Fumus. Jaargang 4

[p. 19]

Bijzondere betrekkingen tussen Willem Godschalck van Focquenbroch, Jan Neuyen, Arnold Moonen en Joannes van den Bergh.¹
Bauke Hekman

Vooraf

In de tweede helft van de zeventiende eeuw speelde het sociale en culturele leven van de beter gesitueerden zich in Amsterdam af binnen een straal van ongeveer een halve kilometer rond de Dam. Men verplaatste zich hoofdzakelijk te voet. Er was frequent onderling contact. Familiebetrekkingen, maatschappelijke en culturele netwerken met diverse overlappingen zorgden voor lijnen en contacten in diverse richtingen. De mannen troffen elkaar tijdens hun werk, in het Herenlogement en op plaatsen waar nieuwsverspreiding plaatsvond. Boekproducenten en auteurs waren op elkaar aangewezen. Families ontmoetten elkaar elke zondag in de kerk. De leerlingen uit de gegoede burgerij zaten tot hun dertiende jaar op de Latijnse school die als voorbereiding diende op een studie aan de universiteit.² De meesten van hen waren intern gehuisvest. Dat instituut was een kweekschool voor vriendschappen. Het was voor al die mensen in die tijd onmogelijk om binnen een dergelijke beperkte, stedelijke ruimte onbekend te blijven. Om aan te tonen wie met wie omging en hoe intensief dat gebeurde, zouden onderzoekers veel meer rekening moeten houden met dit normale, interactieve, sociale en economische leven in het hart van een stad in de zeventiende eeuw. Johannes Ulaeus laat de lezer iets voelen van die intermenselijkheid in het gedicht: ‘De geest van Focquenbroch, ziende zyne werken op nieuws herdrukt, vermeerdert, en verbetert.’³ Het zijn overpeinzingen van de dode meester Fok - zo noemde Ulaeus zijn vriend - tijdens een stadsommetje:

Noch draafde ik licht langs straat en wyken,
Noch wandelde ik door Amsterdam,
En dampte by myn oude vrinden,
By wien ik nimmer t'onpas kwam,
En duizend geuren wist te vinden.

Johannes Ulaeus (1640-1734) en Willem Godschalck van Focquenbroch (1640-1675) waren boezemvrienden die regelmatig nauw samenwerkten aan literaire scheppingen. Jan Helwig, Wolfgang Marguc en Karel Bostoen hebben aan die relatie ruime aandacht geschonken.⁴ Ik wil hier de bijzondere betrekkingen beschouwen die er hebben bestaan tussen Jan Neuyen (1640-na 1680), Focquenbroch (1640-1675), Arnold Moonen (1644-1711) en de Amsterdamse drukkerboekverkoper Joannes van den Bergh (ca. 1636- na 1679). Daartoe vat ik kort samen wat Helwig over de betrekkingen tussen dit viertal heeft gezegd. Zijn eerste bewering onderschrijf ik. De vijf

1 Met dank aan dr. Jeanine de Landtsheer voor haar vertalingen uit het Latijn en de toelichtingen daarbij.

2 Marieke van Doorninck en Erika Kuijpers: De geschoolde stad. Onderwijs in Amsterdam in de Gouden Eeuw. Amsterdam, 1993, 66.

3 W.V. Focquenbroch: Alle de werken. Eerste deel. Verzamelt en uitgegeven door Abraham Bogaert. By de wed. van Gysbert de Groot, boekverkoopster op den Nieuwen Dijk in de groote Bybel. Amsteldam, 1696, *5v.

4 (1) Jan Helwig: Johannes van den Bergh, boekverkoper te Amsterdam. Internet: http://home.planet.nl/jhelwig/focquenbroch/bergh. (2) Willem Godschalck van Focquenbroch: Afrikaense Thalia. Uitgegeven door Jan Helwig. Deventer: 1986, I-XIX. (3) Wolfgang Marguc: Willem Godschalck van Focquenbroch. Ergänzende Prolegomena. Leuven [1983]. (4) Karel Bostoen: ‘Mogelijk een vroom gelaat en een vroom gewaad, maar beslist onvrome praat [...]’. In: Fumus 3 (2005), nr. 1, 22-38.

[p. 20]

overige zijn toe aan revisie. Recent onderzoek heeft geleid tot nieuwe inzichten. Hier volgt de genummerde lijst met Helwigs beweringen:

1.	Focquenbroch en Van den Bergh hadden een meer dan louter zakelijke relatie, wat uit enkele gedichten van Focquenbroch blijkt.
2.	Er zijn nooit aanwijzingen voor een band tussen Focquenbroch en Moonen gevonden.
3.	Het schijnt dat Moonens lofdichten op Focquenbrochs Thalia op verzoek van Van den Bergh zijn geschreven.
4.	De enige lijn die Moonen en Neuyen aan Focquenbroch bindt, loopt via Van den Bergh.
5.	Waarschijnlijk is het Van den Bergh geweest die voor de lofdichten van Neuyen en Moonen heeft gezorgd of daarvoor heeft bemiddeld.
6.	Het is niet zeker dat Van den Bergh over een eigen drukpers beschikte.

Wie van de twee?

Al jaren volg ik elk spoor dat naar Jan Neuyen kan leiden. Deze weinig bekende dichter en doctor in de medicijnen kreeg geen of nauwelijks aandacht in de Nederlandse literatuurgeschiedschrijving van de zeventiende eeuw. In mijn proefschrift in bewerking getiteld De affaire De Lalande-Lestevenon - over een schandaal dat zich in 1661 in Amsterdam voordeed en dat gepaard ging met veel commotie - speelt Jan Neuyen echter een prominente literaire rol. Hij werd daarin bijgestaan door de Amsterdamse drukker-boekverkoper Joannes van den Bergh, die duidelijk gecharmeerd was van Neuyens dichterlijke kwaliteiten.⁵ In de periode 1653-1675 schreef Neuyen tenminste drie treurspelen, een berijmde chorografie en negenentwintig gedichten, waaronder een gedicht in Jacob Heyblocqs album amicorum.

