Fumus. Jaargang 6

[p. 34]

Labadie, Van Vrijberghe en Van Sypesteyn
DoorKarelBostoen

Jean de Labadie. Illustratie naar: fr.wikipedia.org/wiki/Image:Jean_de_Labadie.jpg

De Gasconjer Labadie (1610-1674) was een rusteloze ex-jezuïet, die vanwege zijn onbedwingbare neiging tot radicalisme zijn leven lang zou grossieren in conflicten. In 1650 ging hij over naar de Reformatie en doceerde hij theologie te Montauban. Deze stad, gelegen op 50 km ten noorden van Toulouse, werd toen beschouwd als een tweede Genève. Labadies ideaal was het vroegchristelijke gemeenschapsleven dat immers het dichtst bij de oorspronkelijke leer van Christus kwam. Die leer was sindsdien dermate aangetast dat, volgens hem, een nadere reformatie absoluut nodig was. Het ging deze fundamentalist om zuivering van de Kerk van alle lauwheid en roomsigheid. Maar hij zou keer op keer vaststellen dat een waarlijk heilig leven nauwelijks mogelijk was binnen de gevestigde kerken zolang daar de ‘lauwen’ de toon aangaven. Zijn door hem als vijandig ervaren omgeving dreef hem eerst naar het echte Genève en daarna voornamelijk naar de Republiek. In de zomer van 1666 kwam hij met drie metgezellen te Utrecht aan. Voetius nodigde hem meteen uit om in de Waalse Kerk te preken. Maar het zoveelste conflict lag op de loer. Tijdens zijn verblijf in Montauban leerde Labadadie de predikant Ludwig Wolzogen (ook Louis Wolzogue), kennen en beide heren mochten elkaar toen al niet. Later, toen Labadie naar Genève was vertrokken, stond Wolzogen in Middelburg. In de ogen van de strenge Labadie waren Wolzogens voorkomen en optreden totaal onaanvaardbaar voor een vroom predikant. De man droeg een bepoederde pruik, was een regelmatige bezoeker van de salons, legde graag een kaartje en, o gruwel, liet een roomse dansmeester lesgeven aan zijn kinderen. Bovendien was Wolzogen een cartesiaan. Labadies preekbeurt te Utrecht (over het kruisigen van de oude mens op grond van Rom. 6:6) werd over het algemeen goed ontvangen, maar niet aldus door Wolzogen.¹ De uitbarsting van het conflict werd nog even uitgesteld omdat Labadie meteen (in hetzelfde jaar 1666) werd beroepen in de Waalse Gemeente van Middelburg. Deze kerkgemeenschap werd beschouwd als een ware augiasstal en diende daarom van lauwe christenen en libertijnse predikanten te worden gereinigd. Dus ook daar konden de conflicten niet lang uitblijven, te meer daar Vincent Minutoli, een van de ergernisgevende predikanten, de opvolger van Wolzogen was.² Labadie zuiverde de kerkgemeenschap, maar naar zijn smaak bleef er aan heiligheid nog veel te wensen over. Bij velen was er immers desondanks nog maar weinig te bespeuren van een wedergeboorte of een nieuwe mens. Daarom hamerde hij niet alleen op boetedoening en morele hervorming, maar begon hij ook nadrukkelijk zijn geloof in het

1 T.J Saxby. The quest for the new Jerusalem, Jean de Labadie and the Labadists, 1610-1744. Dordrecht [etc.]: Nijhoff, 1987, 138.

2 Saxby 1987, 140.

[p. 35]

aanbreken van een duizendjarig vrederijk op aarde uit te dragen in huisbijeenkomsten. Omgang met niet-wedergeborenen bijvoorbeeld, moest zoveel mogelijk worden gemeden.

