Logo DBNL
Fumus. Jaargang 7 (2009)

Fumus. Jaargang 7

(2009)– [tijdschrift] Fumus–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Salve Amice
Bas de Ligt

In geen van de bloemlezingen uit het werk van Focquenbroch komt dit gedicht voor. In andere, meer algemene, waarschijnlijk evenmin. Om in een bloemlezing tot zijn recht te komen kan een gedicht maar beter voor zichzelf spreken. Deze berijmde brief van een vertrekkende voor een achterblijver - een apopemptikon, zoals de Ouden zeiden - roept echter vooral vragen op: aangaande de identiteit van de geadresseerde, de datum waaraan wordt gerefereerd in regel 1 en in de regels 13, 18 en 63, de reisbestemming, het doel van de reis, de reden waarom die werd ondernomen en zo nog wel het een en ander.

Naar ‘'t Land der Lybianen’ ging de reis, zegt de dichter terloops (50), zoals eertijds die van de uit Troje gevluchte Aeneas. Die vond zijn voorlopige bestemming bij Dido in Carthago, aan de noordkust van het Afrikaanse continent. Dat lag niet in het huidige Libië, en Focquenbrochs reisdoel lag daar evenmin. Die ging nog veel verder, naar de Westafrikaanse Goudkust. Eind maart 1668 had hij bij de Westindische Compagnie gesolliciteerd naar de post van fiscaal. Nog geen maand later was hij aangenomen. Op 17 juli vertrok hij met het schip de ‘Gideon’ van Texel naar zijn standplaats Elmina.

Als hij vanuit Amsterdam deze afscheidsbrief schrijft resteert hem nog een dag of tien (63). Op 4 juli was hij bij de notaris geweest om een zaakwaarnemer te regelen1. Deze brief moet dus worden gedateerd ergens tussen 5 en 16 juli. Volgens de beginregel is hij er op een zondag aan begonnen. Als ik Grotefend's ‘Zeitrechnung’ goed heb gehanteerd was dat zondag 8 juli 1668. De ‘Gideon’ lag toen al een dag of wat op de rede van Texel (18).

De in de aanhef begroete vriend wordt niet met name genoemd, maar hij heette Johannes Ulaeus. Beiden waren in 1640 in Amsterdam geboren en in de Oude kerk gedoopt. Beiden hebben onder andere theologie gestudeerd, maar op verschillende plaatsen en tijden en met een verschillende uitkomst: Focquenbroch werd uiteindelijk arts, Ulaeus predikant. Vlak voor Focquenbrochs vertrek naar Afrika was Ulaeus eind mei in Alkmaar als lidmaat van de gereformeerde kerk ingeschreven; ‘proponent’ is hij dan2. Zij deelden een liefde en belangstelling voor de letterkunde.

In 1666 verschenen twee produkten van hun letterkundige samenwerking: Verdubbelt ZEGEN-SANGH, Der Negen Musen, Over den Gedempten Hoogh-moed der Engelschen, en de Triumpheerende Dapperheyt der Hollanders, en: De Herders-Sangen VAN VIRGILIUS MARO, In Neerduyts gesongen, op twee verscheidene TOONEN. Jan Helwig en Karel Bostoen hebben op verscheidene plaatsen bijzonderheden over hun relatie bekend gemaakt3. Ze laten onder andere zien hoe allerlei teksten van Ulaeus verborgen zitten in oude drukken van Focquenbrochs werk, en dat hij als tekstbezorger is opgetreden van diens Afrikaense Thalia in 1678. Beider voornemen om de twaalf boeken van de Aeneis op een burleske manier te berijmen strandde op Focquenbrochs voortijdige dood, zodat daarvan niet meer tot stand is gekomen dan het eerste boek door Focquenbroch en het tweede van Ulaeus, dat onder de naam van de eerste werd gepubliceerd.

