Fumus. Jaargang 1

[p. 16]

Van rondeel naar verdubbeld rondeel
Opmerkingen naar aanleiding van Focquenbrochs ‘lichtvaerdige Clorimene’
Karel Bostoen

Van Focquenbroch zijn zeven rondelen in druk bewaard gebleven, waarvan er twee verdubbelde rondelen zijn: één in het Frans en één in het Nederlands. De technische eisen die aan een verdubbeld rondeel worden gesteld, zijn de volgende: het moet zes kwatrijnen bevatten, waarbij de versregels van het eerste kwatrijn successievelijk als laatste regel van de vier volgende kwatrijnen worden herhaald. Het zesde kwatrijn moet vervolgens worden afgesloten met een zogenaamd rentrement, dat bestaat uit de beginwoorden (beperkt tot een halve versregel of hemistichon⁴⁰) van het gedicht. Ook typerend is dat er slechts twee rijmklanken worden gebruikt. Dit laatste was trouwens eveneens de eis bij het traditionele rondeel.

In zijn gedicht keert Focquenbroch zich tegen Clorimene, die in de drie delen van de Thalia voorkomt, maar het vaakst in het tweede deel (1668). Ze wordt hierin aanvankelijk beschreven als een grote schoonheid die niet op de avances van de dichter ingaat. Naast de teint van haar wangen verbleken lelies en rozen. Ze flirt met de dichter en wakkert zo zijn liefde aan. In proza en verzen bezingt hij haar, maar ze lacht hem uit. Erger nog, haar vroegere genegenheid voor hem, is bekoeld. Ze is niet serieus, daarom neemt hij zich voor haar te vergeten. Deze geile Clorimene heeft een minnaar opgedaan die zich als een beest gedraagt, terwijl de dichter die zich als een mens gedraagt, bij haar heeft afgedaan. Daarom moet deze laatste de herinnering aan haar verdelgen.

De beschreven affaire met Clorimene wortelt mogelijk in een waargebeurde liefdesgeschiedenis, maar ze kan evengoed slechts literair spel geweest zijn. Immers ook de gedichten voor andere geliefden als Amarante, Phillis, Silvia, Clorenie, Ameronte, Cloris, Climene (en de juffrouwen N.N. niet te vergeten) zijn in Focquenbrochs werken niet van de lucht en evenmin zeer concreet. Het verdubbelde rondeel is evenwel het mooiste van alle Clorimenegedichten en dit is zeker voor een deel aan het hoge eisen stellende genre te danken, zoals we zullen zien. Hieronder volgt een transcriptie van de tekst van Focquenbrochs Nederlandstalige geesteskind:

40 Bij een vers commun zijn dat vier lettergrepen, maar bij een alexandrijn zijn het er zes.

[p. 17]

Aen de lichtvaerdige. Clorimene. Verdubbelt Rondeel

1

Dat hy uw minnaer was, ô dartle Clorimene!

 

Die tot mijn nadeel u ghesproocken heeft, van my,

 

En die veroorsaeckt heeft quansuys, mijn blauwe scheenen,

 

'k Souw lachen in mijn geest, met deese jalousy.

 

 

5

Want 'k souw dan hoopen, door de tijt, dees schelmery

 

Wel eens ontdeckt te sien, en al mijn spijt verdweenen;

 

Wanneer ick mercken souw, uyt deese snappery,

 

Dat hy uw minnaer was, ô dartle Clorimene!

 

 

 

Maer wijl ghy selver seght, ick sulcks niet hoef te meenen,

10

Maer dat een ander my speelt sulck een quae party:

 

Soo wensch ick dat die vent magh breecken hals, en beenen,

 

Die tot mijn nadeel u gesproken heeft, van my.

 

 

 

'k Wensch dat hy voelen magh de Turcksche slaeverny;¹³

 

'k Wensch dat hy eeuwen langh aen 't podagra magh weenen;¹⁴

15

Die op my heeft gebraeckt dees valsche klapperny,

 

En die veroorsaeckt heeft, quansuys, mijn blauwe scheenen.

 

 

 

Ick wensten hem te sien gedompelt in de veenen,

 

Of midden in een sloot vol swart en moddrigh bry;

 

En soo hem sijn Rivael dan, hand, noch hulp, wouw leenen,

20

'k Souw lachen in mijn geest, met deese jalousy.

 

 

 

Of dat hy aen de steen van Ixion magh steenen;²¹

 

'k Wensch dat hy een Tantael, of een Prometheus zy;²²

 

Of eerder noch ick wensch, (om al de tyranny²³

 

Van dese drie Messieurs te saemen te vereenen)²⁴

25

Dat hy uw minnaer was.

 

 

 

FINIS.

13 Turcksche slaeverny: in Focquenbrochs tijd zat de angst voor de Noord-Afrikaanse zeerovers er goed in. De bemanning en passagiers van gekaapte schepen werden veelal op de markt van Algiers als slaaf verkocht en kenden - in afwachting van vrijkoping door het thuisfront - een bijzonder hard bestaan dat vaak meer dan tien jaar duurde. Er is berekend dat ruim 50.000 mensen uit West-Europa dit lot hebben ondergaan in de zeventiende eeuw. De enige manier om aan de ellende van de slavernij te ontkomen, was je te bekeren tot de islam, wat dan ook regelmatig is gebeurd;

14 podagra: een rijkemensenkwaal veroorzaakt door te weinig lichaamsbeweging en herhaaldelijk te zwaar tafelen. Is in feite een soort jicht: de opeenhoping van urinezuur in het gewricht tussen middenvoetsbeentje en grote teen veroorzaakt snijdende pijnen in de voet;

21 de steen van Ixion: volgens de mythe werd Ixion door Zeus (omdat hij had gepoogd Hera te verleiden) in de onderwereld gestraft door hem aan een brandend rad te binden dat eeuwig ronddraaide. Focquenbroch heeft mogelijk de mythe van Sisyfus met die van Ixion verward. Sisyfus moest als straf een rotsblok tegen een berg oprollen. Zijn kwelling bestond eruit dat het blok steevast naar beneden donderde, voordat hij de top bereikt had;

22 Tantael: Tantalus werd door Zeus gestraft omdat hij zich had misdragen op de Olympus. Zijn kwelling bestond eruit dat hij tot zijn hals in een meer in de onderwereld werd vastgezet onder de heerlijkste fruitbomen, maar als hij wilde drinken, ebde het water terug en als hij het fruit wilde grijpen, weken de zwaarbeladen takken terug; Prometheus: zijn kwelling was dat hij door Zeus aan een rots werd geketend en dat elke dag een arend een deel van zijn lever wegscheurde (dat prompt elke nacht weer aangroeide);

23 tyranny: kwelling (die de drie bovengenoemden ondergaan);

24 te saemen te vereenen: samen te voegen, te bundelen.