De STCN hanteert een fout geboortejaar voor Neuyen: ca. 1637 en laat diens sterfjaar oningevuld. Thomassen/Gruys, de auteurs van The album amicorum of Jacob Heyblocq (Zwolle, 1998, 172) doen hetzelfde. In werkelijkheid is het nog steeds onduidelijk om welke Jan Neuyen het in de literatuurgeschiedenis gaat, om de JOANNES die gedoopt is op 26 oktober 1636 of om de JOHANNIS die gedoopt is op 2 september 1640. Beiden stammen uit het elf kinderen rijke gezin van vader Harmen Neuyen en moeder Sara Denijs. Beiden hebben vrijwel zeker de Latijnse school te Amsterdam bezocht en daar mogelijk onderwijs genoten van Jacob Heyblocq. Beiden zijn ingeschreven aan de Leidse universiteit. De oudste op 4 september 1657 voor de studies filosofie en medicijnen, de jongste op 4 november 1661 voor alleen de studie medicijnen. Een van de twee is op 23 maart 1662 te Leiden gepromoveerd tot doctor in de medicijnen. Maar wie dat is geweest, blijft onzeker doordat de geboortejaren in de documenten ontbreken en de schrijfwijze van de voornamen varieert.

Op 27 juni 1681 ging Joan Neuyen in ondertrouw met Christina van Zeller.⁶ De akte vermeldt dat hij eenenveertig jaar oud was en ‘doctor in medicina’. Dat betekent dat het hier om Johannis (*1640) gaat. Hij ondertekende de akte met Dr. Joan Neuyen, waarbij hij zijn voornaam afkortte met een tilde boven de -an. Het gedicht in Heyblocqs album met het opschrift: ‘Conveniunt rebus nomina saepe suis’ [= Vaak stemmen de namen met de dingen overeen] is ondertekend met: Joan Neuijen med. doct^r., echter zonder tilde boven de -an. Er zijn punten van overeenkomst in de handschriften maar geen doorslaggevende. Ik ga ervan uit dat Johannis (*1640) de dichter Jan Neuyen is. In mijn proefschrift geef ik daarvoor de argumenten. Persoonsnamen kenden in die tijd geen consistente schrijfwijze. Een zoektocht op naam is vaak een labyrintische kwelling, zoals in het geval van de Neuyens, wier naam in de doopregisters van het gemeentearchief te Amsterdam voorkomt in de varianten: Neuye, Nuijen, Neuijen, Neijsen, Nouijen en zelfs als Revijen.

5 Het proefschrift zal naar verwachting eind 2007 verschijnen. Zie voor de korte inhoud ervan de website www.pallas.leidenuniv.nl onder de rubriek ‘externe promovendi’.

6 GAA DTB ondertrouwdatum 27-06-1681 (692-239).

[p. 21]

Van den Bergh en Moonen

Joannes van den Bergh is de zoon van Jan Jansz. van den Bergh en Trijntje Pieters.⁷ Vader Van den Bergh was metselaar van beroep. Joannes werd onder de doopnaam Jan op 28 februari 1636 in de Oude Kerk gedoopt. Hij ging op 27 november 1659 in ondertrouw met de negentienjarige Joanna Wattelier (ook geschreven als Wastelier en Watelier).⁸ Het jonge paar ging wonen op de Warmoesgracht. Joannes' boekhandel werd aangeduid als ‘By 't Blauw-huys’. Joanna werd op 19 juni 1641 als Jenne gedoopt in de Oude Waalse Kerk te Amsterdam. Zij was de dochter van Louis Wattelier en Barbe Moene (ook geschreven als Barbara Moonen).⁹ Barbara was een tante van Arnoldus Moonen. Die familierelatie wordt bevestigd in het geboortedicht dat Moonen in 1667 schreef: De zeventigste verjaerdagh myner moeje [= tante] Barbara Moonen, aen haere dochter, joffrou Joanna Wastelier’.¹⁰ Uit de laatste strofe ervan zijn nog meer genealogische bijzonderheden over de Moonens af te leiden. Het gedicht is ondertekend met het jaartal 1667.

Geluk, o spruit der Wastelieren,
O puikbloem, moeders eenigh kint;
't Gebeurt ons noch dees' dagh te vieren,
Die met een' nieuwen glans begint,
En kroont de zuster van myn' vader.
Die vreugt raekt ons, en niemant nader.

Van den Bergh heeft ruim een jaar op de Warmoesgracht gewoond en daar zijn boekhandel gedreven. In de eerste helft van 1661 verhuisde hij naar het pand met de naam ‘In de boeckwinckel’ op de hoek van de Kalverstraat en Gasthuissteeg.

Frans Schaars vermeldt in zijn biografische schets van Arnold Moonen¹¹ dat deze op 12 juli 1644 in Zwolle is geboren als oudste zoon van Isaak Moonen en Anneken Arends. Isaak Moonen (1600-1685) verliet omstreeks 1633 in gezelschap van zijn oudere zus Barbara om religieuze redenen zijn geboortestad Aken. Arnold volgde onderwijs aan de Latijnse school in Zwolle. In 1666 werd hij ingeschreven in het studentenalbum van de Groningse universiteit. Lindeboom beweert dat Moonen daarvóór in Utrecht heeft gestudeerd, hoewel hij niet in het album studiosorum van de Utrechtse universiteit voorkomt.¹² Daarin komen wel Focquenbroch en Johannes Ulaeus voor, respectievelijk onder het jaartal 1662 en 1665.