Het eerste boek van De Aeneas Van Virgilius, In sijn Sondaeghs-pack verscheen voor het eerst in het Tweede deel van Thalia, of Geurige sang-godin. Die verzamelbundel kwam uit op 7

augustus 16684, toen Focquenbroch nog op zee was, ergens tussen Texel en Elmina, waar hij op 18 september aankwam. De in de rijmbrief uitgesproken verwachting dat hij onderweg zou kunnen eindigen in de maag van een rog of tarbot (42, 43) was dus niet bewaarheid. Eerder was Aeneas al aan datzelfde lot ontkomen, blijkens een passage uit Focquenbrochs net voltooide maar nog niet verschenen Aeneas I-bewerking, die Ulaeus in handschrift gekend moet hebben.

Het burlesk bewerken van dat eerste boek van Vergilius was een geweldig karwei geweest van meer dan drieduizend regels. De relatief lange rog/tarbot/Aeneas-passage in de rijmbrief (42-57) is duidelijk een routineuze uitweiding van iemand die te lang monomaan bezig was geweest. De brief is geschreven in omarmend rijm (abba), maar de macht der gewoonte was blijkbaar zo groot geworden, dat in 49-56 plotseling abab het schema wordt, net als in de duizenden regels van de Aeneas I. Rijmbrief en Aeneas-bewerking zijn in dezelfde achtlettergrepige jambische verzen geschreven.

Focquenbrochs Salve Amice is voor het eerst gepubliceerd in de door Ulaeus bezorgde uitgave van de Afrikaense Thalia van 1678. Daarin missen we het complementaire propemptikon -een gedicht waarin men een afreizende vriend het beste toewenst- namelijk het Treurigh Afscheydt-Sangh. Op het Vertreck van mijn Waerste Vrindt. W.G. van Foqb. Na GVINEA. Het is een anoniem gedicht, maar het is van Ulaeus. Ook dit gedicht is in jambische viervoeters en het abab-schema geschreven. Dat kon nog net opgenomen worden in de tijdens de reis naar Elmina verschenen Thalia II - uitgave.

Het gedicht begint met een langgerekte klacht over Focks vertrek, waarbij wordt gerefereerd aan de jammerzangen van Gallus uit de door beide vrienden ieder op hun eigen wijze bewerkte tiende Herders-sangh van Vergilius, en waarin het rog/tarbot-topos weer opduikt. Bij het ophalen van aangename herinneringen komt ook hier de ‘Hofstee’ (Salve Amice, 32) tevoorschijn, waar ‘wy tesaem wat soete naghten/ In suyvre vrolickheyt, en vreught,/ Met onse Kinders overbraghten/ Op haere hofstee vol geneught’. Wat jammer dat ze daar nou niet eens wat explicieter over zijn geweest! En over dat venten met riet op Texel.

Met veel woorden probeert Ulaeus dan Fock tegen te houden, maar uiteindelijk moet hij toegeven, dat die wel heel goede redenen had om afscheid te nemen van dit land, ‘'t Geen u sleghs voorhadt te vertreen/ 't Geen u sleghs voorhad te verdrucken/ Soo in u kunst, als vryerey/ Mits het geduerigh brack in stucken/ Al 't geen ghy sleghs begon aen 't Y.’ De reis kan dienstig zijn voor Focks ‘staet en leven’, ‘eer en goet’, en daarom verzoent Ulaeus er zich mee: ‘Den Hemel wil u sleghs bewaren,/ En maecken dat met soo veel luck,/ Wy noch eens eyndlijck weer vergaren,/ Als wy nu scheyden vol van druck.’

Er zijn in het werk van Focquenbroch aanwijzingen te vinden waaruit je zou kunnen opmaken dat hij naar Afrika vertrok om daar rijk te worden, en in het bijwerk van posthume Thalia-uitgaven wordt dat soms ook wel beweerd. De treurige afscheidzanger spoort hem weliswaar aan zich te gaan verlusten ‘daer Plutus u sijn schatten biedt’, maar dat gebeurt alleen terloops. In Salve Amice wordt er met geen woord over gerept. Het is ook nauwelijks te verwachten van iemand die zich eerder op vele plaatsen in zijn werk negatief had uitgelaten over het streven naar rijkdom. In de Afrikaanse brieven zijn passages waarin wel degelijk met genoegen wordt gerept over toenemende materiële welvaart, maar zonder de aanwezigheid van de vrienden is dat ook maar behelpen: ‘Soo ben ick Arm, al word ick Rijck’.