[p. 18]

Naast de twee ‘verdubbelde rondelen’ heeft Focquenbroch vijf rondelen geschreven. Dat is opmerkelijk, want een rondeel gaat bij ons door voor een typisch middeleeuws genre. Daar hoort een zeventiende-eeuwer zich niet aan te bezondigen, want reeds de zestiende-eeuwse Pléiadedichters hadden het rondeel als genre in de grond geboord.⁴¹ Voorts kent de Nederlandse literatuur het subgenre verdubbelde rondelen niet. Vóór Focquenbroch zijn er geen geschreven en na hem is dit subgenre niet echt productief. De enige die tegelijk met Focquenbroch verdubbelde rondelen heeft geschreven, is Johannes Ulaeus, Focquenbrochs vriend en literaire medestander. Het is merkwaardig zoals het verdubbelde rondeel in de zeventiende eeuw bij ons uit de lucht komt vallen. Ik zal proberen aan te tonen dat dit genre meer eisen stelt aan iemands dichttechniek dan het gewone rondeel. Het gewone rondeel mag dan tamelijk goed bekend zijn, over het verdubbelde rondeel zijn de gegevens eerder schaars.⁴² Evidente vragen zoals waar en wanneer dit genre is ontstaan, aan welke voorschriften het precies diende te voldoen, wie de coryfeeën ervan zijn geweest enz., zijn niet zonder meer te beantwoorden. Antwoorden hierop zal ik wel proberen te geven. Maar laat ik eerst de kennis opfrissen aangaande het rondeel, om daarna pas het verdubbelde rondeel aan de orde stellen.

41 Dit genre werd met name afgewezen door Du Bellay in het derde hoofdstuk van zijn Deffence (1549), onder het kopje: ‘Quelz genres de Poëmes doit elire le Poëte Francoys.’ (Du Bellay 1892, 113.) Zie ook hierover Castor 1964, 28-29.

42 Een gunstige uitzondering vormt Von Wilpert 2001, 709 die het verdubbelde rondeel terecht beschouwt als een ingewikkelde, soortvormende variant op het rondeel (‘komplizierte Abart des Rondeau’.) Zie voor een definitie ook Génetiot 1990, 44 en Aquien & Molinié 1996, 661.

Het rondeel

Iedereen kent het mooiste Nederlandse rondeel: het stamt uit de verre veertiende eeuw en is te vinden in het Gruuthuse-handschrift. Het is het Egidiuslied. Daarin beweent een zanger (wellicht een beroepszanger) op smachtende toon de dood van zijn vriend Egidius.

Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn.
Du coors die doot, du liets mi tleven.
Dat was gheselscap goet ende fijn.
Het sceen teen moeste ghestorven sijn.⁴³
Nu bestu in den troon verheven
Claerre dan der zonnen scijn,
Alle vruecht es di ghegheven.
Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn.
Du coors de doot, du liets mi tleven.
Nu bidt vor mi: ic moet noch sneven
Ende in de weerelt liden pijn.
Verware mijn stede di beneven:⁴⁴
Ic moet noch zinghen een liedekijn.
Nochtan moet emmer ghestorven sijn.⁴⁵
Egidius, waer bestu bleven?
Mi lanct na di, gheselle mijn.
Du coors die doot, du liets mi tleven.⁴⁶

43 43 Blijkbaar was er een van ons voorbestemd te sterven! Voor deze interpretatie, zie Duinhoven. In: www.neerlandistiek.nl/01/02/01.html

44 Houd mijn plekje naast je vrij

45 Toch ben ik voor altijd gestorven.

46 Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift 1966, 319.

[p. 19]

Kenmerkend voor het rondeel is dat het slechts twee rijmklanken kent en dat het een refrein bevat (hier de herhaling van de eerste drie versregels in vers 9-11 en 17-19).⁴⁷ Dit refrein krijgt, telkens weer een nieuwe en onvermoede lading vanwege de context. Het rondeel is een gedicht van de korte vorm, maar het kent overigens geen specifieke lengte zoals moge blijken uit een evenzeer beroemd vijftiende-eeuws rondeel van acht regels (ook triolet genoemd) door de Brugse rederijker Anthonis de Roovere (ca. 1430-1482).

Die door de wereldt sal gheraken
Die moet connen huylen metten honden
Ende moet oock connen diuerssche spraken
Die door de wereldt sal gheraken,
Hier waerheit segghen / en ghinder *missaecken *liegen
Vooren saluen / en de achter wonden
Die door de wereldt sal gheraken
Die moet cunnen huylen metten honden.⁴⁸

Opnieuw zien we slechts twee rijmklanken en het refrein is nu iets kunstiger toegepast: vs. 1 = 4 = 7; vs. 2 = vs. 8. Het lijkt erop dat in dit satirische rondeel het refrein steeds stekeliger wordt naarmate het gedicht vordert: wie in deze wereld wil overleven, moet met de wolven in het bos huilen. Hij moet ook verschillende talen kennen, die in deze wereld wil overleven. Die talen blijken niet Frans, Duits en Latijn te zijn, maar de waarheid spreken of liegen, een ander in zijn gezicht complimenteren, maar achter zijn rug om lasteren. De laatste regels geven dan ook een cynische levenswijsheid als slotconclusie weer. Opvallend is hoe de refreinen op een natuurlijke manier in het geheel zijn ingevlochten. Het rondeel was in de middeleeuwse Nederlanden een succesvol en productief genre. Nog in de zestiende eeuw komt het uitvoerig aan de orde in De Const van Rhetoriken (voltooid in 1548, gedrukt in 1555) van Matthijs de Castelein, waar het aan de hand van vele voorbeelden wordt behandeld,⁴⁹

Clément Marot

In Frankrijk was het rondeel, dat daar rondeau werd genoemd, in de veertiende en vijftiende eeuw enorm productief. Vooral dichters als Christine de Pisan, François Villon en Charles d'Orléans lieten zich op dit terrein niet onbetuigd. In de zestiende eeuw was Clément Marot een belangrijke producent van het rondeel: van hem zijn maar liefst meer dan 60 rondeaux overgeleverd.⁵⁰ Het genre bleef in Frankrijk in de zeventiende eeuw productief bij dichters als Vincent Voiture en Paul Scarron,⁵¹ die zich niet stoorden aan de kritiek van Du Bellay en Malherbe. Kortom, het rondeel is in de Franse poëzie nooit weggeweest tot in de moderne tijd toe.⁵² Bijzondere vermelding hier verdient een achttiende-eeuws boekje met observaties over de korte lyrische genres, waarin het rondeel uitvoerig wordt behandeld en geprezen. De Reflexions sur la Poësie en general zijn geschreven door

47 ‘Le rondeau littéraire est caractérisé par sa construction sur deux rimes a et b et sur la répitition d'un ou plusieurs vers’ (Françon 1973, 245.) In het betoog van Françon komt het verband tussen het muzikale en het literaire rondeau uitvoerig aan de orde (Françon 1973, 245, 247, 257.) Zo beschouwt hij mede op grond daarvan het rondel en het triolet niet als nevenvormen van het rondeau, maar als ondersoorten of subcategorieën ervan (Françon 1973, 258.)

