Fumus. Jaargang 2

[p. 25]

Focquenbrochs kritiek op Amsterdam: populair en onbegrepen.
Door Karel Bostoen

‘Op Amsterdam’ blijkt de laatste honderd jaar het meest geliefde gedicht van Focquenbroch te zijn geweest. Het staat in een lange traditie van literatuur waarin de platte zucht tot gewin aan de kaak wordt gesteld, omdat die verzuimt de geestelijke prestaties te bevorderen. Het is goed te bedenken dat meester Fock deze felle verssatire schreef in de tijd van Johan de Witt, dat wil zeggen tijdens de betrekkelijk korte tijdspanne toen de Republiek - en in het bijzonder Amsterdam - het in Europa min of meer voor het zeggen had. Veel geld in Amsterdam zat bij parvenu's en grootgraaiers wat onherroepelijk leidde tot politieke corruptie, onbeschaamde pronkzucht en een aanzienlijke verwatenheid. Ook een aantal Amsterdammers dat op het kussen zat, miste dit soort ondeugden niet. Dit werd voor iedereen duidelijk toen in 1648 begonnen werd met de bouw van het mooiste monument dat Amsterdam ooit zou bezitten, namelijk het nieuwe raadhuis op de Dam. Dit gebouw, dat rust op 13.659 heipalen, was van buiten en binnen prachtig versierd en werd als het achtste wereldwonder beschouwd. De bouw ervan moet het dagelijkse leven in het centrum van Amsterdam jarenlang hebben ontwricht en mogelijk leefde ook in brede Amsterdamse kring de gedachte dat gedurende de twintigjarige bouwperiode veel geld in de verkeerde zakken terechtkwam, doordat het aan een prestigeobject voor de elite werd besteed.¹ Menig Amsterdammer besefte immers dat minder dan een eeuw terug te Antwerpen een schitterend Renaissancestadhuis was opgetrokken, maar dan wel in slechts drie jaar tijd. Toen Van Campens gebouw eindelijk was voltooid, was ook Focquenbrochs gedicht af. Toenmalige Amsterdammers zullen er met instemming kennis van hebben genomen, onder wie ook leden van de elite die ongetwijfeld hebben gemeend dat die verzen op anderen sloegen dan henzelf. Niemand werd in dit gedicht immers bij naam genoemd, dit naar het voorbeeld van Vondel, die in de Roskam schreef:

'k Heb [...]
Een kneppel onder een hoop hoenderen gesmeten:
'k Heb weetens niemant in 't byzonder aengerant,

Focquenbroch zal met dit gedicht niet direct last hebben gekregen, omdat hij kort na het verschijnen naar Guinee is vertrokken. De verontwaardiging die aan Focquenbrochs gedicht ten grondslag ligt, is evenwel die van een Juvenalis waardig.

Er is naar voren gebracht dat in dit hekeldicht sprake is van een omkering van de stedelof,² maar dat vind ik geforceerd, want het is nauwelijks aantoonbaar. Slechts de titel komt overeen met die van gedichten waarin een stad wordt geprezen. Andere elementen die men gewoonlijk in zo'n encomium of lofzang tegenkomt, zijn verwijzingen naar de stichting van een stad, naar de eerbiedwaardige ouderdom, ligging, klimaat, militaire prestaties, beroemde stadsgenoten en dergelijke. Geen van deze elementen komt hier in positieve noch negatieve zin aan de orde. Het enige aanwijsbare encomium-element is dat van de bijzondere bouwwerken, in dit geval het kostbare, nieuwe raadhuis, waar Focquenbroch naar verwijst. Maar dat gebeurt dermate verhuld dat het niemand de laatste honderd jaar ooit is opgevallen.

1 Het grootse project stuitte vanaf het begin op tegenstand. Reeds in 1643 pleitte onder anderen oud-burgemeester Andries Bicker ervoor om af te zien van het hele project (E. Fleurbaay. Het achtste wereldwonder: de bouw van het stadhuis, nu het Paleis op de Dam. The eighth wonder of the world: the building of Amsterdam Town Hall, now the Royal Palace. Amsterdam: Stichting Koninklijk Paleis, 1982, p. 18. Catalogus tentoonstelling Amsterdam, 28 mei - 29 augustus 1982).

2 'k Wil rijmen wat ik bouw, Twee eeuwen topografische poëzie. Samenstelling A.J. Gelderblom. Amsterdam 1994, p. 138. (Griffioen).

[p. 26]

Het gedicht wordt hier uitgegeven naar de eerste versie ervan in het Tweede deel van Thalia, of geurige zang-goddin. Amsterdam: Johannes van den Bergh, 1668-1669, fol. D6r en v, exemplaar UB Leiden 730 F 26:2.

