Fumus. Jaargang 7

[p. 3]

Eros en goocheltrucs
André Hanou

‘En? Nog leuk bezig 's nachts?’ Het stellen van een dergelijke vraag, kort na een bruiloft, behoort in onze tijden niet echt tot de goede zeden. Het is een beetje plat.

Dat ligt anders in het midden van de zeventiende eeuw. In de literatuur van die dagen zijn lawaaierig realisme en de dagelijkse werkelijkheid, ook op seksueel gebied, nog vaak volop aanwezig. Vooral in de minder op de Oudheid geïnspireerde teksten. Dat realisme bij sensuele zaken en het daarbij horende gevoel voor humor, ebt geleidelijk weg na 1670, mede als gevolg van de verlichte drang om iets te willen doen aan het bevorderen van innerlijke beschaving bij elke burger. Wanneer die beschavingsdrang in de negentiende eeuw vaak geen diepgevoelde drijfveer meer is maar slechts morele conventies afdwingt, verdwijnt het erotische element vrijwel geheel uit onze literatuur. Voor een tijdje. Daarna begint een nieuwe golfbeweging.

Maar Focquenbroch en zijn tijdgenoten staan open voor seks en erotiek. Zij geven er duidelijk blijk van plezier te hebben in dat alles. Bij Focquenbroch werkt bovendien mee dat zijn werk sterk parodiërend, burlesk van aard is. Daarin behoort het hoge op een lage manier behandeld te worden, verheven onderwerpen op een triviale manier bejegend. In deze literaire atmosfeer zijn allerlei scatologische grappen en erotische verwijzingen als het ware verplicht: zo is de tegenstelling met al het plechtstatige duidelijk en behoudt dat laatste toch al zijn voorrechten. De tijdgenoot lacht wanneer Focquenbroch zijn Thalia opdraagt aan het kak-aapje Sara: daarmee wordt, ironisch, zijn bundel meteen verklaard pleepapier te zijn, en de geurige muze Thalia wordt niet alleen muze van het komische, maar ook van het onwelriekende.¹

De drie delen van de Thalia bevatten, buiten travestieën van klassieke teksten, vooral gelegenheidsgedichten. Het zijn er méér, vermoedelijk, dan bij de meeste andere dichters te vinden zijn. Dat sluit aan bij de behoefte van de kring-Focquenbroch de dagelijkse realiteit te exploreren. Het is evenmin verbazend, en zeker niet ongebruikelijk, dat die gelegenheidsgedichten voor een groot deel bestaan uit bruiloftsdichten. In de kring-Focquenbroch wordt veel getrouwd en veel feest gevierd.

Het maken van bruiloftsdichten is een normale bezigheid van dichters die zich voor het overige heel goed met verhevener onderwerpen bezig kunnen houden. Er bestaat vrij grote duidelijkheid welke thema's zo'n gedicht - met een deftige naam: epithalamium - moet bevatten en aan welke regels het moet gehoorzamen. Die thema's liggen natuurlijk nogal voor de hand.² Zoals: de vereniging, letterlijk en figuurlijk; de bruidegom als veroveraar; de voortzetting en bestendiging van de familie; de toekomst, de verwachte kinderen; en zo nog meer. Met voorliefde wordt gebruik gemaakt van de mogelijk overdrachtelijke betekenis van de namen van betrokkenen. Heet hij De Ruiter, dan moet en zal er bereden worden; heet zij Roosje dan zal zij nu de ware betekenis van haar naam ontdekken. Hoe dan ook: het erotische element en sensuele beeldspraak zijn in deze gedichten onontbeerlijk.