48 De Roovere 1955, 319.

49 Castelein 1986, 63-66.

50 Marot Dl. 1 (1990), 130-177.

51 Van Voiture zijn 80 rondelen overgeleverd (zie Voiture 1971, 169-282.) Scarron komt verderop ter sprake.

52 Zie hierover Françon 1957, 235-243.

[p. 20]

Toussaint Rémond de Saint-Mard. Zijn boekje verscheen voor het eerst in 1734, daarna werd het in de eigen tijd nog één maal herdrukt, namelijk in 1742. Kennelijk pas in de jongste tijd is het belang van deze vroege genrekritiek erkend, gezien de herdrukken in 1970 en 1995. De observaties van Rémond de Saint-Mard over het rondeel zijn een goed voorbeeld van vroege genrekritiek. Hij vindt het rondeel vergelijkbaar met het sonnet wat betreft de technische moeilijkheidsgraad. Zo moet het rondeel onopvallend starten terwijl de een of twee woorden waarmee het begint, tevens de slotwoorden zullen moeten zijn. Die woorden moeten daarbij zo'n natuurlijke indruk maken dat men geen andere of betere had kunnen verzinnen. Refreinen of herhalingen moeten de lezer genoegen verschaffen, want zonder dat plezier is het effect ervan negatief of buitengewoon flauw. Refreinen hebben daarentegen een prikkelend effect wanneer ze de indruk maken dat ze vanzelf hun niet voor de hand liggend plekje hebben gevonden. Dat strenge regels iets elegants kunnen produceren wekt, volgens de Franse literatuurcriticus, bij de lezer enige bewondering. Die lezer is dan ook enigszins verbaasd en verheugd om te merken dat woorden, hoewel ze dezelfde zijn, zich aan een andere context aanpassen, met een gemak alsof ze er speciaal voor waren verzonnen.⁵³

In tegenstelling tot de Franse situatie treft men in de Nederlandse letterkunde van na de Middeleeuwen praktisch geen rondelen meer aan. Een uitzondering vormt de Renaissancedichter Jan vander Noot, van wie in Het Bosken (1570-1571) een rondeel is afgedrukt op de Vrede van Cateau-Cambrésis.⁵⁴ Het is geschreven aan het eind van de jaren vijftig en is natuurlijk typisch jeugdwerk van deze Brabander, die toen nog in het spoor van Marot zat en kort daarna Petrarca en de Pléiadedichters zou ontdekken. Hierbij volgt de tekst:

Deur peys en vrê ist nv goet in ons landen,
Twist, orlogh' mé moeten vlieden met schanden:
Ianus tempel is nv vast toe ghesloten,
Rhetorica sal nv vry onverdroten
Met Musicam in reynder liefden branden,
Want Mars leyt nv vast ghebonden met banden,
De furien bijtende op heur tanden,
Moeten nv weer gaen duycken in heur coten.

Deur peys en vrê.

Deur peys en vrê ons van God toe ghesonden,
Heeft hy vermourt⁵⁵ onse felle vyanden,
En ons herten van allen druck ontbonden.

Deur peys en vrê.⁵⁶

53 ‘En effet, Monsieur, le Rondeau est, à sa façon, aussi assujeti que le Sonnet: on veut d'abord qu'il fasse entrer sans violence, dans son milieu, le premier ou les deux premiers mots par les quels il commence, & qu'ensuite il fasse sa derniere Strophe par ces deux mêmes premiers mots qui doivent se trouver à la fin du Rondeau, & y être amenés si heureusement, qu'il semble qu'on ait pas pû en mettre d'autres, & que la nécessité ait, pour ainsi dire, produit l'agrément; sans quoi les Refrains du Rondeau & tous les Refrains en général font un mauvais effet & deviennent extrémement insipides: mais vous ne sçauriez concevoir combien ils deviennent picquans quand au lieu d'avoir l'air contraint, ils paroissent s'être mis d'eux-mêmes à une place ou il étoit difficile qu'ils fussent, & où pourtant on les trouveroit à dire, s'ils n'y étoient pas. On a alors un petit mouvement d'admiration de voir sortir des Graces du sein de la contrainte; on est frapé d'un petit étonnement; on sent une joie douce de voir des mots, quoique les mêmes s'ajuster à des Idées différentes avec la même facilité que s'ils étoient tous faits pour elle’. (Rémond de Saint-Mard 1734, 260-262.)

54 Die vrede werd in 1558 gesloten tussen de jonge Spaanse koning Filips II en koning Hendrik II van Frankrijk.

55 Vermourt: vermurwd

56 Van der Noot 1953, 78.

[p. 21]

Vander Noot wijkt af van de traditionele Nederlandse rondelen door op een gelukkige manier rentrements of partiële refreinen te gebruiken.⁵⁷ Zijn voorbeeld in dezen was naar alle waarschijnlijkheid de zestiende-eeuwse Franse dichter Clément Marot.

In De Const van Rhetoriken van Matthijs de Castelein hebben de vele rondelen die hij opneemt, geen Marotiaanse trekken zoals dat het geval is bij het rondeel van Vander Noot. De Casteleins rondelen passen nog helemaal in de middeleeuwse traditie. Men zou daarom verwachten dat het genre in de zeventiende eeuw in die rederijkerskringen waar De Casteleins poëtica nog steeds een rol speelde, nog steeds geliefd is geweest. Dat dit mogelijk het geval is geweest, blijkt wellicht uit het gedicht, getiteld ‘Aen sommighe rondelers’ van Henrick Bruno (1620/21-1664), die onder meer bekend is vanwege zijn goeverneurschap van de kinderen van Constantijn Huygens. Dichters van rondelen worden daarin ‘rijm en kitte-broêrs’ genoemd.⁵⁸ Dit wijst zeker niet op veel respect voor de kundigheden van de beoefenaren van het genre. Iets dergelijks blijkt ook uit een gedicht van de Bataviase dichter Lourens van Elstland, die min of meer de draak steekt met de rondelen die in een van de Haarlemse rederijkerskamers werden gefabriceerd als onderdeel van een afscheidsritueel.