Arnold Moonen woonde van 1668 tot 1671 in Zwolle en in de periode 1671-1674 enige tijd in 's-Gravenhage. In 1671 bezocht hij Vondel te Amsterdam. Waarschijnlijk was dat op 29 februari 1671, de dag waarop Vondel een inscriptie in Moonens album amicorum schreef.¹³ Daarna had hij nog enige ontmoetingen met Vondel, onder andere ten huize van Antonides van der Goes, begin 1672.¹⁴ In juli 1674 werd Moonen als predikant beroepen te Hardenberg. In 1676 trouwde hij met Catharina Adelheid Isicius. In 1679 werd hij beroepen te Deventer. Arnold Moonen

7 GAA DTB 1661 (1068-85). Met dank aan Monique Peters van het Gemeentearchief Amsterdam die mij de informatie over vader Van den Bergh verstrekte.

8 GAA DTB 1659 (480-290).

9 GAA DTB 1641 (131-57).

10 A. Moonen: Poëzy. By François Halma en Willem vande Water. Boekverkooper. Amsterdam en Utrecht, 1700, 287-292.

11 Frans Schaars: De Nederduitsche spraekkunst (1706) van Arnold Moonen (1644-1711). Wijhe, 1988, 2-4. Diss. Nijmegen.

12 J. Lindeboom: Arnold Moonen, 1644-1711. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, 1958, p. 4. Mededeelingen der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen Afdeeling Letterkunde, 0168-6968; N.R., dl. 21, no. 3 (1958).

13 Moonen, Arn.: Album amicorum van Arnold Moonen. [z/p.] [z/j]. Exemplaar UBA Hs. XXIII A 11.

14 Frans Schaars: De Nederduitsche spraekkunst (1706) van Arnold Moonen (1644-1711). Wijhe, 1988, 4. Diss. Nijmegen.

[p. 22]

schreef poëzie en hield zich bezig met filologisch en taalkundig onderzoek. Een vrucht daarvan was zijn: De Nederduitsche spraekkunst (1706). Hij stierf in 1711 te Deventer.

Hoe vaak Arnold Moonen in Amsterdam op bezoek is geweest bij tante Barbara, nicht Joanna en neef Joannes, blijft onzeker. Hoe groter de frequentie van die bezoeken, des te groter de kans dat hij Focquenbroch en Neuyen ten huize van Joannes van den Bergh heeft leren kennen. Voor de veronderstelling dat Moonen in 1662 Focquenbroch op de Utrechtse universiteit heeft ontmoet en hem sedert die tijd kent, ontbreekt het bewijs. De contacten tussen Jan Neuyen en Van den Bergh dateren van medio 1661 en mogelijk van nog eerder.¹⁵

Het is opvallend dat in Moonens Poëzy¹⁶ geen enkel gedicht voorkomt waarin hij zich richt op Focquenbroch of Neuyen. Wel schenkt hij daarin ruime aandacht aan Neuyens oom, dominee Simon Simonides (1629-1675), die vanaf 1664 tot aan zijn dood in 1675 predikant te 's-Gravenhage was. Jan Neuyen zou Arnold Moonen bij zijn oom geïntroduceerd kunnen hebben. Zowel Simonides als Moonen waren theoloog en dichter. Moonen en Simonides zijn enige tijd stadsgenoten geweest. Er was sprake van hartelijke betrekkingen tussen hen. Die blijken uit de inscripties van Simonides en zijn dochter Maria op respectievelijk 27 en 28 november 1673 in Moonens album amicorum en uit een drietal gedichten in Moonens Poëzy. In 1673 schreef hij een herderszang op Simonides' dochter Maria (p. 102-109) getiteld: Alwaerdy [= Hooggeëerde]. Herderszang, ter eere van juffrou Maria Simonides. In datzelfde jaar schreef hij een lijkdicht op de dood van Simonides' oudste zoon (p. 102-109) met de titel: Troost aen den heere Simon Simonides, over 't verlies van zynen oudsten zoone. En in 1675 volgde een herdersklacht op de dood van Simonides zelf, getiteld: Waermont [Oprechte]. Herdersklaght, over de doot van den heere Simon Simonides, leeraer van Godts kerke in 's Gravenhage (p. 109-114).

15 Dit zal aan de orde komen in mijn proefschrift De affaire De Lalande-Lestevenon, dat naar verwachting eind 2007 zal verschijnen. Zie voor de korte inhoud ervan de website www.pallas.leidenuniv.nl onder de rubriek ‘externe promovendi’.

16 A. Moonen: Poëzy. Amsterdam [enz.], 1700.

Moonen en Neuyen

Ik heb nergens een concrete aanwijzing gevonden voor het bestaan van een vriendschapsrelatie tussen Arnold Moonen en Jan Neuyen. Toch veronderstel ik die. De beide jonge dichters zullen tussen 1661 en 1664 zo nu en dan rond de huiskamertafel in huize Van den Bergh hebben gezeten en over hun werk hebben gesproken. Moonen was negentien jaar of jonger toen hij zijn Kerszangh schreef. Neuyen dichtte al op dertienjarige leeftijd. In 1662 verscheen zijn vroegste werk voor het eerst in druk bij Van den Brgh in de bundel Cupidoos lust-hof¹⁷ waarin tien gedichten van hem zijn opgenomen. Het jaa daarop verscheen het liedboek Apolloos minne-sangen¹⁸ bij Van den Bergh, waarin Neuyen vijf keer vertegenwoordigd is. Moonen schreef een lofdicht op Neuyens Eneas getiteld: Op Eneas of vader des vaderlandts.¹⁹ Uit de laatste acht verzen spreekt zijn respect voor de vierentwintigjarige dichter en diens treurspel:

Gy sult met uwe Eneas pralen,
Soo verr' de Mantuaner glans²⁰
De dichtren voorlicht, en een krans,

17 (1) Cupidoos lust-hof, bestaende in verscheyde nieuwe voysen, minne-klachten [...] en andere vermakelickheden. Noyt voorhenen in druk geweest. By Ioannes van den Bergh. Amsterdam, 1662. (2) Zie ook de advertentie van 9 mei 1662 in de Oprechte Haerlemse Courant over de druk en uitgifte van deze bundel. Internet: http://home.wxs.nl/-jhelwig/ohc/ohc62.htm. p.4.

18 Apolloos minne-sangen. Bestaande in veelderhande nieuwe voisen, bruilofs-sangen, knip-vaarsjes, verjaarsdichten, minne-klachten, [...] en anderen vermaaklikheden. By Iohannes van den Bergh. Amsterdam, 1663.

19 [Jan Neuyen]: Eneas of vader des vaderlants. Treurspel. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boeckverkooper ter zijden 't stadthuys, in altijdt wat Nieuws. Amsterdam, 1664, *6v - *7r.

20 Mantua: geboorteplaats van Vergilius, auteur van de Aeneïs.

[p. 23]

 

Doorluchte dichter ook behalen

 

Tot uwen roem. Zoo 'k waardigh ben,

 

Sal ick, soo verre uw heldendichten

 

De werelt met haer glans verlichten,

 

U loven met een vlugge pen.

Uit de laatste vier verzen van dit slot zou kunnen worden afgeleid dat Neuyen aspiraties heeft gehad een epos te schrijven en dat hij zijn ideeën daarover heeft gedeeld met Moonen. Dat zou impliceren dat er sprake was van een vertrouwens- of vriendschapsrelatie. Moonen schrijft dat hij graag zijn lof over die epen zou willen laten klinken. Zover is het nooit gekomen. Er zijn geen heldendichten van Neuyen bekend en aan diens latere treurspel De gewroke Lucretia heeft Moonen geen bijdrage geleverd.

Focquenbroch, Neuyen en Moonen in druk bij Van den Bergh

Van den Bergh heeft alle werken van Focquenbroch die bij diens leven zijn verschenen, gedrukt en uitgegeven. Dat geldt ook voor het grootste deel van Neuyens werk. Ze waren Van den Berghs belangrijkste auteurs. Moonen heeft alleen zijn Kerszangh (1663) bij zijn neef laten drukken.²¹ Zijn tweede werk Verbastert Nederlant, of klaghte over de verdorve zeden van onze vaderlant (1665) bracht hij onder bij de in geestelijke werken gespecialiseerde drukker/uitgever Henrick Versteegh te Utrecht. Zijn derde werk de Herdersang ter bruilofte van den heere Bernhart Vollenhove [...] en joffrou Elisabeth Braem (1670) kwam weer van een Amsterdamse pers. Niet van die van zijn neef - die was in 1670 met zijn drukkerij gestopt - maar van Herman Aeltsz. aan de Nieuwezijds Voorburgwal.

Van den Bergh wist steeds als eerste dat Focquenbroch en Neuyen aan een manuscript werkten dat onder zijn drukpers zou terecht komen. Het drukken van het voorwerk vormde een latere stap in de productie, wat hem enige reactietijd bood. Overleg over de inhoud ervan tussen auteur en drukker lijkt mij gebruikelijk te zijn geweest. Het lofdicht - op de auteur of op het werk zelf - diende niet alleen ter meerdere eer en glorie van de auteur maar ook om de lezer voor het werk te interesseren. Dat tijdens dat overleg Van den Bergh zijn neef Arnold Moonen naar voren schoof, is aannemelijk. Het lijkt ook gerechtvaardigd te veronderstellen dat Moonen voldoende bekendheid en kwalitatieve status als dichter genoot om voor Neuyen en Focquenbroch acceptabel te zijn. Voor zover mij bekend is er nooit algemeen onderzoek verricht naar de positie van de lofdichter ten opzichte van de auteur en de drukker-boekverkoper. Van wie kreeg de dichter het verzoek om een lofdicht te schrijven op het werk of op de auteur daarvan? Nam hij zelf het initiatief daartoe of kwam dat van de drukker-boekverkoper? Dezelfde vragen gelden overigens voor de auteurs van titeldichten, drempeldichten, proëmia en opdrachten.

21 Arnoldus Moonen: Kerszangh. Gedrukt by Joannes van den Bergh, boekverkooper aan den Dam, in den Boekwinkel. Amsterdam, 1663.

Focquenbroch en Moonen

Welke waarde moet worden gehecht aan respectbetuigingen en beleefdheidsuitingen in bovengenoemde epistels? Wijst het gebruik van het woord ‘vriend’ in die situaties of in de na- of opschriften op echte vriendschap? Ik ga ervan uit - hoe prematuur dat misschien ook is - dat het gebruik van ‘vriend’ wederzijdse vriendschap inhield. Dat betekent dat zowel Moonen als Neuyen bevriend zijn geweest met Focquenbroch. Moonen ondertekende zijn lofdicht, getiteld: ‘A monsieur G.G. de Fockenborgh sur son Typhon Flamand’ op het komische gedicht Typhon of reuse-stryd met: ‘Amico suo scripsit A.M.’ [= Arnold Moonen heeft dit aan zijn vriend geschreven].²² Het mag de lezer duidelijk zijn dat ik heb aangenomen dat de initialen A.M. voor Arnold Moonen staan. Ik heb geen reden om hierbij aan iemand anders te denken, hoewel ik