Nu kan dat alles neergeschreven worden in termen en beelden die aan de mythologie enzovoorts zijn ontleend. Wolff en Deken drijven veel later, in 1802, nog de spot met al dat onwaarschijnlijke gedoe, wanneer zij de moeder van hun hoofdpersoon laten vertellen over haar huwelijk in de eerste helft van de achttiende eeuw. Die kreeg toen tot haar ontzetting een boek

1 Zie mijn Verlicht Amsterdam, Leuth: Astraea, 2003, p. 17-19.

2 Een goede uiteenzetting hierover is te vinden bij J. van der Noot. Epithalameon, oft houwelyck sank. Inleiding en aantekeningen van W.A.P. Smit [...]. Zwolle: Tjeenk Willink, 1953.

[p. 4]

met bruiloftsverzen cadeau waarin haar man (een koopman) werd afgebeeld als Griekse veldheer en zijzelf als nogal blote Spartaanse.³

Aan die nodeloze klassiekerij maakt Focquenbroch zich nauwelijks schuldig. Zijn bruiloftsdichten zijn haast ex tempore's, ijldichten geschreven in taal van de straat. Het is geen verheven taal maar praattaal. Dat is gebruikelijk in het burleske.

Het te bespreken bruiloftsgedicht bestaat uit regels van vier jamben (waarin een stoplap niet zeldzaam is). Dergelijke regels met acht lettergrepen zijn een veel voorkomend verschijnsel in de burleske poëzie. Zo ook bij Scarron, door Focquenbroch bijzonder bewonderd en nagevolgd.⁴ Verder vinden we - uiteraard, zou men kunnen zeggen - een regelmatige afwisseling van mannelijk en vrouwelijk rijm.

Focquenbroch houdt een soort onderonsje met het echtpaar over wat er straks te gebeuren staat, in slaapkamer en later leven. Het erotische element is niet eens een element, maar meer iets dat het gehele gedicht doordringt. Ook dat past bij het burleske. Het mag dan wel een gewichtige gebeurtenis betreffen en een belangrijke dag of nacht zijn, maar de tastbare en voelbare geneugten van maaltijden, drank, seks zijn heel belangrijk. Klein voorbeeld. In een ander, korter bruiloftsdicht door Focquenbroch voor de heer Baars, worden bruidegom en bruid aangemaand zich te vol te eten aan een massa vis. Zij moet vooral hom eten en niet bang zijn:

Steeckt hy wat hy sal niet byten
Steeckelbaers is ook wel soet.⁵

Een Baars-bruidegom die 's nachts een stekel opzet: dat kan, in eroticis, slechts een gunstig mene tekel zijn.

Het gedicht dat nu hierna volgt⁶ is in strikte zin misschien niet eens een bruiloftsdicht. Het is een na-bruilofts-dicht: een gedicht bedoeld voor de, in die tijd gebruikelijke, bijeenkomst waarop het echtpaar met de vrienden-bruiloftsgezellen opnieuw bij elkaar komt, een week of wat na de bruiloft. Men doet dan het feestje nog eens dunnetjes over, zonder de officiële rompslomp. Een soort herhalingsoefening voor de intimi. Het maakt mij in dit artikel niets uit of men een poging wil doen na-bruilofts-dichten tot een aparte genre te verheffen, of dat men die wil beschouwen als een subgenre van het bruiloftsdicht. De thematiek in de gedichten is namelijk dezelfde.

Er is natuurlijk één zaak toch anders komen te liggen, vergeleken bij bruiloftsdichten. Mocht men de jonggehuwden namelijk ooit verdacht hebben van seksuele onnozelheid, dan kan dat nu niet langer. Zij worden verondersteld nu van de hoed en de rand te weten.

De door Focquenbroch gebruikte metaforiek is dan ook nietsverhoedend en nogal op het randje. Het draait alles om seks. Misschien zijn in deze tekst dan toch twee thema's te onderscheiden, althans twee elementen; die echter nauw met elkaar verbonden blijven.