Van Elstland beschrijft in 1693, verteerd door heimwee, een droomwandeling van twee dagen door het geliefde Haarlem dat hij uit zijn jeugd kende. Tijdens die wandeling gaat hij op een gegeven ogenblik op bezoek bij de rederijkerskamer van de Wijngaertrancken. Hij ziet de leden onder leiding van hun factor druk hun rol oefenen voor de opvoering van het ‘Ontset van Leyen’ van Reinier Bontius en maakt ironische opmerkingen over hun acteerprestaties. Als tussen negen en halftien 's avonds de Damiaatjes beginnen te luiden om aan te geven dat de stadspoorten gaan sluiten, moet hij afscheid nemen en dan volgt de uitspraak (als gold het de normaalste zaak van de wereld): ‘men mach soo niet sonder Rondelen gaan’. Van Elstlandt neemt in deze passage natuurlijk de brave Wijngaertrancken op de hak, maar voor ons is het ook interessant te leren dat er toen kennelijk een afscheidsritueel bestond, waarbij de rederijker die de kamer uitgaat een rondeel moet opzeggen dat dan weer wordt beantwoord met een rondeel van de achterblijvers. In Van Elstlands geval luidt het:

De vrienden goeden nagt
goe rust, en wel te varen
'k heb lang na u getragt
Apollo⁵⁹ heeft sijn vragt
in Thetis⁶⁰ schoot gebragt
om morgen op te klaren
de vrienden goeden nagt
goe rust, en wel te varen.
Wij dancken u voor 'd Eer
dat gij ons komt besoecken
en wenschen, dat gij weer
Haast neemt u wederkeer
dat liefd u meer en meer
doet boven al⁶¹ verkloeken
wij dancken u voor 'd Eer
dat gij ons komt besoeken.⁶²

De twee rondelen van Van Elstland lijken nog goed op het eerder geciteerde triolet van de vijftiende-eeuwse rederijker Anthonis de Roovere: ze kennen slechts twee rijmklanken en een refrein aan het eind dat bestaat uit de eerste twee versregels (waarbij het refrein in vs. 4 ontbreekt in tegenstelling tot in het triolet van De Roovere.) De verslengte verschilt (bij Van Elstland is die korter) en de rijmen die bij De Roovere allemaal vrouwelijk of slepend zijn, vertonen bij Van Elstland een afwisseling van mannelijk en vrouwelijk, c.q. staand en slepend rijm.

Van Elstland laat zien dat in rederijkerskringen in de zeventiende eeuw het traditionele Nederlandse rondeel nog niet was uitgestorven. Maar daarnaast verschijnt uit het niets het

57 Zie over het rentrement: Françon 1973, 244, noot 1.

58 Komrij 1987, 434.

59 Apollo: de zonnegod, hier overdrachtelijk voor: de zon.

60 Thetis: een zeenimf, hier overdrachtelijk voor: de zee.

61 liefd boven al: het devies van De Wijngaardranken

62 Bostoen 1993, 26-27, 35.

[p. 22]

rondeel in de trant van Marot, zoals ook Vander Noot er één heeft geschreven. Marotiaans en niet-traditioneel zijn de vijf rondelen die we bezitten van Focquenbroch, dit wil zeggen: waarschijnlijk heeft Focquenbroch in dezen niet Marot of Vander Noot, maar Scarron gevolgd die op zijn beurt Marot als voorbeeld had genomen.⁶³ Vier van Focquenbrochs rondelen zijn in het Frans zijn gesteld, slechts één is in het Nederlands. Het is een gelegenheidsgedicht voor een bruiloft:

't IS voor de Bruyt en u ô Bruygom meede,
Dat ick hier kom met een Rondeel getreden,
Met hoop, dat ghy sult hooren hoe het luyd
't Roept over u geluck, en zegen uyt,
Na dien ghy nu met even blye schreeden,
Treet na de plaets soo vol van vrolijckheden,
Daer g' hebt, so langh ô Bruygom! om gestreden,
So dat ghy nu met recht roept overluyt,
Ick leef vernoegt: Want 't geen ick heb geleden

't Is voor de Bruydt.

Nu wordt g' alleen besitter van die leeden,
Die ghy wel eer van elck saeght aengebeden,
Uyt wiens genot nu al uw wellust spruyt;
Gaet wil dan vry tot 't heyligh Outaer treeden
En Offert daer aen haer bevalligheen,
Al 't geen ghy hebt, en schenckt het haer tot buydt,
Want al het geen ghy morgen hebt, en heden

['t] Is voor de bruydt.⁶⁴

Het valt op dat Focquenbroch zich weet te beperken tot twee rijmklanken, terwijl het rentrement bij Vander Noot niet op één van die twee rijmklanken eindigt. Ook slaagt Focquenbroch erin om het vrouwelijk rijm met een mannelijk af te wisselen, terwijl bij Vander Noot alle rijmen vrouwelijk zijn. Focquenbrochs rentrements zouden in de ogen van de eerdergenoemde criticus Rémond de Saint-Mard ongetwijfeld de vereiste elegantie hebben vertoond, maar ook Vander Noot deed het - wat dit aspect betreft - zeker niet slecht.

Het is nu zaak niet langer bij het rondeel stil te staan en onze aandacht te richten op het verdubbelde rondeel, zijn herkomst en ontwikkeling. Dit genre is immers een nieuw verschijnsel in de Nederlandse letterkunde vanaf Focquenbroch en Ulaeus.

63 Voor de twee rondelen van Scarron, zie Scarron Dl. 2, deuxième partie, (1961), 373.

64 Focquenbroch 1986, 74.

Verdubbelde rondelen

Vóór Clément Marot (1496-1544) is er geen enkel rondeau redoublé bekend. Marot, van wie minstens zestig rondelen overgeleverd zijn, heeft slechts één verdubbeld rondeel gepubliceerd, en ook na hem is het rondeau redoublé eerder schaars in de Franse letterkunde. Dat is op zich begrijpelijk, gezien de hier reeds gememoreerde tegenstand tegen het rondeel vanwege de Pléiade-dichters. In de verzamelde gedichten van Paul Scarron (1610-1660) zijn er drie te vinden.⁶⁵ Van de bekende fabeldichter Jean de La Fontaine (1621-1695) is er slechts één bekend.⁶⁶ Deze geestige liefdesklacht aan Phillis, zoals ook Focquenbroch er vele heeft geschreven, is voor het eerst in 1671 verschenen, vermoedelijk één jaar dus nadat

65 Scarron Dl. 1 (1947), 78-82.

66 La Fontaine 1958, 600-601.

[p. 23]

Focquenbroch in Afrika is overleden.⁶⁷ Verder is in de zeventiende eeuw nog slechts één rondeau redoublé bekend,⁶⁸ geschreven door Antoinette de Ligier de la Garde Deshoulières (1638?-1694), meestal bekend als Madame Deshoulières, die ook verscheidene rondelen heeft gepubliceerd. Hieruit moge al blijken dat dit subgenre van het rondeel niet bijzonder populair was in Frankrijk.