22 W.G.V.F.: Thalia, of geurige sang-goddin. By Joannes van den Bergh [...]. Amsterdam, 1665, A10r.

[p. 24]

geen ander Frans gedicht van zijn hand heb aangetroffen. Dat hij de Franse taal beheerste, blijkt uit het feit dat hij collationist van een Frans woordenboek is geweest.²³ Moonen dichtte hoofdzakelijk in het Nederlands en in beperkte mate in het Latijn.²⁴ Waarschijnlijk heeft hij hier bij uitzondering in het Frans willen aansluiten op het direct voorafgaande: Pour les lecteurs de Typhon, c'est à dire, pour ceux qui ont veu celuy de monsr. Scarron. In 1675 gaf Moonen opnieuw blijk van zijn sympathie voor - de reeds gestorven - Focquenbroch met het lofdicht ‘Aen de juffertjes’ in diens Tweede deel van Thalia.²⁵ De vriendschap tussen Focquenbroch en Neuyen is explicieter geduid.

23 Frans Schaars: De Nederduitsche spraekkunst (1706) van Arnold Moonen (1644-1711). Wijhe, 1988, 7-8. Diss. Nijmegen.

24 Moonen: Poemata Latina. Groningen, 1916.

25 W.G.V.F.: Thalia, of geurige sang-goddin. Tweede deel. By Baltus Boeckholt [...]. Amsterdam, 1675, 4.

Focquenbroch en Neuyen

Focquenbroch, Neuyen en Ulaeus zijn leeftijds- en stadsgenoten. Focquenbroch werd gedoopt op 26 april 1640, Neuyen op 2 september 1640 en Ulaeus op 11 oktober 1640 allen in de Oude Kerk te Amsterdam.²⁶ Vrijwel zeker hebben ze gedrieën de Latijnse school bezocht en dateren van die tijd de onderlinge vriendschappen. Neuyen noemde zich een vriend van Focquenbroch in het naschrift van zijn lofdicht met de titel: In Eclogas, Virgilii Maronis, Belgico Carmine, duplicique Tono decantatas à I.U. & W.v.F., dat deel uitmaakt van het voorwerk van Focquenbrochs: De herders-sangen van Virgilius Maro.²⁷ Niet-latinisten gaan aan deze tekst voorbij. Dat is jammer, niet alleen wordt de uitgesproken vriendschap van Neuyen voor Focquenbroch gemist, maar ook Neuyens onverholen bewondering voor hem als hij hem de Bataafse Apollo (vs. 4) en Bataafse Vergilius (vs. 12) noemt. Ik geef de Latijnse tekst en de Nederlandse vertaling ervan hieronder weer.

De herders-sangen van Virgilius Maro zijn een co-productie van Ulaeus en Focquenbroch. De eerste vertaalde de Eclogae van Vergilius en de tweede maakte daarop een parodie. Na elke zang van Ulaeus volgt ‘Op een andre toon’ de zang van Focquenbroch. Die andere toon moet worden opgevat als een andere manier van zeggen, namelijk op een burleske wijze tegenover de serieuze van Ulaeus. Het is niet zeker dat Neuyen bij het schrijven van zijn lofdicht al wist dat Ulaeus de vertaling van Vergilius' eclogen op zich had genomen. In het lofdicht staat de tegenstelling tussen de melancholische, wenende Heraclitus en de lachende Democritus - een bekende topos in de literatuur van de Oudheid en van de Renaissance - centraal. In de eclogen van Vergilius en dus in de vertaalde herderszangen van Ulaeus komt humor en ernst voor. Met zijn verwijzing naar Heraclitus doelt Neuyen op de vertaalde eclogen en met zijn verwijzing naar Democritus op de burleske variant daarvan. Neuyens lofdicht is een zogenaamd liminair gedicht - een drempeldicht - dat hij heeft geschreven om De herders-sangen en Focquenbroch zelf, aan te prijzen. Het is geschreven in elegische disticha, dat wil zeggen een hexameter en een pentameter, respectievelijk een vers van zes en vijf voeten, hoewel de Eclogen of Bucolica van Vergilius, waarnaar expliciet wordt verwezen, in hexameters staan. Het valt buiten het bestek van dit artikel de inhoud van Neuyens lofdicht hier breed te bespreken. Wel heb ik enkele verklarende aantekeningen in voetnoten opgenomen.

26 Ik ga uit van Johannis Neuyen die op 2 september 1640 is gedoopt en niet van zijn broer Joannes die op 26 oktober 1636 werd gedoopt (zie de tekst verderop). Wolfgang Marguc gaat uit van de laatste zoals ook de STCN doet.

27 De herders-sangen van Virgilius Maro. In Neerduyts gesongen, op twee verscheydene toonen. Door I.U. en W.v.F. Gedrukt by Johannes van den Berg, boekverkooper, bezijden 't stadthuys. Amsterdam, 1666, A7v.

