog met een lont werd aangestoken.

11 stijve: harde, sterke (WNT XV, 1603); verpletten: vermorzelen.

12 Schinckels: schenkels, in feite botten uit de onderbenen of -armen; smacken uyt haer steê: lett.: van hun plaats knallen (vgl. WNT XIV, 2039), dus: ontwrichten, maar in feite: verbrijzelen.

13 wijl: terwijl; dus: zo; vast: steeds; legh te talmen: zit te dralen, of: zit te zeuren (WNT VIII^[2], 2167).

14 Soo: betekenisloze inleiding op de hoofdzin (WNT XXVIII, 2079-2080); light: wellicht; waerde: beste; waerde Vriend: zeer waarschijnlijk Johannes Ulaeus.

15 't soete Dier dat ghy Bemind: het bekoorlijke meisje dat je liefhebt (WNT XXVIII, 1499; WNT III^[2-3], 2580); onduidelijk wie op dat moment Ulaeus'beminde is: het lijkt niet waarschijnlijk dat het zijn latere echtgenote betreft, Catharina Hensbroek, aangezien Ulaeus met haar pas dertien jaar later, in 1681, in het huwelijk trad.

16 streelt uw Veel met soete Galmen: ontlokt uw viool (al strijkend) aangename, fraaie klanken (WNT XXVIII, 1490).

17 mijn goeje Neef: identiteit onbekend; mogelijk de al eerder genoemde neef die hij verzocht hem bij zijn vertrek uitgeleide te doen (zie ‘Salve Amice’, Focquenbroch 1986, p. 155).

19 kand: oever.

20 Daer men wel eer Rondeelen schreef: waar we vroeger samen rondelen schreven; Rondeelen: kenmerkend voor dit type gedichten is dat ze slechts twee rijmklanken kennen en een refrein bevatten (zie hierover: Karel Bostoen: ‘Van rondeel naar verdubbeld rondeel. Opmerkingen naar aanleiding van Focquenbrochs ‘lichtvaerdige Clorimene’. In: Fumus 1 (2003), 1, p. 16-29).

21 gerust: bedaard; Dampen: roken.

22 sit en doe: zit te doen (hendiadys).

23 In Zee: op zee; het Vleck: de streek (WNT XXI, 1764; in ‘Seker aenhanghsel van een Brief’, Focquenbroch 1986, p. 166, beschrijft F. althans de ‘Landtstreeck Botrou’, maar hij zou hier natuurlijk ook de plaats kunnen bedoelen); Botrou: de nederzetting Butre (Boutri), gelegen aan de Goudkust, westelijk van Elmina.

24 dick: royaal (WNT III^[2-3], 2618); verselt: vergezeld; Smart, en Rampen: rampzalige smart (hendiadys).

25 schoon: ofschoon; redelijck: in vrij grote mate.

26 ruym genoeg: zeer ruim (WNT IV, 1558); gesmeten: geworpen.

27 Wijl: omdat; een dingh: één ding.

28 Soo ben ick: ben ik toch (WNT XXVIII, 2081).

29 speelt 'er [...] door al mijn sinnen: houdt [...] mijn geest bezig (WNT XXVIII, 1039; citaat aangehaald); noch: nog.

30 Dier: zie annotatie bij vs. 15.

31 haer Oogs betoverend Vier: het betoverend vuur van haar ogen (uitgespaarde flexie). Over de ‘Betoovrende Oogen’ van Maria schrijft Focquenbroch ook in een aan haar gericht liefdesgedicht, waarvan een reproductie te vinden is in Wolfgang Marguc. Willem Godschalck van Focquenbroch, Ergänzende Prolegomena. Leuven [1982] (Leuvense Studiën en Tekstuitgaven. Nieuwe Reeks, nr. 3), p. 289-300 (zie Bostoen 2007, p. 7).

[p. 21]

 

My drongh voor eeuwigh haer te minnen;³²

 

Geen Uur passeerter op den Dagh,

 

Of 'k denck wel tienmael aen dat Maetje;³⁴

35

Dat Net-gevormde Potentaetje,³⁵

 

Wiens weer-ga noyt de Wereldt sagh.

 

Steets denck ick, of ick van mijn Leven

 

My uyt dit droevigh Mooren-Landt³⁸

 

Wel eens sal wed'rom sien geplandt,³⁹

40

Ter steê daer 't Hart noch is gebleven?⁴⁰

 

Dat is, by Haer, en oock by U,

 

Mijn waerdste Vrind van al mijn Vrinden,⁴²

 

Die 'k altijdt meer als Broeder Minde,⁴³

 

En nimmermeer soo seer als nu:⁴⁴

45

Nu segh ick, dat ick u moet derven⁴⁵

 

En al dat soet vermaeck met een,⁴⁶

 

't Geen onder Duysent Koddigheên,

 

Ons vaeck schier deê van lachen sterven.⁴⁸

 

Ach! hoe speelt daeglijcks mijn gedacht,

50

Op al de Geuren die wy samen

 

Soo vaeck by onse Kinders namen,⁵¹

 

Wiens weer-ga ick noyt weer verwacht.⁵²

 

Want, schoon ick al weerom moght komen⁵³

 

Van hier, in 't waerde Vader-land⁵⁴

55

Dan ben ick licht al van den Tant⁵⁵

 

En al verdort als ouwe Bomen.⁵⁶

 

Want, schoon dat ick hier Venus schouw⁵⁷

 

Gelijck een pest, van alle Pesten:⁵⁸

 

En dat ick meê, tot mijnen besten,⁵⁹

60

Niet heel veel van Silenus houw:⁶⁰

 

Soo meen ick dat de Tracassade,⁶¹

 

Die 'k vaeck langhs Land, en Water doe

 

En 't roosten van de Son daer toe⁶³

 

My maecken sal tot Carbonade.⁶⁴

65

Gelijck ick nu in dees Canò⁶⁵

 

Wijl ick dit Schrijf, kan ondervinden;⁶⁶

 

Wijl dat de Son, spijt Zee, en Winden,⁶⁷

 

My braed, soo Geel als Haver-stroo.⁶⁸

 

Denck eens wat ick dan wel sal lijcken⁶⁹

70

Na 't afzijn van een vijf, ses Jaer?⁷⁰

 

Gewis, ick loop wel light gevaer

 

Dat men my laet voor Mumie kijcken.⁷²

 

Doch 't schaedt niet; Ick heb noch wel moedt,⁷³

 

Dat ick noch in mijn Hart, en Aaren,⁷⁴

75

Wel een Restantje sal bewaren

 

Van 't oud Galand, en Geurigh Bloedt.⁷⁶

 

Op dat wy, op mijn weder-keren,⁷⁷

 

Noch menighmael, gelijck wel eer,

 

Te samen rymen, keer, om keer,⁷⁹

80

En lachen dat ons' Oogen keeren.⁸⁰

 

Nu magh ick hier, noch voor een tijdt,⁸¹

32 drongh: dwong.

34 Maetje: liefje, geliefde meisje.

35 Net-gevormde: welgevormde, knappe; Potentaetje: heerseresje (over mijn hart).

38 Mooren-Landt: ‘negerland’, eig. Mauritanië of Ethiopië; bedoeld is hier: Guinee, het huidige Ghana.

39 eens: ooit; wed'rom [...] geplandt: teruggezet.

40 Ter steê: op de plaats; daer: waar; gebleven: achtergebleven. 41 Haer: bedoeld is het ‘Maetje’ uit vs. 34.

42 waerdste: dierbaarste, allerbeste.

43 als Broeder: als een broer. Focquenbroch had twee echte broers: een oudere, Paulus (van 1634), en een jongere, Jacobus (van 1643). Zie Boontje 1966, p. 34-50.

44 nimmermeer: nooit.

45 derven: missen.

46 soet: aangenaam (WNT XXVIII, 1493-1494); met een: tegelijkertijd.

48 schier: bijna. 49-51: speelt [...] mijn gedacht/ Op al de Geuren die wy [...] namen: spelen [...] alle dwaasheden door mijn hoofd die ons [...] invielen (WNT XIV, 2709 en vgl. WNT IX, 1826, C).

51 Kinders: papieren kinderen; hier: (burleske) gedichten (WNT VII^[2], 2989-2990 en 2992; Focquenbroch spreekt b.v. ook van een ‘dochter’ als hij het, in het ‘Verjaer-Veers voor Juffrouw J.W.’ (= zijn uitgeefster Johanna Wasteliers), over een van zijn gedichten heeft; zie: Thalia II: ‘Ghij die mijn dochter van papier. In gouwe luyertjes hebt gewonden’).

52 Wiens: waarvan.

53 schoon ick al weerom moght komen: ook al zou ik terugkeren (WNT XIV, 837).

54 waerde: geliefde, dierbare.

55 licht: wellicht; van den Tant: aftands, afgetakeld.

56 al: geheel.

57 schoon dat ick hier Venus schouw: hoewel ik hier seks mijd. Veel moeite lijkt het hem niet gekost te hebben: in de eerste Afrikaanse brief spreekt hij met afschuw over de negerinnen en mulattinnen waarop hij aangewezen zou zijn (Focquenbroch 1986, p. 161) en ook in de tweede beweert hij: ‘de Swarte Vrouwen, haet ick dapper’ (Focquenbroch 1986, p. 164).

58 Gelijck een pest, van alle Pesten: niet voor niets trekt Focquenbroch deze vergelijking: als beginnend arts werd hij geconfronteerd met de verwoestende pestepidemie die Amsterdam in de jaren 1663-1664 teisterde.

59 dat: hoewel (vervanging van schoon dat in vs. 57); meê: ook; tot mijnen besten: in mijn belang, om mijn bestwil.

60 Silenus: oudere sater, begeleider en leermeester van Bacchus, vaak dronken; niet heel veel van Silenus houw: weinig alcohol drink. Meermalen getuigt Focquenbroch van zijn terughoudendheid op dit punt, b.v. in de tweede brief uit de ‘Afrikaense-Brieven’ waarin hij zijn afkeer uitspreekt van ‘Wijn in overdaet’ (Focquenbroch 1986, p. 164).

61 Soo: zie vs. 14; Tracassade: heen en weer getrek (niet in WNT. Edmond Huguet,. Dictionnaire de la langue Française du seizième siècle VII. Paris 1967, p. 290 geeft niet ‘tracassade’, maar wel tracassement in de betekenis van ‘action d'aller cà et là, de marcher en divers sens’. Le dictionnaire de la langue Françoise. lère Edition, 1694, p. 582 heeft evenmin tracassade, maar wel tracas (waarvan tracassade middels het suffix -ade moet zijn afgeleid) in de betekenis van ‘agitation de gens qui vont & viennent’, dus de ‘onrust van de gaande en komende man’;

63 roosten: roosteren; daer toe: daarbij.

64 Carbonade: stuk vlees dat op open vuur is geroosterd.

65 Gelijck: zoals; Canò: zie titel.

66 Wijl: terwijl.

67 Wijl dat: omdat; spijt: ondanks (blijkbaar veronderstelt Focquenbroch dat de verkoeling van wind en zee het bruiningsproces afremmen).

68 Haver-stroo: halm(en) van de uitgedorste haver.

69 Denck: bedenk.

70 't afzijn: de afwezigheid; een vijf, ses Jaer: Focquenbroch had een contract met de WIC van zes jaar; zie ook de tweede Afrikaanse brief (Focquenbroch 1986, p. 164), waar hij spreekt van ‘een Jaer of Ses’.

72 my laet voor Mumie kijcken: mij als mummie tentoonstelt (WNT IX, 1234).

73 schaedt niet: hindert niet.

74 Aaren: aderen.

76 't oud Galand, en Geurigh Bloedt: mijn vroegere dwaze vrijersnatuur (vgl. WNT II^[1-2], 2869).

77 op mijn weder-keren: na mijn terugkeer.

79 keer, om keer: om beurten (WNT VII^[1], 1964).

80 ons' Oogen keeren: onze ogen rollen (vgl. keerogen: WNT VII^[1], 1992).

81 magh: moet (WNT IX, 1005).

[p. 22]

 

Wat leggen talmen by de Mooren⁸²

 

Maer 'k sal den Dach noch sien geboren⁸³

 

Dat ick dit Land sal schelden quyt.⁸⁴

85

En dat ick redelijck geladen,⁸⁵

 

Met 't Minerael van dit Quartier,⁸⁶

 

Weer sal gaen Dampen by het Vier,⁸⁷

 

In plaets van in de Son te braden.

 

U hoop ick in die oude staet⁸⁹

90

Noch eens gesond weerom te vinden,

 

Met al het tal der goeje Vrinden⁹¹

 

Daer 'k noyt voor dees van wierd versmaedt.⁹²

 

Om noch een koppeltje van Jaren,⁹³

 

Vol Vreughd te slijten in een Land,

95

Daer al mijn hoop aen is verpandt,⁹⁵

 

En 't geen mijn luck kan op doen klaren.⁹⁶

 

Maer saght: wat 's dit? Ick hoor, terwijl⁹⁷

 

Ick dese Regels sit te malen⁹⁸

 

Een van ons Volck, tot twee drie malen

100

Uytroepen, 'k sie een Zeyl! een Zeyl!

 

't Geen my sal dwingen nu te enden,¹⁰¹

 

Om met het Schip Zeelandia,¹⁰²

 

Daer ick soo stracks in stappen ga,¹⁰³

 

De Steven Zeewaerd in te wenden.

105

Vermits dat wy de Caravel,¹⁰⁵

 

Van verre diep in Zee beoogen,¹⁰⁶

 

Die 'k wensch dat w'attrapperen mogen,¹⁰⁷

 

Om hem te brengen in de Knel.¹⁰⁸

 

Adieu dan Vrind! wy gaen laveeren,¹⁰⁹

110

En veet'ren 't Zeeuwtjen na zijn Vleys,¹¹⁰

 

Den Hemel geeft hem ons tot prijs,¹¹¹

 

En u al wat ghy kund begeeren,¹¹²

 

 

 

FOCQUENB.

82 leggen talmen: blijven wachten (vgl. WNT VIII^[2], 2166-2167); Mooren: negers.

83 geboren: aangebroken.

84 dit Land sal schelden quyt: afstand zal doen van dit land, dus: dit land zal verlaten.

85 redelijck: tamelijk zwaar (WNT XII^[3], 872); geladen: beladen.

86 't Minerael van dit Quartier: de delfstof die in dit gewest (de Goudkust!) gewonnen wordt, dus: goud(stukken). Goud was het belangrijkste exportartikel van de WIC; in de periode van 1675-1731 vertegenwoordigde het in waarde circa driekwart van de totale handel van de WIC op West-Afrika (Den Heijer 1994, p. 131).

87 Dampen: zie vs. 21; Vier: vuur.

89 in die oude staet: net als vroeger.

91 al het tal: alle.

92 Daer 'k noyt [...] van wierd versmaedt: door wie ik nooit werd afgewezen; die mij nooit links lieten liggen, dus: waar ik nooit om verlegen zat (WNT XX^[2], 418); voor dees: hiervóór, in het verleden.

93 een koppeltje: een aantal.

95 Daer: waar.

96 luck: voorspoed, geluk; kan op doen klaren: tevoorschijn, in zicht kan brengen (vgl. WNT XI, 898).

97 saght: stil!.

98 malen: schrijven (vgl. WNT IX, 145-146).

101 enden: eindigen.

102 Schip Zeelandia: om ‘lorrendraaiers’ aan te pakken stationeerde de Compagnie permanent een goed bewapend jacht of fregat in de Afrikaanse kustwateren (Den Heijer 1994, p. 136).

103 soo stracks: zo meteen.

105 Vermits dat: omdat; Caravel: zie vs. 5.

106 beoogen: in het oog krijgen, waarnemen.

107 attrapperen: betrappen; mogen: kunnen.

108 te brengen in de Knel: in het nauw te drijven.

109 laveeren: zigzaggend tegen de wind opzeilen.

110 veet'ren [...] na zijn Vleys: [...] afranselen; 't Zeeuwtjen: zie vs. 5;

111 geeft: ook gezien vs.

112 te lezen als aanvoegende (wensende) wijs: geve; tot prijs: als buit.