Terug nu naar het verdubbelde rondeel van Marot. Het is te vinden in zijn Adolescence clémentine (1534). Geen enkele poëtica uit die tijd - de Arts de seconde rhétorique - waarvan Matthijs de Casteleins Const van Rhetoriken een Nederlandse tegenhanger vormt, noemt dit genre.⁶⁹ Een ander probleem is dat Marot zelf zijn gedicht niet een rondeau redoublé noemt. Het is getiteld: Rondeau parfaict à ses Amys apres sa delivrance (Volmaakt rondeel aan zijn vrienden na zijn verlossing.)⁷⁰ We zullen zo meteen zien dat aan de nadere omschrijving uit de titel, namelijk ‘perfect rondeel’, bezwaren kleven. Maar het is zaak eerst de ‘verlossing’ uit de titel toe te lichten om een idee te krijgen van de context waarin het gedicht steeds is gelezen.⁷¹ In februari 1526 werd Marot, die als kamerknecht (‘valet de chambre’) aan het koninklijk hof was verbonden, in de beruchte Parijse Châtelet-gevangenis gegooid op instigatie van de theoloog Nicholas Bouchard, ‘docteur en Sorbonne’. Marot's onbetrouwbare en wraaklustige vriendin Isabeau zou hem hebben aangegeven, omdat Marot spek had gegeten. Met andere woorden: hij had in volle vastentijd een overdadige maaltijd tot zich genomen. Men beweerde dat hij dit had gedaan om duidelijk te maken dat hij met het rooms-katholicisme had gebroken en dat hij zich tot de reformatie had bekeerd, maar in feite lijkt het eerder een uit de hand gelopen grap te zijn geweest. Wat er ook van zij, de zaak werd toen serieus genomen omdat paus Clemens VII een jaar eerder, in mei 1525, een bul had uitgevaardigd waarin de vastenplicht in felle bewoordingen onder de aandacht werd gebracht van de goegemeente, onder vermelding van strenge sancties op de niet naleving ervan. Marot had de pech dat koning Frans I, zijn beschermer, nog steeds gevangen zat in Spanje na de nederlaag te Pavia tegen Karel V. De Sorbonne zag nu haar kans schoon om alle ergerlijke lichtzinnigheden aan te pakken. Marot probeerde nog in enkele brieven het hart van theoloog Bouchard te vermurwen, maar dat hielp niet. Wat wel hielp, was het beroep dat Marot deed op zijn vriend Lyon Jamet. Dankzij de tussenkomst van deze laatste liet Louis Guillard, de bisschop van Chartres, nauwelijks één maand later Marot overbrengen naar zijn eigen penitentiaire inrichting. In feite plaatste de goedmoedige bisschop Marot te Chartres onder lichte bewaking in een comfortabele herberg. Daar kon hij rustig werken aan een verssatire, getiteld L'Enfer (De hel), waarin de rechters van het Châtelet-gerechtshof flink over de hekel werden gehaald vanwege hun martelpraktijken en het afdwingen van bekentenissen. In de lente van 1526 keerde de koning uit zijn Spaanse gevangenschap terug. Spoedig daarna (per 1 mei) werd Marot niet alleen een vrij man, maar hij kwam bovendien meteen in dienst van de koning. Uit Marot's ‘verdubbeld rondeel’ spreekt in de eerste plaats opluchting over zijn verlossing, maar ook bevat het allerlei details over die onfortuinlijke episode uit zijn leven. Hierbij volgt de tekst met een Nederlandse vertaling:

67 La Fontaine 1958, 952.

68 ‘Rondeau redoublé A M. le Duc de Saint Aignan, Sur la guérison de sa Fièvre quarte’ (Deshoulières 1709, 100-101.

69 Defaux 1984, 304.

70 Defaux 1984, 300.

71 De biografische gegevens over Marot zijn hier ontleend aan Marot 1958, XI- XII; Saulnier 1969, 44-45; Zoet 1991, 111-116.

[p. 24]

Rondeau parfaict à ses anis après sa délivrance

1

En liberté maintenant me pourmaine,

 

Mais en prison pourtant je fuz cloué.

 

Voylà comment Fortune me demaine!

 

C'est bien & mal. Dieu soit de tout loué.

 

 

5

Les envieux ont dit que de Noé

 

N'en sortirois; que la Mort les emmaine!

 

Maulgré leurs dentz, le neud est dénoué.

 

En liberté maintenant me pourmaine.

 

 

 

Pourtant, si j'ay fasché la Court Rommaine,

10

Entre meschants ne fuz oncq alloué.

 

Des bien famez j'ay hanté le dommaine;

 

Mais en prison pourtant je fuz cloué.

 

 

 

Car aussi tost que fuz desavoué

 

De celle là qui me fut tant humaine,

15

Bien tost apres à sainct Pris fut voué.

 

Voylà comment Fortune me demaine.

 

 

 

J'eus à Paris prison fort inhumaine;

 

A Chartres fuz doulcement encloué.

 

Maintenant voys où mon plaisir me maine;

20

C'est bien & mal. Dieu soit de tout loué.

 

 

 

Au fort, Amys, c'est à vous bien joué

 

Quand vostre main hors du parc me ramaine.

 

Escript et faict d'un cueur bien enjoué

 

Le premier jour de la verte Sepmaine

 

 

25

En liberté.

Vertaling:

In vrijheid wandel ik nu, toch werd ik in het gevang vastgezet. Zie hoe de Fortuin met mij omspringt! Het is goed en kwaad, God zij altijd geprezen. Mijn vijanden vertelden dat ik vóór de Kerst de gevangenis niet zou verlaten. Dat ze de moord steken! In weerwil van hun scherpe tanden is de knoop toch los gemaakt. In vrijheid wandel ik nu. Al heb ik het Roomse gerecht vertoornd, men heeft mij nooit tot de boeven gerekend. Ik ging om met mensen van goede reputatie, toch werd ik in het gevang vastgezet. Maar zodra ik werd verlinkt door een vrouw die mij al te menselijk was, werd ik meteen daarna aan Sint Prison toegewijd. Zie hoe de Fortuin met mij omspringt! Te Parijs was mijn gevangenschap zeer onmenselijk, te Chartres was ze licht. Zie hoe genoeglijk vandaag de dag mijn bestaan verloopt. Het is goed en kwaad, God zij altijd geprezen. Kortom, mijn vrienden, jullie hebben het uitstekend gespeeld, toen jullie hand mij uit dit perk haalde. Geschreven en gemaakt in opperbeste stemming op de eerste dag van de Groene Week, in vrijheid.