Eén van de drijvende krachten achter Labadies beroeping naar Middelburg in 1666 was de in Zeeland buitengewoon invloedrijke Willem Lievensz. van Vrijberghe (1624-1679) geweest. Deze was heer van Nieuwland, tevens gedeputeerde ter Staten van Zeeland en gecommitteerde van de Admiraliteit in de periode 1656-1675. Van Vrijberghe was helemaal ‘in’ Labadie. Hij vertrouwde zelfs de zorgen voor de opvoeding van zijn eniggeboren zoon aan hem toe en aan diens kring, waarop de predikant prompt zijn boek La puissance eclesiastique bornée à l'ecriture & par elle aan zijn Zeeuwse mecenas opdroeg. Deze dedicatie dateert van 10 april 1668.³ De innige betrekkingen tussen Van Vrijberghe en Labadie zijn vermoedelijk noch aan Focquenbroch, noch aan diens uitgever Johannes van den Bergh ontgaan, gezien Willem Lievensz. de twee jaar oudere broer was van de Zeeuwse kolonel Theodorus van Vrijberghe (1626-1679).⁴ Deze laatste was toen garnizoenscommandant van Sluis en de man met wie Focquenbrochs grote liefde Maria van Sypesteyn op 1 maart 1668 in het huwelijk was getreden. Opmerkelijk in dit verband is ook dat de broers Van Vrijberghe⁵ in 1668 om persoonlijke redenen evenveel sympathie koesterden voor Willem III als een hekel hadden aan Johan de Witt,⁶ terwijl Maria van Sypesteyn toch het nichtje was van de beroemde raadpensionaris. De enige verklaring die ik voor deze schijnbare tegenspraak weet te geven, is dat Maria van Sypesteyn vermoedelijk in die jaren ook onder de invloed was gekomen van Labadie. Deze bevindelijke Waalse predikant - door Campo Weyerman wel eens ‘den Tettentaster Labadie’ genoemd - had namelijk de reputatie een verleider te zijn van devote dames.⁷ Zo stonden bijvoorbeeld ook Anna Maria van Schurman, Louise Huygens en de drie dochters van Cornelis van Aerssen, heer van Sommelsdijck (1600-1662) onder diens invloed.⁸ De drie dochters waren Anna, Lucia en Maria, tevens zusters van de puissant rijke Cornelis (1637-1688), die in 1683

3 Zie de ondertekening ‘De mon Etude de Middelbourg le 10 d' Avril 1668’ van het ‘Epitre dedicatoire a monsieur mons.^r Willhem van Vribergen, seigneur deputé ordinaire aux Etats de Zelande’ in: Jean de Labadie. La puissance eclesiastique bornée à l'ecriture & par elle. Amsterdam [1668], fol. *1r-*4v. Zie ook: Saxby 1987, 153, 156.

4 F. Nagtglas. Levensberichten van Zeeuwen: zijnde een vervolg op P. de la Rue, Geletterd, staatkundig en heldhaftig Zeeland [...]. 2 dln. Middelburg 1888-1893. Zie dl. 2, 903-4.

5 In zijn ‘Epitre dedicatoire’ betoont Labadie zich nogal lyrisch over de eendracht tussen de vier broers die alle vier samen waren geportretteerd op een schilderij met het devies Concordia fratrum. Cornelis, de oudste, is invloedrijk in Den Haag, Willem in Middelburg, de derde (wiens naam niet wordt genoemd) op Tholen en de vierde: ‘M^r le Colonel’, is een aanzienlijk man ‘à l'Escluse et par tout antre les Gens de Guerre, qu' il a sa part à conduire, come tous quatre avés la votre a eu disposer avec plusieurs’ (Labadie [1668], fol. *1v).

6 Theodorus van Vrijberghe zou ooit eens voor het front van zijn regiment zijn beledigd door veldmaarschalk Paulus Wirtz (1612-1675). De Elzasser en legeraanvoerder Wirtz (ook: Wurtz) was een gunsteling van Johan de Witt. Deze laatste weigerde aan de familie genoegdoening voor de aangedane belediging, waarop Willem van Vrijberghe ervoor ijverde dat Willem III op 19 september 1668 tot ‘Eerste Edele’ van Zeeland werd uitgeroepen, zie Nagtglas dl. 2 (1893), 903-4.

7 Luuc Kooijmans. Gevaarlijke kennis:. Inzicht en angst in de dagen van Jan Swammerdam. Amsterdam: Bert Bakker, 2007, 176; J. Campo Weyerman. De levens-beschryvingen der Nederlandsche konst-schilders en konstschilderessen, met een uytbreyding over de schilder-konst der Ouden. 4 dln. 's Gravenhage: Wed. E. Boucquet, H. Scheurleer, F. Boucquet, en J. De Jongh, 1729-1769. Zie dl. 2 (1729), 60-61. (http://digbijzcoll.library.uu.nl/lees_gfx.php?W=On& BoekID=39). Het citaat uit Weyerman heb ik aan Frans Wetzels te danken.