Het bestaat uit twaalf kwatrijnen (vierregelige verzen). Het metrum van deze verzen is jambisch. De zesvoetige jamben (alexandrijnen) hebben een cesuur (rust) na de derde voet. Op inhoudelijke gronden is het in drieën te verdelen: in de strofen 1 t/m 4 wordt de aanval geopend op het geldbeluste karakter van Amsterdam, maar in het bijzonder op de Amsterdamse parvenus. In de strofen 5 t/m 10 laat de satiricus Focquenbroch zien wat hem zo tegenstaat in deze geldbeluste lieden. In de laatste twee strofen ten slotte stelt hij daar iets tegenover, namelijk een edel en flink karakter.

Aan het begin van dit hekeldicht wordt het geldbeluste en vrekkige Amsterdam geïntroduceerd als een moederkloek die van de leg is. Rijke inwoners, die zotten worden genoemd, worden achtereenvolgens vergeleken met apen in een apenpakje, met strontvliegen op een roos en met varkens die huizen in een prachtig paleis. Stinkend rijk zijn ze, maar ze zeuren over de prijs van het gebak bij een bekende bakker! Iemand die niet in de eerste plaats materieel gewin najaagt, maar die zich geestelijk wil ontwikkelen, krijgt in zo'n stad geen mogelijkheden. Wanneer de satiricus in de strofen 6 t/m 10 specificeert wat hem hier en nu tegenstaat, weerklinkt een snerpend ‘hier’ vijf keer in vier op elkaar volgende strofen. De Amsterdamse geldbelustheid leidt ertoe dat oplichters met respect worden bejegend. De liefde (niet de seks!) wordt in zo'n stad aan banden gelegd en geestelijke kwaliteiten worden geminacht ten voordele van gewin en profijt. Het gevolg van al die geldbelustheid is geen bloei of ondernemingszin, maar uiteindelijk onvruchtbaarheid en dorheid. Vanwege de macht van het geld is een edel karakter in zo'n stad even zeldzaam als een witte kraai. Tegenover het materiële bezit dat door de schoorsteen verdwijnt (men denke hierbij aan meester Focks eigen devies: Fumus gloria mundi!) staan de kwaliteiten van het edele en flinke karakter dat duurzaam licht en warmte verspreidt.

't GElt-suchtigh Amsterdam met al haer soete keyers,¹

Stoft al te moedigh op haer opgevulde tas;²
De maegre gierigheydt die steets haer Af-god was,³
Maeckt dat dit hoen niet leydt, dan stront, in plaets van eyers.⁴

Wat vind een eerlijck man op aerd, soo duldeloos

Dan dat hy hier een aep moet als een mensch gekleet gesien?⁶
En dat hy 't loflijck goudt moet aen een sot besteet sien?⁷
Die als een stront-vliegh sit te prijcken in een Roos.

O Schraele kaerigheyt! met uw verslenste koonen!⁹

Hoe plant ghy dus uw stoel in dees beruchte Stadt?¹⁰
ô Luckvrouw al te blindt! hoe stort ghy dus uw schat,¹¹
In een vergult Paleys, daer niet dan varckens woonen?¹²

Wat doet het heyligh gout by sulck een heyloos volck?¹³

't Geen eeuwigh sit en huylt by haer ghevulde kisten;¹⁴
Ja 't geen het alles denckt op een tocht te verquisten,¹⁵
Als het een stooters koeck derft koopen op de kolck!¹⁶

Wat doet een eerlijck man in dese Stadt te blijven?¹⁷

1 't GElt-suchtigh: naar geld begerig; haer soete keyers: zijn lieve kinderen (ironisch bedoeld).

2 Stoft: pocht; moedigh: trots; opgevulde tas: goedgevulde geldzak;

3 De maegre gierigheydt: de dorre hebzucht (hier gepersonifieerd), waarvan nog wordt gezegd dat zij altijd te Amsterdam is vereerd in plaats van de ware God.

4 hoen: kip; niet: niets anders.

6 soo duldeloos: onverdraaglijker.

7 gesien: lees ‘sien’.

9 loflijck: deugdelijke.

10 verslenste koonen: verdroogde en slappe wangen.

11 Hoe plant ghy dus uw stoel: Waarom vestigt u uw zetel (uw troon); beruchte: beroemde.

12 Luckvrouw: Vrouwe Fortuna, godin van het toeval, de geblinddoekte Vrouwe Fortuna beschikt namelijk over het dagelijkse geluk en de dito pech van de mens; hoe stort ghy dus uw schat in: waarom besteedt u uw geld aan.

13 een vergult Paleys: een prachtig versierd paleis (mogelijk speelde hier bij Focquenbroch Jacob van Campens raadhuis door het hoofd waarvan de bouw in 1648 was begonnen. Dit ‘palazzo’ was praktisch voltooid, toen Focquenbrochs gedicht in druk verscheen); daer niet dan varckens woonen: waar niets anders dan zwijnen huizen (als de veronderstelling terecht is dat Focquenbroch bij ‘Paleys’ aan het nieuwe raadhuis dacht, dan zijn de ‘varckens’ de leden van de stadsregering. Deze laatsten hadden het onvoltooide gebouw al in 1655 in gebruik genomen).

14 heyloos volck: afschuwelijke lieden.