Marot's gedicht kent slechts twee rijmklanken en zes kwatrijnen, enkele refrains en een rentrement aan het eind dat bestaat uit twee woorden (de vier lettergrepen waarmee het gedicht begint). Het telt dus 25 versregels, maar de belangrijkste nieuwigheid is wel dat elke versregel van het eerste kwatrijn successievelijk terugkeert als laatste regel van de daaropvolgende kwatrijnen: vs. 1 = 8; vs. 2 = 12; vs. 3 = 16; vs. 4 = 20. Zoals in 1984 is opgemerkt door de seizièmist Gérard Defaux, onder meer een Marot-specialist, is het vreemde nu dat een van de weinige tijdgenoten die deskundig moet worden geacht op poëticaal gebied, namelijk Thomas Sébillet in 1548 in zijn Art Poétique Françoys over Marots rondeel schrijft dat het is ‘une autre espéce de Rondeau dit parfait, ou redoublé, a cause que de moitié ou plus

[p. 25]

il surmonte le double’.⁷² De term ‘rondeau redoublé’ of verdubbeld rondeel hebben we dus aan Sébillet te danken, die ook vermeldt dat het de helft of meer langer is dan het traditionele ‘dubbele rondeel’. Voor de rest staan Sébillet's uitspraken bloot aan de kritiek van Defaux. Zo schrijft Sébillet over dit rondeeltype dat het ‘estoit estimé souverain entre les anciens’ en dat het daarom ‘parfait’ wordt genoemd, terwijl het - volgens Defaux - zeer de vraag is of er wel ‘anciens’ zijn geweest die deze rondeelvorm hebben gekend, aangezien Marot er waarschijnlijk de uitvinder van is geweest.⁷³ Daarvóór heeft Sébillet trouwens Marot's rondeel slordig behandeld door te schrijven dat dit type rondeel (na de eerste strofe) evenveel strofen heeft als het versregels telt in de eerste strofe.⁷⁴ Deze slordigheid is meteen vast te stellen, want Sébillet citeert het gedicht in kwestie volledig, dus niet vijf, maar alle zes strofen met het rentrement. Vandaar dat Defaux twijfelt aan Sébillets bewering dat dit type rondeel zo werd gewaardeerd omdat het perfect was. Tenslotte gaat het hier om een rondeel dat sterk afwijkt van alle tot dan toe bestaande rondeeltypes. Het is dus allesbehalve ‘perfect’, maar het lijkt - volgens Defaux - eerder een type dat door Marot speciaal is verzonnen om zijn verlossing uit gevangenschap te vieren. Misschien moeten we de titel als volgt lezen, stelt hij: ‘Rondeau à ses amis, parfaict (voltooid) apres sa delivrance’? Wellicht wilde Marot aanvankelijk zijn rondeel beperken tot vijf strofen, waarbij de vier refrains werden gebruikt zoals dit ook aan Sébillet logisch leek. Maar bij nader inzien voegde Marot uit dankbaarheid jegens de vrienden die hem hadden gered, nog een stofe toe met het gelukkig gekozen rentrement ‘En liberté’.⁷⁵

Paul Scarron

Wat er ook van zij, het lijkt geruime tijd te hebben geduurd eer er opnieuw een rondeel van dit - hoge verstechnische eisen stellende type - is geproduceerd. Ik althans kon er niet zo gauw een vinden, bijvoorbeeld niet in het werk van de zeventiende-eeuwse rondelenspecialist Vincent Voiture (1597-1648). Wel zijn daar de reeds vermelde drie verdubbelde rondelen in Scarron's werk. Ze zijn helemaal gemodelleerd naar het ‘rondeau parfaict’ van Marot, maar Scarron heeft ze niet de benaming van Marot meegegeven, maar die van Sébillet, namelijk ‘rondeau redoublé’. Het oudste gedicht stamt uit 1642 en is getiteld Rondeau redoublé A Mademoiselle Descars & à son Secretaire. Met Mademoiselle Descars wordt bedoeld: Charlotte d'Haultefort (1610?-1712). Ze werd Descars genoemd, omdat haar vader Charles d'Haultefort (?-1616) graaf van Les Cars was. Ze was een gewezen hofdame (fille d'honneur). Scarron droeg het gedicht aan haar op toen ze haar jongste zuster te Le Mans bezocht. Haar zuster was de beroemde Marie d'Haultefort (1616?-1691), die een Platonische vriendin van koning Lodewijk XIII is geweest en lange tijd Scarron's beschermvrouwe. Sinds 1639 in ongenade gevallen, woonde Marie d'Haultefort in Le Mans.⁷⁶ In dit badinerende gedicht complimenteert Scarron haar oudste zus met haar dichterschap. Hij kent de knappe Mademoiselle blijkbaar minder goed dan hij zou wensen en hij probeert tevens deze Charlotte d'Haultefort haar naam te ontfutselen. Het gedicht met vertaling volgt hierbij:

72 Sébillet 1910, 127.

73 Sébillet 1910, 128-129.

74 Defaux 1984, 305.

75 Defaux 1984, 306.

76 In 1653 zou Mademoiselle Descars, alias Charlotte d'Haultefort, trouwen met François de Choiseul (?-1690), markies van Praslin (zie Scarron Dl. 1 (1947), 71 noot 1).

[p. 26]

Rondeau redoublé A Mademoiselle Descars & à son Secretaire.

1

BELLE DESCARS, & vous son Secretaire⁷⁷

 

Qui faites Vers comme un Malherbe ou deux,⁷⁸

 

Vous avez tort de le cacher & taire,

 

Ce nom qui doit sans doute estre fameux.

 

 

5

Le Mans seroit un sejour bien hideux

 

Sans vostre soeur, sans vous, sans vostre frere;

 

Il ne vous doit ennuyer avec eux,

 

BELLE DESCARS, & vous son Secretaire.

 

 

 

Tel reprend Vers, qui ne les sçait pas faire:

10

Les faire bons est cas bien hasardeux;

 

Mais c'est à vous chose fort ordinaire,

 

Qui faites Vers comme un Malherbe ou deux.

 

 

 

A quel propos, envers moy dedaigneux,

 

De vostre nom faites vous un mystere?

15

Vous estimer est tout ce que je veux:

 

Vous avez tort de le cacher & taire.

 

 

 

Dittes-le moy: j'en seray glorieux,

 

Et, pour le prix d'acte si debonnaire,

 

Je publiray, quoy que de voix peu claire,

20

Ce Nom qui doit sans doute estre fameux.

 

 

 

Contentez donc mon esprit curieux,

 

Et que ce nom connu soit le salaire

 

De ce Rondeau, qui devroit estre mieux

 

Pour meriter la gloire de vous plaire,

25

BELLE DESCARS.⁷⁹

77 Deze ‘Secretaire’ is niet getraceerd.

78 François de Malherbe (1555-1628) is berucht gebleven als uiterst streng criticus van de Franse taal, stijl en versificatie, wat uiteindelijk zou leiden tot een classicistische normering die zich kenmerkte door gelikte verzen en een schoolmeesterachtige toepassing van bijzondere regeltjes die ten onrechte als algemeen geldend werden beschouwd. Malherbe maakte korte metten met het prestige van de zestiende-eeuwse poëzie (van onder anderen een grootheid als Ronsard), die volgens hem barstte van de fouten (Saulnier 1977, 14-16). ‘Malherbe vint ... et la poésie, en le voyant arriver, s'en alla’ aldus Théodore de Banville.

79 Scarron Dl. 1 (1947), 78-79.

Vertaling:

Mooie Descars, en u haar secretaris, die dicht als een of twee Malherbes, u hebt ongelijk om hem te verbergen en te verzwijgen, de naam die zonder twijfel verdient beroemd te zijn. Le Mans zou een vreselijke plek zijn, ware het niet van uw zuster, u en uw broer. Hun aanwezigheid maakt het tot een prettige plaats voor u, mooie Descars, en u haar secretaris. Sommigen corrigeren gedichten terwijl ze zelf niet kunnen schrijven. Het is een groot risico om gedichten te verbeteren, maar het is een koud kunstje voor u die gedichten schrijft als een of twee Malherbes. Waarom - jegens mij blijk gevend van geringe dunk - maakt u een geheim van uw naam? U mijn respect betuigen is alles wat ik wil. U hebt ongelijk om hem te verbergen en te verzwijgen. Noem hem mij, ik zal er groots op gaan en als tegenprestatie voor zo'n blijk van welwillende goedgunstigheid zal ik - hoewel ik geen stem als een klok heb - bekend maken de Naam die zonder twijfel verdient beroemd te zijn. Voldoe dus mijn nieuwsgierigheid en moge die bekend geworden naam de beloning zijn voor dit rondeel, dat eigenlijk van meer kwaliteit zou moeten zijn om de eer te verdienen van aangenaam te zijn aan u, mooie Descars.

[p. 27]

Aangezien er in de periode tussen Marot en Scarron - voor zover mij bekend - geen andere verdubbelde rondelen zijn overgeleverd, lijkt het me waarschijnlijk dat vooral dankzij Scarron het speciale type rondeel dat ooit door Marot is verzonnen, is beoefend blijven worden, zij het minimaal. Toch is het niet onmogelijk dat er ooit verdubbelde rondelen zullen opduiken die dateren uit de periode tussen Marot en Scarron, namelijk tussen 1534 en 1642.

Wie heeft het verdubbelde rondeel als genre ingevoerd in de Nederlandse letterkunde: Focquenbroch of diens vriend en kunstbroeder Johannes Ulaeus? Deze laatste heeft er immers maar liefst 27 op zijn naam staan en Focquenbroch slechts twee. Op grond daarvan zou men Ulaeus rustig de grootmeester van het Nederlandse verdubbelde rondeel kunnen noemen, maar het is onwaarschijnlijk dat hij de eerste is geweest die dit genre bij ons heeft toegepast. Sommige verdubbelde rondelen van Ulaeus zijn gedateerd, acht in 1674 en van nog eens elf is op inhoudelijke gronden eveneens vast te stellen dat ze in dat jaar zijn geschreven (Focquenbroch was toen al vier jaar overleden) en er is slechts één gedicht dat in 1676 is gedateerd.⁸⁰ Het merendeel is dus van latere datum dan de verdubbelde rondelen van Focquenbroch. Een argument om Focquenbroch als innovator te verkiezen boven Ulaeus is diens actieve beheersing van het Frans. Uit de bijdrage van Henk Jan de Jonge blijkt immers dat Focquenbroch op het Leidse Collège Wallon doordrenkt werd met Frans.⁸¹ In de drie delen van de Thalia zijn vele Franse gedichten van Focquenbrochs hand te vinden, waaronder vier rondelen en één verdubbeld rondeel. Van Ulaeus, die niet zoals Focquenbroch tot de Waalse gemeente behoorde, is geen enkel Frans gedicht bekend. Verder is ook bekend hoe Focquenbroch verzot was op het werk van Scarron, die in zijn eigen tijd werd beschouwd als een van de briljantste geesten te Parijs. Wie de moeite neemt de bijdrage van Jan van Klink te raadplegen op het Internet over de ‘Franse bronnen voor bewerkingen’ kan vaststellen dat Focquenbroch niet alleen belezen was in Scarron, maar in nog meer Franse dichters.⁸² Zo is het opvallend dat het ‘Rondeau redoublè à Silvie’ onmiddellijk daarop wordt gevolgd door een reactie, getiteld ‘Response de Sylvie Sur le rondeau precedent’. Een dergelijk tweespan vindt men ook bij Scarron, waar het ‘Rondeau redoublé, A Mademoiselle Descars & à son Secretaire’ meteen wordt gevolgd door de reactie: ‘Response au precedent Rondeau’. Dit laatste is - in tegenstelling tot Focquenbrochs antwoord van Silvie - eveneens een verdubbeld rondeel. Het vermoeden lijkt gewettigd dat zowel het antwoord bij Focquenbroch als bij Scarron niet is geschreven door ene Silvie of door Mademoiselle Descars, maar door respectievelijk Focquenbroch en Scarron.

Op grond van deze argumenten moeten we ertoe besluiten dat voorlopig althans Focquenbroch, en niet Ulaeus, moet worden beschouwd als degene die het verdubbelde rondeel heeft ingevoerd in de Nederlandse letterkunde. Paul Scarron was niet alleen voor de burleske, maar ook voor het verdubbelde rondeel hun voorbeeld. Anders dan in Frankrijk, waar het genre in de negentiende eeuw weer opgang maakte, raakte het bij ons in de vergetelheid. Zo kon aan het begin van de achttiende eeuw Lukas Schermer (1688-1711), die factor van de Haarlemse Pellicanisten zou worden, een dichterlijke bewerking maken van enkele bekende versregels uit de Tristia, onder de titel ‘Klinkdicht of verdubbelt rondeel, uit

80 Deze gedichten zijn te vinden in een autograaf van Ulaeus', die berust in het Gemeentearchief Alkmaar, Collectie aanwinsten, 375 (Zie hierover Focquenbroch 1986, X). Hierin staan in feite slechts 26 verdubbelde rondelen, want eentje staat er twee maal in. Ze zijn in twee afdelingen verdeeld: de eerste telt zestien verdubbelde rondelen en is getiteld Verdubbelde Rondeelen angaende Huwelijken, Vrijerijen, en besondere Voorvallen in allerhande gelegentheit. In het Collegij van Alkmaer, de tweede afdeling telt er twaalf en gaat onder de titel Verdubbelde Rondeelen angaende d'Oorloghen, en Staetse saecken van deese Tijt. In het Collegij van Alkmaer. Het vijftiende rondeel uit de eerste afdeling is identiek aan het twaalfde van de tweede afdeling. Verder bevat het derde deel van de Afrikaense Thalia nog een verdubbeld roneel van Ulaeus hand, getiteld: ‘Op een Pruyck. Die Focq opgekruldt in een Venesoens korst aen de Backer gegeven had, om in den Oven te setten, meenende (op het aenraden van een seker Personagie) dat de selve als dan beter sijn krul soude behouden: doch deerelijck misluckt.’ (Focquenbroch 1986, [202]).