8 Dat A.M. van Schurman een vurige labadiste werd, is algemeen bekend. Louise Huygens zou in 1670 toetreden tot de labadistische kring, maar ze had Labadie al in 1666 in Den Haag ontmoet, nadat ze aan hem was voorgesteld door Carré, de plaatselijke predikant van de Waalse Kerk. Ze overleed op 30 januari 1680 te Wieuwerd in Friesland (Saxby 1987, 139). Zoals de zusjes Van Sommelsdijck was Louise Huygens op schriftelijke aansporing van A.M. van Schurman naar de Amsterdamse woning van Labadie gelokt vanuit Den Haag, hoewel Jacobus Koelman, predikant te Sluis, haar en anderen probeerde met brieven te waarschuwen tegen het sektarische gedoe. Koelman merkte later spijtig op: ‘waar door ik dan verloor achtingh’, want het effect van zijn waarschuwingen was tegengesteld aan wat hij had beoogd, zie: Jacobus Koelman. Historisch verhael nopende der Labadisten scheuringh [...]. Amsterdam: Johannes Boeckholt, 1683, 36, 57.

[p. 36]

gouverneur van Suriname zou worden. Constantijn Huygens die het gerucht had opgevangen dat Lucia van Aerssen in het huwelijk was getreden met Labadie, schreef in december 1672 hierover om nadere informatie aan Lady Swann (Utricia Ogle), die met Sir William, haar echtgenoot, toen in Hamburg woonde. Huygens heeft het onder meer over Lucia als ‘the handsomest of the young ladies of Sommelsdijck’. Wat hem in dit verband interesseerde, was vooral nog een ander gerucht, namelijk dat ‘many such marriages are a continuing amongst that holy society upon prealable proofs, whether parties are, or are not, fruitfull and fit for generation’.⁹

Titelpagina van een tot nu toe onbekende Van den Berghuitgave uit 1669. Dit is tevens waarschijnlijk zijn oudste labadistische publicatie. Ze gaat over de wederwaardigheden van Labadie te Veere: Exemplaar UB Leiden, signatuur: BIBWAL B 581.

Nadat Labadie eind 1668 eerst was geschorst door de classis Walcheren en vervolgens een preekverbod kreeg, luidde dit zijn afscheid in van de Waalse gemeente aldaar. In 1669 treffen we hem gedurende een korte periode van zes weken aan in Veere. Daar bleek duidelijk dat hij inmiddels een sekteleider was geworden. Labadie vertrok met zijn medestanders naar Amsterdam. Begin augustus 1669 nam hij zijn intrek met drie van zijn voornaamste leerlingen bij koopman Isaac Bernaerts op de Herengracht.¹⁰ Mogelijk heeft hij pas in de Amsterdamse periode contact gehad met uitgever Van den Bergh (of met diens vrouw Johanna Wasteliers). Dit zou ook de datum van Van den Berghs eerste advertentie (10 september 1669) verklaren in de Oprechte Haerlemsche Courant aangaande de Klare ende krachtige wederlegginge. De labadisten waren namelijk door de Staten van Zeeland gedwongen om Veere te verlaten, terwijl de regering van die stad hen wilde behouden. Pas in of na augustus 1669 zal hun apologetische pamflet over de Veerse periode bij Van den Bergh zijn verschenen onder de titel Actes publics tant politiques qu'ecclesiastiques.¹¹

De grensplaats Sluis in Staats-Vlaanderen was sinds maart 1668 de woonplaats van het echtpaar Theodorus van Vrijberghe en Maria van Sypesteyn. Het was ook sinds 1662 de standplaats van de predikant Jacobus Koelman (1632-1695) die aanvankelijk veel sympathie had voor het optreden van Labadie in Middelburg, maar hij was een van de eersten die inzag dat Labadie een scheurmaker of separatist was.¹² Op de hem kenmerkende wijze zou Koelman zich grondig tegen deze valse profeet keren. In 1683 nam hij uitgebreid stelling door de publicatie van veertig dwalingen van de labadisten, dat aantal was het jaar daarop al aangegroeid tot 144.¹³

9 C. Huygens. De briefwisseling. Uitgegeven door J.A. Worp. Dl. 6 (1917), p. 317, nr. 6873. Zie ook Saxby 1987, 222.

10 Saxby 1987, 174.

11 Niet in Internetbronnen: J. Helwig. Checklist van werken gedrukt en/of uitgegeven door Johannes van den Bergh. (http://focquenbroch.apud.net/bergh.php).