15 eeuwigh sit en huylt: voortdurend zit te jammeren.

16 Ja 't geen het alles denckt op een tocht: Ja, dat denkt al zijn bezit in één keer.

17 een stooters koeck: groot rond gebak van twee-en-een-halve stuiver, was de specialiteit van een bakker op de Kolk en stond daarom in de achttiende en negentiende eeuw nog als ‘Kolksche koek’ bekend (WNT dl.7.2, kol. 4895); de kolck: bedoeld is waarschijnlijk de Nieuwezijds Kolk waar vanouds veemarkt werd gehouden.

[p. 27]

 

Waer afkomst noch verstandt, noch wijsheyt, deught, noch geest,¹⁸

 

Ooyt soo veel werd geacht, als d'alderminste feest,¹⁹

20

En aensien van 't geklank der saem-geschraepte schijven.²⁰

 

 

 

O eer! die in de deught wel eertijds wierd gestelt!

 

Hoe zijt ghy dus verkeert? hoe gaet ghy dus verlooren?

 

Een harssenloose sot, met narre tuygh gebooren,²³

 

Besit die u dan nu, door sijn geschachert gelt?²⁴

25

O liefde! ghy die 't al op aerde placht te dwingen!²⁵

 

Die boven al wat leeft de Meester plagh te zijn,

 

Het gout maeckt hier ter stee, u even als een swijn,

 

Wiens macht men heeft betoomt, door hem sijn snuyt te ringen.²⁸

 

 

 

De gaeven van de ziel die worden hier versmaet;²⁹

30

Al 't geen beminlijck is, dat siet men hier verachten;³⁰

 

Al 't geen verachtlijck is, daer siet men hier na trachten,

 

De deught is hier het geldt, de eer de eyghen baet.

 

 

 

In 't endt, 't is niet dan geldt daer men hier van hoort roemen,

 

Die dat heeft, die ist al, die dat ontbeert, is niet.³⁴

35

't Gheluck 't geen op dees stadt soo mildt haer gaeven giet,³⁵

 

Saeyt daer sleghs distelen, en doornen sonder bloemen.

 

 

 

Want, soo een witte kraey yet seltsaems word geacht,

 

Noch seltsaemer is hier een eel ghemoet te vinden;

 

De geltsucht, die de deught hier in haer balgh gaet slinden³⁹

40

Die heeft, door haer fenijn, hier alles in haer macht.⁴⁰

 

 

 

O neen; een hel gemoedt dat hanght niet van de gaeven,

 

Van 't blinde en dartle wijf, dat sonder aensien geeft,⁴²

 

Maer 't mint alleen een ziel, die schatten in sigh heeft,⁴³

 

Die men, als 't ydel goudt, uyt geen geberght kan graeven.⁴⁴

 

 

45

't Veracht verganckelijck goedt, dat als een roock verdwijnt,⁴⁵

 

En kiest de deught alleen tot voorwerp van sijn minnen;⁴⁶

 

En dees ist, die geen tijt, noch voorval kan verwinnen,⁴⁷

 

Mits sy, ghelijck een Son, door alle wolcken schijnt.

 

 

 

FINIS

18 Waer afkomst [...] als d'alderminste feest: waar een goed milieu, verstand, wijsheid, deugd en geest minder gelden dan een scheet.

19 Waer afkomst [...] als d'alderminste feest: waar een goed milieu, verstand, wijsheid, deugd en geest minder gelden dan een scheet. feest: Amsterdamse uitspraak van ‘veest’.

20 En aensien van 't geklank: en de waardering voor het gerinkel.

23 Hoe zijt ghy dus verkeert: waarom ben je zozeer veranderd?

24 met narre tuygh gebooren: letterlijk: geboren met de grondstof van een gek, vandaar: vanaf zijn geboorte een gek.

25 door: omwille van; geschachert: door afzetterij verdiende.

28 ter stee: op deze plaats, dit wil zeggen in Amsterdam.

29 betoomt: beteugeld; door hem sijn snuyt te ringen: door een ring door zijn neus te doen.

30 versmaet: geminacht.

34 niet: niets; daer men van hoort roemen: waarop men hoort pochen.

35 't Geluck: het Fatum of de hemelse machten die het lot van Amsterdam bepalen.

39 eel gemoet: een karakter dat wars is van alle laagheid.

40 in haer balgh gaet slinden: opschrokt en in haar buik stopt.

42 hel gemoedt: een flink karakter; dat hanght niet: is niet afhankelijk.

43 't blinde en dartle wijf: de blinde en grillige vrouw, namelijk Vrouwe Fortuna (zie annotatie bij vs. 12).

44 schatten [...] graeven: die schatten bevat die men niet uit de bergen kan opgraven zoals het goud.

45 schatten [...] graeven: die schatten bevat die men niet uit de bergen kan opgraven zoals het goud.

46 't Veracht: Een flink karakter versmaadt. sijn minnen: zijn genegenheid.

47 voorval: toevallige omstandigheid; verwinnen: de baas worden, overmeesteren.