81 De Jonge (20 mei 2003). http://www.focquenbroch.nl/fumus/fumus001.pdf

82 Van Klink (19 mei 2003). http://home.wxs.nl/~jhelwig/focquenbroch/focquenbroch.htm

[p. 28]

Pub. Ovidius Nazo.⁸³ Tot welk genre Schermers gedicht met zijn twee kwatrijnen en twee terzetten ook moge behoren, een verdubbeld rondeel is het beslist niet. Als het iets is, is het een sonnet. Kan dit gelden als bewijs dat de innovatie van Focquenbroch en Ulaeus nauwelijks de zeventiende eeuw heeft overleefd? Misschien kan een lezer van deze bijdrage het tegendeel aantonen door met een - mij onbekend - rondeel op de proppen te komen.

83 Begint: ‘Zolang 't Fortuin u met een vriendelyk gelaat| Toelacchen zal, gy zult een reeks van vrienden tellen.’ Voor deze bewerking van de Tristia 1, 9, vs. 5-14, zie Schermer 1712, 454.

Literatuur

Aquien, M. & G. Molinié, Dictionnaire de rhétorique et de poétique. [Paris] 1996.

Bostoen, K., ‘Haarlem vanonder de klapperboom, een droomwandeling door Laurens van Elstland (ca. 1665).’ In: Haerlem Jaarboek 1992, Uitgave Historische Vereniging ‘Haerlem.’ Haarlem 1993, p. 20-42.

Castelein, M., De Const van Rhetoriken, allen Commers ende Beminders der zeluer, een zonderlijngh Exemplaer ende leerende Voorbeeld, niet alleen in allen Soorten ende Sneden van dichte, nemaer ooc, in alles dat der Edelder Const van Poësien competeert ende ancleeft. Nu eerstmael uutghesteld in dichte. Oudenaarde 1986. Facsimile-editie van het exemplaar van de editie 1555 uit de UB Gent, sign. G 235.

Castor, Gr., Pléiade Poetics. A Study in Sixteenth-Century Thought and Terminology. Cambridge 1964.

Defaux, G., ‘Rhétorique, silence et liberté dans l'oeuvre de Marot’. In: Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance 46 (1984), 299-322.

Deshoulières, Mme et Mlle, Poësies. Nouvelle édition. Amsterdam: Henri Desbordes, 1709. Exemplaar UB Leiden, sign. 701 E 18.

Du Bellay, J., La deffence et illustration de la langue francoyse. Reproduite conformément au texte de l'édition originale, avec une introduction, des notes philologiques et littéraires et un glossaire, suivie du Quintil Horatian (de Charles Fontaine) par E. Person. Deuxième edition. Paris 1892.

Duinhoven, A.M., Dat teen scoon moeste ghestorven sijn!. (1 mei 2003). http://www.neerlandistiek.nl/01/02/index.html

Focquenbroch, W.G. van, Afrikaense Thalia. Uitgegeven door J. Helwig. Deventer 1986. (FELL 5).

Françon, M., ‘La pratique et la théorie du Rondeau et du Rondel chez Théodore de Banville’. In: Modern Language Notes 52 (1937), 235-243.

Françon, M., ‘Sur la théorie du rondeau littéraire’. In: Aquila, Chestnut Hill Studies in Modern Languages and Literatures 2 (1973), 244-259.

Génetiot, A., Les genres lyriques mondains (1630-1660). Etude des poésies de Voiture, Vion d'Alibray, Sarasin et Scarron. Genève 1990. (Histoire des idées et critique littéraire 281).

Jonge, H.J. de, Willem Godschalck à Focquenbourg (Focquenbroch), student theologie te Leiden en bursaal in het Collège Wallon (ca. 1658-1661). (20 mei 2003). In: Fumus 1 (2003), p. 4-16. http://www.focquenbroch.nl/fumus/fumus001.pdf Klink, J. van, Franse bronnen voor bewerkingen. (19 mei 2003).http://home.wxs.nl/~jhelwig/focquenbroch/.

[p. 29]

Komrij, G., De Nederlandse poëzie van de zeventiende en achttiende eeuw in duizend en enige gedichten. Tweede druk. Amsterdam 1987.

La Fontaine, J. de, OEuvres diverses. Édition établie et annotée par P. Clarac. Paris 1958. (La Fontaine, OEuvres complètes, 2, Bibliothèque de la Pléiade).

Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift. Uitgegeven door K. Heeroma, met medewerking van C.W.H. Lindenburg. Dl. 1. (Leiden 1966).

Marot, Cl., Adolescence clémentine. Texte établi et présenté par V.L. Saulnier. Paris 1958. (Bibliothèque de Cluny).

Marot, Cl., OEuvres poétiques complètes. Édition critique établie, presentée et annotée avec variantes par G. Defaux. Paris 1990-1993. 3 dln. (Classiques Garnier).

Noot, J. van der, Het Bosken en Het Theatre. Inleiding en aantekeningen van W.A.P. Smit, met medewerking van W. Vermeer. Amsterdam [enz.] 1953. (Stichting ‘Onze Oude Letteren’).

Rémond de Saint-Mard, T., Reflexions sur la Poësie en general. Sur l'Eglogue, sur la Fable, sur l'Elégie, sur la Satire, sur l'Ode & sur les autres petits Poëmes comme Sonnet, Rondeau, Madrigal, &c. suivies de Trois Lettres Sur la decadence du Goût en France. A La Haye: C. de Rogissart & Soeurs, 1734. Exemplaar UB Leiden, sign. 699 G 7.

Roovere, A. de, De gedichten. Naar alle tot dusver bekende handschriften en oude drukken uitgegeven door J.J. Mak. Zwolle 1955.

Saulnier, V.-L., La littérature française du siècle classique. Deuxième édition revue. Paris 1977. (Que sais-je? 95).

Saulnier, V.-L., La littérature française de la Renaissance. Paris 1969. (Que sais-je? 85).

Scarron, P., Poésies diverses. Textes originaux, publiés avec notes et variantes par M. Cauchie. Paris 1947-1961. 2 dln. (Société des textes français modernes).

Schermer, L., Poëzy. Haarlem: Wilhelmus van Kessel, 1712. Exemplaar UB Leiden, sign. 1198 E 35.

Sébillet, Th., Art Poétique Françoys (1548). Édition de F. Gaiffe. Paris 1910.

Voiture, V., Poésies. Édition critique publiée par H. Lafay. Paris 1971. 2 dln.

Wilpert, G. von, Sachwörterbuch der Literatur. 8., verbesserte und erweiterte Auflage. Stuttgart 2001.

Zoet, J., Het Leven en Bedrijf van Clément Marot. Een kijk op anekdotencollecties in de zeventiende eeuw. (Ed.) J. Koopmans en P. Verhuyck. Amsterdam 1991. (Atlantis 3).