Het eerste element is erotische goochelkunst. Een vermoeden van komende erotiek, een voorbereiding van wat komt, is te vinden in de vaststelling dat de twee na de huwelijkssluiting gekoppeld zijn als de klootjes van een paternoster (14-15) en dat het te verwachten is dat het 's-

3 Zie hun Geschrift eener bejaarde vrouw. Bewerkt [...] door André Hanou. Amsterdam 2007, p. 51.

4 Vgl. het door Focquenbroch opgemerkte in het voorwerk van zijn Thalia, of Geurige Zang-goddin.

5 Willem Godschalck van Focquenbroch. Afrikaense Thalia. Uitgegeven door Jan Helwig. Deventer: Sub Rosa, 1986, p. 72.

6 Ik heb me niet bezig gehouden met de vraag om welke kennissen of familieleden van Focquenbroch het in dit gedicht gaat. Voor de thematiek lijkt me dat in dit geval niet van groot belang. Het feit dat Focquenbroch zich in dit gedicht mede tot ‘Nicht’ wendt wil overigens niet zeggen dat die beslist familie is. Ooms en tantes, neven en nichten (cousijns) kunnen bekenden zijn, volgens het gewone spraakgebruik in de provincie Holland.

[p. 5]

nachts niet bij nootjes-kraken zal blijven (19). Echt niet? zal de luisteraar/lezer denken... het ligt eraan over welke nootjes en klootjes je het hebt!

Dan duikt daarop vrij snel de hoofdmetafoor van dit balletje-balletjespel op. Want dit nachtelijk spel staat gelijk, meldt de schrijver, aan het spel van Jan Pottage die een ‘naetsack’ heeft (24-25). Dat verwijst naar de toen zeer bekende kluchtfiguur (kermisfiguur, potsenmaker) die van alles tevoorschijn weet te toveren uit zijn goocheltas; die ditmaal beter een goochelzak genoemd kan worden. Dat goocheltuig, zo hoopt de schrijver van het gedicht, is de bruidegom niet kwijt geraakt langs de straat (30). Die zak kan beter vol zitten dus! En zo ziet nicht haar bruidegom een paar noten-muskaten te voorschijn toveren (39), met een hocuspocuspilatuspas (41)! Op die nootjes zaten we al te wachten, sinds die klootjes. Bruidje blijkt ook terecht gedroomd te hebben van het bij deze figuur en bij dit behendigheidsspel behorende (tover) stokje (44), waarbij een roodgerokt hansje - die wel niet nader benoemd hoeft te worden - haar zaligheid bezoekt. En zij is betoverd, als aangeraakt door die toverstaf - beleesen (50).

Impliciet zit in deze metaforiek de idee verwerkt: zo is er iets, en zo niets. Ineens is er een stokje, en ineens is-i weg. Ook natuurlijk de idee: Kan dat nog eens! Hoe deed je dat? Laat nog eens zien!

Het tweede element heeft betrekking op de Volewijk. Dit element sluit naadloos aan bij het voorgaande. Want de vrouw blijkt een goede leerlinge van die goochelkunst, op haar eigen manier. Ook zij verricht nu wonderen van magie. Hoezo?

Focquenbroch maakt hier gebruik van de Amsterdamse traditie die zegt: kinderen worden opgehaald aan de overkant van het IJ, de Volewijk, waar in de vrije natuur, in het gras of in de koollandjes kinderen gevonden of geplukt worden. Nu dus de vrouw de kunst van het goochelen van hem heeft afgekeken (54) tovert zij na een aantal maanden een popje (59-60) uit het riet van de Volewijk, nadat zij daarheen geroeid is (62).

Opnieuw: zo is er niets, zo is er iets!

Zo goochelt het echtpaar de wereld aaneen (69, 71). Hun kinderen zullen diezelfde truc moeten leren (75).

Het is tovenarij, zo'n huwelijk! Man noch vrouw hoeven er lang voor gestudeerd te hebben om al deze soorten goocheltrucs onder knie - nu ja, onder de knie? - te krijgen. Zij zijn natuurtalenten, zogezegd.⁷

Focquenbroch laat ons dit toneel zien, in gewone eenvoudige taal, zonder één verwijzing naar Parnas of Hymen.