12 Aijelt Folkert Krull. Jacobus Koelman: eene kerkhistorische studie. Sneek: Campen, 1901, 107.

13 Cornelis J. Meeuse. Jacobus Koelman. Kampen: De Groot Goudriaan, 2008, 152-159; 161.

[p. 37]

Evenals Labadie binnen zijn Waalse gemeente was Koelman binnen de publieke kerk een bijzonder succesvol voorvechter van de Nadere Reformatie.¹⁴ Te Sluis keerde hij zich tegen het schenden van de zondagsrust door winkeliers en kooplieden, tegen vloeken en zweren, drankmisbruik, zondige spelen als kaarten, dobbelen en loterijen, tegen aanstootgevende liedjes, tegen de Brugse kermis waar men vanuit Sluis graag heentrok, tegen het orgelspel in de kerk, tegen schuttersfeesten en lommerdhouders, kortom van Koelman mocht er niet veel meer, terwijl al die zaken van overlang gebruikelijk waren. Toen hij een dranklustige burgemeester ernstig berispte, de voorgeschreven gebeden (anders gezegd de Kerkformulieren) niet meer wilde uitspreken en zich keerde tegen (volgens hem paapse) feestdagen als tweede paasdag, tweede pinksterdag en tweede kerstdag was de maat vol voor de stedelijke overheid. Ze rustte niet tot Koelman in 1674 door de Staten-Generaal uit zijn bediening werd ontzet en door de Staten van Zeeland uit hun gebied verbannen. Op 17 juni 1675 werd Koelman uiteindelijk door de sterke arm der wet via de Waterpoort Sluis uitgezet.¹⁵

Koelman moet voor sommigen te Sluis een vrij lastige figuur zijn geweest. Volgens de notulen van de kerkenraad van Sluis van 8 februari 1665 hoorde Koelman in de classis Walcheren een brief voorlezen van de stadsregering van Sluis, die mee ondertekend was door ‘den heer Commandeur van het garnizoen’ (lees: Theodorus van Vrijberghe) met het verzoek om een ‘gesepareerde Waalse gemeente’ op te richten. Kennelijk bestond er al een Waalse gemeente, maar de indieners hadden om onnaspeurlijke redenen blijkbaar behoefte aan een tweede Waalse gemeente. Er werd namelijk ook nog een verzoekschrift van die strekking door de gedeputeerden van de Waalse synode aan de Staten-Generaal gericht.¹⁶ Volgens de notulen van de kerkenraad van Sluis van 12 februari 1665 is er sprake van een partij die te Sluis de publieke kerk (lees: Koelman?) trachtte ‘te onderdrukken en te verscheuren’. Helaas gaat Krull, aan wie ik die gegevens heb ontleend, hier niet nader op in.¹⁷ Wel wordt duidelijk dat Theodorus van Vrijberge in 1665 vermoedelijk lidmaat was van de Waalse gemeente van Sluis. Was hij soms even ontevreden over de praktijken in die kerk als zijn broer Willem dit was in 1666, toen hij Labadie zo graag naar Middelburg zag komen? Daar is dus nog nader onderzoek nodig in die richting. Maar het bevestigt ons vermoeden dat, toen Maria van Sypesteyn in het voorjaar van 1668 naar Sluis ging, ze zeer vroom moet zijn geweest en dat ze vervolgens ook Koelman goed moet hebben leren kennen. Ze wordt namelijk vermeld als lidmaat die aan het 255ste ‘Avondmael’ in de publieke kerk van Sluis heeft deelgemomen, dat werd gehouden op 7 oktober 1668.¹⁸ Ervoor en daarna wordt ze niet vermeld. Misschien is ze naderhand terechtgekomen in het milieu van de plaatselijke Waalse gemeente? Aannemelijk is evenwel dat zowel Maria van Sypesteyn zelf als haar echtgenoot eind jaren zestig voorstanders waren van de Nadere Reformatie.

Al met al is er dus voorlopig weinig met zekerheid te melden over de geestesgesteldheid van Maria van Sypesteyn in die jaren, maar toch meer dan ik had gedacht. Het vermoeden lijkt gewettigd dat ze na de komst van Labadie naar de Republiek in 1666 deze persoon en diens Nadere Reformatie een warmer hart was gaan toedragen dan meester Fock en diens Gloria mundi. Ik kan me namelijk niet goed voorstellen dat Maria van Sypesteyn in dezen niet is meegegaan met de denkwereld van haar schoonfamilie. Het lijkt me althans zaak dit voortaan in het achterhoofd te houden bij verder onderzoek.

14 A. Eekhof. ‘Jacobus Koelman te Sluis en de “Nadere Reformatie” in Zeeland’. In: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis 14 (1918), 205-6.

15 Meeuse 2008, 14, 18, 35.

16 Sluis lag in Noord- of Staats-Vlaanderen en dat viel als generaliteitsland onder de Staten-Generaal, niet onder Zeeland.

17 Krull 1901, 25-26.

18 Sluis. Lidmaten 1658-1700. Bewerking: W.J. op 't Hof. Zie nr. [40] ‘Juffrouw Maria van Sypesteyn, huysvrouw van d'heer colonel Theodore van Vrybergen, commandeur deser stadt’.

[p. 38]

Literatuur

⚬	Actes publics tant politiques qu'ecclesiastiques, faits & donnés en témoignage de la bonne conduite, doctrine et vie des sieurs Jean de Labadie, & Pierre Yvon, ministres de Jesus Christ et pasteurs de l'Eglise Françoise, separée par le Synode Wallon, et receüillie à Vere ou Tervere ville de Zeelande. Publycke acten, soo politijcke als kerckelijcke, gedaen en gegeven in getuygenisse van den goeden wandel, leere en leven srs. Jan de Labadie, en Pierre Yvon, leeraren Christi en herderen der Fransche Kercke tot Middelburg, afgesondert door de Walsche Synode, en tot ter Veere in Zeelandt weder versamelt. Amsterdam: Johannes van den Bergh, 1669. Exemplaar UB Leiden, signatuur: BIBWAL B 581.
⚬	Eekhof, A. ‘Jacobus Koelman te Sluis en de “Nadere Reformatie” in Zeeland’. In: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis 14 (1918), 193-209.
⚬	Huygens, Constantijn. De briefwisseling. Uitgegeven door J.A. Worp. 6 dln. ' s-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1911-1917. Rijks geschiedkundige publicatiën. Grote serie; 15,19,21, 24,28,32.
⚬	Jacobus Koelman. Historisch verhael nopende der Labadisten scheuringh, en veelerley dwalingen, met de wederleggingh der selver: opgestelt in een brief tot vast stellingh van vromen die daer ontrent wankelen: als mede tot waerschouwingh tegen de afscheydingh van de Nederlandsche en afwijckingh tot de labadistissche kerck / Jacobus Koelman; hier zijn bijgevoeght een meditatie over het Hoogl. 1:7: en twee brieven dienende ten selven eynde van W. à Brakel. Amsterdam: Johannes Boeckholt, 1683. Exemplaar UB Leiden, signatuur: 688 H 14.
⚬	Kooijmans, Luuc. Gevaarlijke kennis: inzicht en angst in de dagen van Jan Swammerdam. Amsterdam: Bert Bakker, 2007.
⚬	Krull, Aijelt Folkert. Jacobus Koelman: eene kerkhistorische studie. Sneek: Campen, 1901. Dissertatie Groningen.
⚬	Labadie, Jean de. La puissance eclesiastique bornée à l'ecriture & par elle. Come par l'unique regle de la conduite & de la loi. Aussi bien que l'unique regle de la doctrine & de la foi. Pour servir d'apologie à cele de l'Eglise Vualone de Middelbourg en ses afaires. Amsterdam: Jacob van Velsen, [1668]. Exemplaar UB UvA, signatuur: 410 G 32 (2).
⚬	Meeuse, Cornelis J. Jacobus Koelman. Kampen: De Groot Goudriaan, 2008.
⚬	Saxby, T.J. The quest for the new Jerusalem, Jean de Labadie and the Labadists, 1610-1744. Dordrecht [etc.]: Nijhoff, 1987. Archives internationales d'histoire des idées, 0066-6610; 115.
⚬	Sluis. Lidmaten 1658-1700. Bewerking: W.J. op 't Hof. (http://www.grijsbaard.nl/Sluis/LidmatenSluis3.html)
⚬	Weyerman, Jacob Campo. De levens-beschryvingen der Nederlandsche konst-schilders en konst-schilderessen, met een uytbreyding over de schilder-konst der Ouden. 4 dln. 's Gravenhage: Wed. E. Boucquet, H. Scheurleer, F. Boucquet, en J. De Jongh, 1729-1769. (http://digbijzcoll.library.uu.nl/lees_gfx.php?W=On&BoekID=39)