[p. 25]

In Eclogas Vergilii Maronis, Belgico Carmine duplicique Tono decantatas à I.U. & W.v.F.	Bij de ecloges [= herderszangen] van Vergilius Maro, in het Nederlands en op twee tonen^45 gezongen door Iohannes Ulaeus en Willem van Focquenbroch.
Deploret Batavam^28 Spectator Heraclitus Orbem, Dum bellis Belgos^29 flere, Britanne, jubes. Tristitiae satis est; non semper nubibus ora Abscondis lacrymis, Phoebe Batave, tuis. |5| Laeta subinde juvant (licet aurea sêcla^30 perîrint); Haec tua Democriti Musa faceta docet. Nunc age Virgilium, (qui scripta jocosa Thaliae Et Focquenbrochti poscis) & hujus eme^31 Tityr ut Amsteliis Amarillida cantet in arvis |10| Alternasque vices, ut Melibaeus^32 amat.^33 Quid bello patiantur agri; quid pace fruantur, Et Batavus Maro & Musa jocosa docet. Mantua^34 deserta est Latiumque;^35 fit Amstela, Roma; Roma caput Musis, Graecia, mille tuis. |15| Hic tuus è Thraciâ renovus Democritus (alter Alterius socius) Diogenesque redit. Quò peragret Pastoris amor, quae rustica vita; Quid ploret Corydon, qualis Alexin amat;^36 Et quid Damaetam^37 fecit^38 certare Menalcâ, |20| In Belgis versa^39 haec Ecloga versa dabit: Quidve ipsi Galathea juvat;^40 quem^41 fistula cantet, Quidve queat Romae Pollio,^42 Batave, vide Et vos (quae mores, Hagaeque assuescitis Aulam) |25| Democriti legite hos risusque, jocósque canentis; Ac Carilenae^43 vocibus haec canite. Haec canite, & (Batavam^44 deplore, Heraclitus, orbem, Tristitiae satis est) plaudite.	Laat Heraclitus als toeschouwer Holland betreuren, Terwijl jij, Brit, de Nederlanders in tranen doet uitbarsten. Genoeg treurigheid; jij verschuilt je gezicht niet altijd met je tranen voor de wolken/hemel, Bataafse Apollo. |5| Geregeld komen ook blijde gebeurtenissen ons vermaken (ook al is de gouden eeuw reeds lang voorbij) Uw Muze zal de amusante dingen van Democritus leren Kom op nu, (jij die de vrolijke verzen van Thalia en Focquenbrocht eist), koop nu ook diens Vergilius! Opdat Tityr Amaryllis kan bezingen in het weiland rond de Amstel |10| in een tweespraak,^46 zoals waar Meliboeus van houdt.^47 Hoe de velden te lijden hebben in de oorlog, hoe ze genieten in vredestijd, Dat zal onze Bataafse Vergilius met zijn vrolijke muze leren. Mantua is verlaten, evenals Latium; moge Amsterdam [een tweede] Rome worden; Een Rome dat het hoofd is van jouw duizend Muzen, Griekenland^48. |15| Hier keert jouw Democritus en jouw Diogenes, de een in gezelschap van de ander, vernieuwd uit Thracië terug. Waarheen de liefde van een herder voert, wat het leven op het land [betekent], Wat Corydon betreurt, hoezeer hij houdt van Alexis En wat Damaetas een wedstrijd deed aangaan met Menalcas |20| Zal deze Ecloge, in het Nederlands vertaald, [u] leren. Kijk maar, Hollanders, wat Galathea genoegen deed, die hij [= Corydon] met zijn fluit bezong, en wat Pollio in Rome vermocht, Kijk maar, jullie (die gewoon zijn aan de gewoontes en het hof van 's Gravenhage), Of jullie misschien plezier scheppen in het land & het leven buiten. |25| Lezen jullie maar deze humor en vrolijke grapjes van de zingende Democritus En zing deze liederen met jullie stemmen. Zing ze en applaudisseer (betreur jij, Heraclitus maar de wereld der Hollanders; genoeg droefheid).
DEMOCRITUM Amico dabam J. NEUYEN.	Ik, J. NEUYEN, schonk DEMOCRITUS aan een vriend.

45 Op twee tonen: deze vertaling drukt ‘de wijze van zeggen’ uit; de vertaling: In twee stemmen past hier minder goed.

28 Batavam: zou Batavum moeten zijn want orbis is mannelijk, niet vrouwelijk.

29 Belgos: zou Belgas moeten zijn maar blijft natuurlijk mannelijk.

30 Sêcla: hier geeft de drukker gewoon een e met een accentje om aan te geven dat de lettergreep lang is, waar de klassieke schrijfwijze ae verwacht.

31 Et hujus eme: hier moet de interpunctie veranderen om iets zinvols te krijgen: Nunc age, Virgilium (qui scripta jocosa Thaliae et Focquenbrochti poscis) et hujus eme.

32 Melibaeus: Meliboeus. Een kwestie van de klassieke schrijfwijze onder meer in de huidige Vergilius uitgaven.

33 Amat: amet; de grammatica vraagt een conjunctief; blijft metrisch hetzelfde.

34 Mantua: de geboorteplaats van Vergilius.

35 Latium: gebied waarin Rome lag.

36 Corydon en Alexis zijn de hoofdrolspelers van ecloge 2. Alexis - een jonge man - is de geliefde van een ander.

37 Damaetam: Damoetam; kwestie van de klassieke schrijfwijze. Damoetas treedt in ecloge 3 op. Hij gaat een zangwedstrijd aan met de herder Menalcas. Palaemon treedt als scheidsrechter op, maar kan geen winnaar aanwijzen.

38 Fecit: faciat; de grammatica vraagt een conjunctief; blijft metrisch hetzelfde (faci-at zijn eerst twee korte lettergrepen, fe-cit is een lange).

39 Versa: versis; moeilijk probleem; de grammatica vraagt in een van de twee gevallen versis (bij Belgis), maar omwille van de metriek is dat in geen van beide gevallen mogelijk.

40 In ecloge 7 treden Meliboeus, Corydon en Thyrsis op. Coridon is verliefd op de knappe Galathea en smeekt haar, als zij van hem houdt, naar hem toe te komen.

41 Quem: quam; moet quam zijn, vrouwelijk, want verwijst naar een vrouw (Galathea).

42 Pollio: Gaius Asinius Pollio (76 v. Chr.-5 n. Chr.). politicus en generaal. In ecloge 4 voorspellen de muzen van Sicilië hem dat met zijn consulschap de gouden eeuw van Rome zal beginnen.

43 Carilenae: moet zijn cantilena; Carilena bestaat niet, cantilena wel en heeft hier betekenis. Neuyen vertoont enige nonchalance.

44 Batavam: zie boven.

46 Letterlijk: ieder om de beurt.

47 Vers 9-10 verwijzen naar ecloge 1, waarin twee herders een dialoog voeren, Tityrus die loom in de schaduw van een breedgetakte beuk over zijn meisje Amaryllis zingt en op zijn fluit speelt, terwijl zijn buurman Meliboeus ten gevolge van de oorlog verplicht is de landerijen, het familiebezit, te verlaten.

48 Duizend Muzen, Griekenland: Griekenland met zijn onvoorstelbaar vele dichters.

[p. 26]

De drukkerij van Van den Bergh

Tot slot nog aandacht voor de drukkerij van Joannes van den Bergh. Helwig merkt daarover het volgende op:⁴⁹

Het is niet duidelijk of Johannes een eigen drukkerij heeft gehad. In geen van zijn uitgaven ben ik een colofon met een drukkersnaam tegengekomen.

Of Van den Bergh de teksten ook echt zelf op de pers heeft gelegd, is voor alsnog niet uit te maken, al neig ik naar de mening dat dit inderdaad zo is.

Ik begrijp die ambivalentie niet. Helwig geeft zelf dertien titelbeschrijvingen waarvan de impressa vermelden dat het werk gedrukt is door Joannes van den Bergh. Helwig lijkt het bewijs voor diens drukkerschap uitsluitend aan het colofon te willen ontlenen. In zeventiende-eeuwse werken ontbreekt dat echter frequent. Dan is men aangewezen op het impressum. Als ook daarin de drukkersnaam ontbreekt - wat bij vele uitgaven van Van den Bergh niet het geval is - is het moeilijk of niet vast te stellen wie de drukker is geweest. Een vermelding in het impressum als ‘By Joannes van den Bergh, boeckverkooper’ impliceert namelijk niet diens drukkerschap. Een heel enkele keer is er sprake van drukwerk in co-schap zoals bij: Des. Erasmus: Paraphrasis, ofte verklaringh over 't Nieuwe Testament onses Heeren Jesu Christi. 5^e dr. Gedruckt by de weduw' van Joost Broersz. Boeck-verkoopster, woonende in de Pijl-steegh, in de Boeck-Druckerye. In compagnie. Amsterdam, 1660. Colofon: Ter druckerye van Thomas Fonteyn, op de Voorburghwal, by de Deventer Hout-marckt, naest de Vogel-Gryp. Amsterdam, 1660. (Exemplaar UBA 1210 A 10).

Vanaf het moment dat Van den Bergh zich vestigde in de Gasthuissteeg, kreeg hij de beschikking over een eigen drukkerij. Er zijn geen aanwijzingen dat hij die op de Warmoesgracht al had.

49 Helwig: Johannes van den Bergh, boekverkoper te Amsterdam. Internet: http://home.planet.nl/jhelwig/focquenbroch/bergh p. 1 en 4.

[p. 27]

Zeker is dat hij begin juli 1661 al over eigen drukcapaciteit beschikte. Het bewijs daarvoor biedt allereerst het impressum op de titelpagina van Laurens van Zantens: Spiegel der gedenckweerdighste wonderen en geschiedenissen onses tijds. Gedruckt by Iohannes van den Bergh, boeckverkooper, in de Gasthuys-steegh, aen den Dam, bezijden 't Stadt-huys, in de Boek-winckel. Amsterdam, 1661. Vervolgens blijkt dat uit hetgeen Joannes van den Bergh zelf opmerkt in de ‘Opdracht aen [...] Fredrik Alewyn, raedt en oudt schepen der stadt Amsterdam’ van genoemd werk:

[...] soo hebbe ick my bewogen jae eenigsins verbonden gevoelt dese vrucht mijner druckpersse aen U Ed. [= U Edelheid: u] op te offeren [...].⁵⁰

Van den Bergh ondertekende deze opdracht op 12 juli 1661. Helwig toont in zijn artikel⁵¹ een kopie van de titelpagina van Spiegel der gedenckweerdighste wonderen. Heeft hij de hier geciteerde passage gemist? Twijfel over de drukkersactiviteiten van Van den Bergh is op grond van dit citaat uit de ‘Opdracht aen [...] Fredrik Alewyn’ onterecht. Die twijfel zou ook zijn weggenomen na het lezen van de advertentie van 9 mei 1662 in de Oprechte Haerlemse courant, waarin expliciet staat dat Cupidoos lusthof door Van den Bergh ‘is gedruckt en werdt uytgegeven’. In deze bundel ontbreekt het colofon en vermeldt het impressum geen drukkersnaam.

50 (1) L. van Zanten: Spiegel der gedenckweerdighste wonderen en geschiedenissen onses tijds [...]. Gedruckt by Joannes van den Bergh [...]’. Amsterdam, 1661, x5r. (2) U Ed.: afkorting van Uwer Edelheid; te vertalen door: u.

51 Helwig: Johannes van den Bergh, boekverkoper te Amsterdam. Internet: http://home.planet.nl/jhelwig/focquenbroch/bergh p. 6. 4.

[p. 28]

Literatuur

⚬	Apolloos minne-sangen. Bestaande in veelderhande nieuwe voisen, bruilofs-sangen, knipvaarsjes, verjaars-dichten, minne-klachten, [...] en anderen vermaaklikheden. Noit in druk geweest, soo Frans, Duyts, als mede Latijn. By Iohannes van den Bergh, boekverkooper, bezijden 't stadt-huys, in de Boek-winkel. 8^0, oblong. Amsterdam, 1663. Exemplaar KBH 174 J 6.
⚬	Album Studiosorum Academiae Lugduno Batavae MDLXXV-MDCCCLXXV, Accedunt nomina Curatorum et Professorum. Ed. G. du Rieu, Hagae Comitum, 1875.
⚬	Moonen, Arn.: Album amicorum van Arnold Moonen. [z/p.] [z/j]. Exemplaar UBA Hs. XXIII A 11.
⚬	Bostoen, Karel: ‘Mogelijk een vroom gelaat en een vroom gewaad, maar beslist onvrome praat: de aankomend predikant Johannes Ulaeus in zijn Alkmaars “Collegij”’. In: Fumus 3 (2005), nr. 1.
⚬	Cupidoos lust-hof, bestaende in verscheyde nieuwe voysen, minne-klachten [...] en andere vermakelickheden noyt voorhenen in druk geweest. Voorgestelt door de voornaemste liefhebbers. By Ioannes van den Bergh, boekverkoper, bezijden 't stadt-huys. 8^0. Oblong. Amsterdam, 1662. Exemplaar UBL 1197 H 29.
⚬	Doorninck, Marieke van en Erika Kuijpers: De geschoolde stad. Onderwijs in Amsterdam in de Gouden Eeuw. Amsterdam, 1993.
⚬	Focquenbroch, W.G. van: Alle de werken. 2 dln. Amsterdam: Weduwe Gysbert de Groot, 1696. Exemplaar UBL Mrijke 2037.
⚬	F[ocquenbroch], W.G.V.: Thalia of geurige sang-goddin. Spreuk: Fumus gloria mundi. By Joannes van den Bergh, boeckverkooper aen den Dam, bezijden 't stadthuys. Amsterdam, 1665. Exemplaar UBA OK 63-6831.
⚬	F[ocquenbroch], W.G.V.: Thalia, of geurige sang-goddin. Tweede deel. By Baltus Boeckholt [...]. Amsterdam, 1675. Exemplaar UBA OK 62-1776: 2.
⚬	Focquenbroch, Willem Godschalck van: Afrikaense Thalia. Uitgegeven door Jan Helwig. Deventer: 1986. (Sub Rosa).
⚬	Lindeboom, J.: Arnold Moonen, 1644-1711. Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgevers Maatschappij, 1958, p. 4. p. 4. Mededeelingen der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen Afdeeling Letterkunde, 0168-6968; N.R., dl. 21, no. 3 (1958).
⚬	Marguc, W: Willem Godschalck van Focquenbroch. Ergänzende Prolegomena. Leuven [1983]. (Leuvense studiën en tekstuitgaven. Nieuwe reeks 3).
⚬	Maro, Vergilius: De herders-sangen. In Neerduyts gesongen, op twee verscheydene toonen. Door I.U. en W.v.F. Spreuk: Haec muta loquuntur [= Deze stomme dingen spreken]. Gedrukt by Johannes van den Berg, boekverkooper, bezijden 't stadthuys. Amsterdam, 1666. Exemplaar UBA OK 62-1776: 3.
⚬	Moonen, Arnoldus: Arnoldi Moonenii Zuollani verbi divini ministri dum viveret Poemata Latina. Apud Joh a Velsen. Groningae, 1716. Exemplaar UBA OK 63-3177: 2.
⚬	Moonen, A.: Poëzy. By François Halma en Willem vande Water. Boekverkoopers. Amsterdam [enz.], 1700. Exemplaar UBA OG 63-6723.
⚬	Moonen, Arnoldus: Kerszangh. Gedrukt by Joannes van den Bergh, boekverkooper aan en Dam, in den Boekwinkel. Amsterdam, 1663. Exemplaar KBH 448 K 125.
⚬	[Neuyen, J.]: Eneas of vader des vaderlants. Treurspel. Gedruckt by Joannes van den Bergh, boeckverkooper ter zijden 't stadthuys, in altijdt wat Nieuws. Amsterdam, 1664. Exemplaar UBA OK 63-8280.
⚬	Schaars, F.A.M.: De Nederduitsche spraekkunst (1706) van Arnold Moonen (1644-1711). Wijhe, 1988. Diss. Nijmegen.

[p. 29]

⚬	Thomassen, Kees and J.A. Gruys: The album amicorum of Jacob Heyblocq. Introduction, transcriptions, paraphrases & notes to the facsimile. Zwolle, 1998.
⚬	Virgile. Bucoliques. Texte établi et traduit par E. de Saint-Denis. Cinquième tirage. Paris, 1963. (Collection des Universités de France).
⚬	Zanten, L. van: Spiegel der gedenckweerdighste wonderen en geschiedenissen onses tijds. Gedruckt by Iohannes van den Bergh, boeck-verkooper, in de Gasthuys-steegh, aen den Dam, bezijden 't Stadt-huys, in de Boek-winckel. Amsterdam, 1661. Exemplaar UBA OK 63-281.

Internetbronnen

⚬	Jan Helwig: Johannes van den Bergh, boekverkoper te Amsterdam. Internet: http://home.planet.nl/jhelwig/focquenbroch/bergh.htm. Standdatum: 26 november 2000.
⚬	Advertenties uit de Oprechte Haerlemse Courant 1662. Internet: http://home.wxs.nl/jhelwig/ohc/ohc62.htm. Standdatum: 5 januari 2000.