Wie denkt zijn fortuin te gaan maken zal andere tonen aanslaan dan in Salve Amice te horen zijn. Meteen al geeft de dichter uiting aan wrevel over het onbegrip bij zijn correspondent over zijn situatie. Daaraan verbindt hij de klacht over het voorbijsnellen van de tijd (36), zoals hij dat in zijn vroegere gedichten ook al vaak had gedaan. Als hij aan het naderende afscheid denkt verbleekt hij ‘schier van rouw’, en van de reis die hij voor zich heeft maakt hij zich ook al

geen vrolijke voorstelling. Wat bezielde deze jonge man dan wel om op reis te gaan naar zo'n afgelegen en godvergeten plaats?

Ulaeus in zijn afscheidzang legt de redenen daarvoor bij negatieve ervaringen van artistieke en amoureuze aard. Daarvoor gaat hij op de vlucht. Wat jammer, alweer, dat we daar niet meer over te horen krijgen. Zo blijft het bij speculeren over bijvoorbeeld de rol van Maria van Sypesteyn in het leven van Focquenbroch en bij diens besluit het land te verlaten. Alleen al letterkundig had hij in proza en poëzie meer werk van haar gemaakt dan je bij een oppervlakkige vriendschap of belangstelling mag verwachten. Haar huwelijk op 1 maart 1668 viel bijna samen met de aanzet tot zijn vertrek. Zij was twee maanden zwanger toen hij van Texel vertrok5. Ook nog in Afrika, in een holle boom op zee dobberend, laat hij geen uur voorbijgaan, ‘Of 'k denck wel tienmael aen dat Maetje;/ Dat Net-gevormde Potentaetje,/ Wiens weer-ga noyt de Wereldt sagh.’ De bijzondere omstandigheid dat Maria van Sypesteyns portret op kasteel Sypesteyn in mijn woonplaats hangt en dat ik daar habitué ben zal wel van invloed zijn geweest op deze stoutmoedige suggestie waar van alles en nog wat tegenin te brengen is.

 

Wat mij aan dit gedicht het meest intrigeert zijn de slotregels: ‘En daer mee stap ick op de Zee,/ Om dees verbaesde pleck 't ontvlieden’. ‘Ontvlieden’ staat er nadrukkelijk, net als bij Ulaeus, die in zijn afscheidsgedicht er over klaagt: ‘Dat ghy soo haastigh kiest de vlught’. Dat is toch iets anders dan een vooropgezet plan uitvoeren. En dan die ‘verbaesde pleck’: het adjectief is hier wel op een bijzondere manier gebruikt, in de betekenis van ontstellend, verslagenheid verwekkend, angstaanjagend, verbijstering teweegbrengend. Dat mag je wel een schril slot noemen van een gedicht dat al zo wrevelig begon en dat, ondanks wat baldadigheden onderweg, doortrokken is van ‘mourir un peu’, en niet zo'n klein beetje ook.

Je kunt Salve Amice afdoen als een extemporeetje van een routineuze vlotheid dat nooit voor publicatie bestemd is geweest. Maar het zit wel heel dicht op een heel bepaalde actuele situatie op een heel cruciaal moment in het leven van Focquenbroch en het is vervuld van nauwelijks bedwongen emoties. Weinig gedichten uit zijn oeuvre brengen ons volgens mij dichter bij de mens Willem Godschalck van Focquenbroch.