Aen mijn Heer En Mejuffr. N.N.
Op haer NA-BRUYLOFT⁸

Ghy Nieugetrouwde jonge luy!
Of jong-getrouwde nieuwe lieden!²
(want 't scheelt my pas een halve bruy,³
Of men 't op 't eerst of 't lest wil dieden,
't Is my genoegh hoe ick het duy)
Ick kom om wat met jou te praten,⁶
Op dit verheugde weer-reys-mael:⁷
(Hoewel 'er zijn die dat woord haten
En noem 't op sijn hoofs en Baal,⁹

7 Dit sluit aan bij een vrij algemeen voorkomend idee dat kinderen ‘uit de kool’ komen, en bij de associatie kut = kool.

8 Uit: Thalia, of geurige sangodin. Amsterdam: Johannes van den Bergh, 1665, p. 58-59, nr. 10.

2 nieuwe lieden: echte nieuwe burgers en zelfstandige leden van de maatschappij, na en wegens hun huwelijk.

3 't scheelt... bruy: het interesseert mij nauwelijks (overigens verwijzing naar de in de huwelijksnacht compleet voltooide bruiloft).

6 jou: jullie.

7 weer-reys-mael: het gebruikelijke maal op de nabruiloftsdag, een spiegeling van de maaltijd op de huwelijksdag. ‘Weer-reys’ is een andere, gebruikelijke term voor nabruiloft. Sommige zogenaamd beschaafde lieden gebruiken echter liever geen oud-hollandse termen.

9 en Baal: een bal.

[p. 6]

10

Trouwens ick sel 't by 't eerste laten)

 

Wijl dat je nu al voor een tijt,

 

Sunt ick je lest sagh voor de Koster.¹²

 

Soo vast aan een gekoppelt zijt.

 

Als klootjes van een pater-noster;¹⁴

15

Segh hoe je nou je dagen slijt.

 

Of eer, hoe slijt je nou je nachten;

 

Doch je vraeght light, wat my dat raeckt?

 

En j'hebt gelijck in die gedachten:

 

Want wijl men 's nachts geen neuten kraekt,

20

Wat antwoort had ick veel te wachten?

 

Doch 't zy hoe 't zy, jy man en wijf!

 

Ick wouw wel dat j'eens in der daet sprack,

 

Of je niet somtijts, lijf om lijf,²³

 

Wat uyt de Jan-pottagies-naetsack²⁴

25

Speelt met malkaer om tijt-verdrijf.

 

'k Weet dat altijt wel van te vooren,²⁶

 

Dat mijn Cosijn dat werck verstaet,

 

Of hem de kunst was aangebooren:

 

Indien hy slegs maer langs de straet,

30

Sijn googhel-tuyg niet heeft verlooren.

 

Want siet, een mensch ontvalt wel wat,

 

Dat daer na wel ter staa souw koomen;

 

Hoewel ick weet, dat hy dat

 

(Gelijck als zijnde van de vroomen)

35

Al vry wel heeft bewaert gehad.

 

Maer Heer! Nicht, kost je het ook wel vaten?³⁶

 

Toen 't eerste van je leven was,

 

Toen j'hem een paer Neute-muscaten,³⁸

 

Soo met een has-pas-weeder-pas,

40

Soo ras te bordt saeght komen laten.⁴⁰

 

Of seg eens, hoe je dat aenstondt?

 

Toen hy dat hansje met 't rood rockjen,⁴²

 

Soo met een vaerdt naar Roomen sondt⁴³

 

Segh droomde je wel van 't stockje,

45

Daer j'al de kracht van 't werck in vondt?

 

Byloo het most je kluchtigh weesen:⁴⁶

 

Segh, docht het je geen tovery?

 

Begon je niet schier al te vreesen;

 

Dat hy door al die googlery,

50

Schier al jou sinnen had beleesen?⁵⁰

 

Doch 'k loof, je wordt 't nu al gewendt:

 

'k Meen je begint 't al mee te leren:

 

'k Denk dat je (want men vat in 't endt

 

Met langh met Googlaers te verkeeren)

55

Nu mee al van het Ambaght bent,⁵⁵

 

't Hoeft daarom niemant vreemt te lijcken

 

Wanneer j'eens na een maant, of tien.⁵⁷

 

Sult sien hoe var je konst can rijcken.

 

En dan men u sal Toovren sien

12 Koster: de dominee, bij de huwelijksceremonie.

14 pater-noster: rozenkrans, r.k. gebedssnoer waarvan alle kralen (die elk een onzevader/pasternoster of weesgegroet/avemaria vertegenwoordigen) door een stevige draad verbonden zijn. Focquenbroch zou dit beeld ontleend kunnen hebben aan Scarron. Die schrijft in zijn ‘Epitalame, Ou ce qui vous plaira, sur le mariage de monsieur le maréchal de Schomberg et de Mme d'Hautefort’: ‘Unis & joints l'un avec l'autre / Comme deux grains de patenostre’.

23 lijf om lijf: op leven en dood, heel intensief (tevens letterlijk op te vatten uiteraard).

24 Jan-pottagies-naetsack: goocheltas, tegelijk balzak.

26 te vooren: op voorhand. 35 Gelijck... vroomen: net als in het geval van de ‘fijne’ christenen voor wie seks buiten de deur onacceptabel is.

36 Maer Heer!: maar jeetje.

38 Neute-muscaten: ten overvloede zij opgemerkt dat bepaalde muskaatnoten in die tijd ook ‘mannetjesnoten’ genoemd werden.

40 te hordt: ter ‘tafel’, tevoorschijn.

42 hansje met 't rood rockjen: penis. Die wordt elders ook wel genoemd ‘hansje zonder been’ (WNT V, 2116). De betekenis van het rode rokje blijft wat onduidelijk: duidt het op de weldoorbloede status? Op een kerkelijke outfit die erop wijst dat hij naar Rome gaat om gemijterd (!) te worden?

43 naar Roomen: naar de hemel, de zaligheid (de vagina).

46 Byloo: jee! Kluchtigh: grappig en plezier gevend.

50 beleesen: als door magie in de ban gebracht.

55 van het Ambaght: nicht kent nu ook alle kneepjes van het gilde.

57 tien: getal (in plaats van negen) gekozen wegens rijmdwang.

[p. 7]

60

Een popje, dat sijn Vaer sal lijcken.

 

Gantsch bloedt! Wat sel 't een baentje sijn,⁶¹

 

Als je gaet na de Voolwijck roejen?

 

En pluckt uyt 't Riet een Poppelijn.⁶³

 

Dat mijn Geslaght sal aen doen groejen,

65

Met een getooverde Cousijn.⁶⁵

 

En lijck wel, kijck, soo moet het lucken.

 

Indien het anders wel sal gaen:⁶⁷

 

Want sonder sulc een tuygh te plucken,⁶⁸

 

Waer souw de weerelt door bestaen?

70

O Maet, sy was al langh in stucken.

 

Daerom soo googhelt soo al aen,

 

En houd de weerelt soo in effen;

 

Op dat jij (als jy hebt gedaen)

 

Iouw Kinders, na haer Vaertjes lessen,

75

Mee siet die selfde wegh in gaen.

61 baentje: taak; Gantsch bloedt!: Verdorie! 62 Voolwijck: de Volewijk, aan de overkant van het IJ. Daar worden in de Amsterdamse traditie de kinderen gevonden.

63 Poppelijn: popje, kindje.

65 Cousijn: neefje, nichtje (ook algemener: lid van de mensenfamilie, kindje).

67 Indien het anders wel sal gaen: omdat het anders niet goed gaat in de wereld.

68 tuygh: ding (de baby). 72 in effen: in evenwicht, in orde.