 

De enige plaats waar iets over dit gedicht is gezegd is bij Marguc [blz. 69]: ‘Uber sein “praepareren” [tot de reis naar Afrika] unterrichtet uns Focquenbroch in seinem Salve AMICE eingeleiteten Briefgedicht, einem raschen Meisterstück dieser Spezies’.

 
Salve Amice.+
 
 
 
Uw Brief van Saterdagh acht dagen,
 
Is my gekomen wel ter handt:
 
Waer in ick u met onverstandt3
 
Om mijn verblijf alhier, hoor klagen;
5
Als of ghy waende dat ick nouw5
 
Noch tijdt souw weten uyt te vinden,6
 
Om te besoecken and're Vrinden
 
Dan die ick hier aen 't Y beschouw;
 
O neen mijn waerde Vrind! de dagen
10
Ontschieten my tans soo geswind,
 
Dat Mr. Focq wel reden vind
 
Om van de snelle tijd te klagen:12
 
Want dat ghy 't weet, d'aenstaende Weeck
 
Dat sal de tijdt zijn, om mijn lappen14/15
15
Te packen, en van hier te stappen
 
Soo dat ick schier van rouw verbleeck;16
 
Mijn Schip de Gideon geheeten,
 
Vertrock voorleden Weeck van hier,
 
Na 't Eyland, daer noch Bock, noch Stier19/20
20
Maer Schapen meest het Gras af vreeten:
 
En daer wy in 't verleden Jaer
 
Met Tys-Ooms Ried te venten voeren:
 
Hoewel wy op die droeve Boeren,23
 
Soo schendich scholden met malkaer:24
25
Soo dat ghy seer wel kund bevroeden25
 
Dat ick nu dapper draef, en loop,26
 
En dat ick Vleys, en Boter koop,
 
En Wyn, en Kleeren, Rock, en Hoeden28
 
Ick galoppeer den ganschen Dach
30
Om my op 't vaerdigst toe te rusten30
 
Of 'k ga, om my wat te verlusten
 
Na d'Hofstee, als 't my beuren mach.32
 
Denck self dan of 't my mach verdrieten
 
Dat ick soo waerden Vrindt, als ghy34
35
Niet kan besoecken, wijl ick my
 
De tijdt soo schendigh voel ontschieten?36
 
Dies souw ick, soo 't u beuren kan37/39
 
(Gelijck ick anders niet kan peijsen)
 
U bidden eens na 't Y te reysen
40
Om my voor 't laest te spreecken an:40
 
Want Licht'lijck souw het kunnen wesen,41
 
Dat eenigh Roch, of Tarrebot,42
 
My in passant swolgh in sijn strot,43
 
Gelijck Aeneas stont te vresen,44
45
Toen hem Vrouw Juno op het nat,45
 
Met als sijn vrome Troysche Vrinden,
 
Door Meester Eolus sijn winden47
 
Soo deerlijck veterd’ achter 't gat.48
 
Om dat hy 't Land der Lybianen,49
50
(Gelijck als ick nu mee gae doen)50
 
Met sijn verdrevene Troyanen,
 
En Scheeps Vlood meenden aen te doen.52
 
Wat weet ick of ick niet Gebooren53
 
Ben, uyt dien Trooyschen Held sijn Bloedt,54
55
En dat Vrouw Junoos bitse Tooren55
 
My licht niet mee wat potsen doet?56
 
Daerom, eer my dit licht komt beuren,57
 
Soo bid ick komt ons hier eens by,58
 
En doet voor 't minst my uytgeley:
60
Verselt met Duyzent soete Geuren.60
 
De tijdt wanneer ick trecken sal61
 
Beloof ick u in 't kort te schrijven,62
 
Want noch een dach, of tien te blijven,
 
Dat is (na dat ick loof het al.64
65
Ick sal mijn Neef als dan ontbieden,65
 
En soo ghy kund, soo komt dan meê,66
 
En daer mee stap ick op de Zee,
 
Om dees verbaesde pleck 't ontvlieden.68
 
 
 
U E: Vrind en Dienaer.
 
W.V.Focq.

Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs