Van heer Frederick van Jenuen

[p. 8]

Van Heer Frederick van Jenuen

Zoals gezegd wordt het als vaststaand aangenomen dat het Nederlandse volksboek van 1531, waarvan slechts één enkel exemplaar is bewaard gebleven, als voorbeeld heeft gediend voor de Engelse vertaling die echter uit 1518 dateert. Hieruit volgt natuurlijk dat er in 1518, of zelfs vroeger, een Nederlandse uitgave moet bestaan hebben, waarvan toevallig geen exemplaar tot ons is gekomen.

Raith geloofde dat de Nederlandse versie niet vóór 1517 kan ontstaan zijn, daar Alkaren (Kaïro) er in ‘Turckien’ (Kap. 14) gelocaliseerd wordt. Egypte werd echter pas in 1517 door Selim I bij het Turkse rijk ingelijfd. Of we aan dit historisch feit voor de datering van de verloren gegane Nederlandse druk zoveel belang moeten hechten als Raith meende, is door Debaene (58) in twijfel getrokken, zodat het zeer goed mogelijk blijft dat de verloren Nederlandse druk heel wat vroeger dan 1517 kan verschenen zijn.

Alhoewel het Nederlandse volksboek zeker vertaald werd uit het Nederduits, vertoont het toch allerlei eigenaardigheden die niet in de Nederduitse teksten weer te vinden zijn.

Zo zijn er kleine toevoegingen die blijkbaar tot doel hebben de aanschouwelijkheid te verhogen: in Kap. 2 wordt een beschrijving van de slaapkamer ingelast en in Kap. 7 worden de juwelen en sieraden uitvoeriger beschreven.

Interessant is ook dat in de Hoogduitse versie de vrouw slaapt pei der hausmaid, en in de Nederduitse met erer maget, maar dat ze in de Nederlandse versie alleen slaapt, zoals dit b.v. ook bij Boccaccio het geval is.

Belangrijker is dat in de Nederlandse tekst berijmde passages en samenspraken werden ingelast. Sommige ervan zijn mediterende monologen die een gedachte uit de Nederduitse Vorlage verder uitwerken (Kap. 4 en 8). Andere verzen geven op rijm weer wat in de bron eveneens, maar dan als proza voorkomt: de inhoud van de brief in Kap. 15. Een enkele maal treft men een groep verzen aan die totaal onafhankelijk staan t.o.v. de Nederduitse tekst. Dit is vooral het geval voor de tussenkomst van de drukker (Kap. 6) en voor het gebed tot Maria (Kap. 10).

In aansluiting bij dit gebed is het belangrijk het religieuze element in het Nederlandse volksboek te onderstrepen. De redding van de vrouw

[p. 9]

wordt hier toegeschreven aan een mirakel, zodat de ‘historie’ daardoor vage bindingen krijgt met de mirakelspelen. Het is immers dank zij de tussenkomst van de Moeder Gods dat de moord op de vrouw kan worden vermeden. Door zich in haar grote nood tot Maria te richten heeft de vrouw haar eigen leven gered: Maria laat hen die op haar een beroep doen immers niet in de steek.

Het is zeer waarschijnlijk dat de verloren gegane, oudere Nederlandse druk reeds dezelfde berijmde toevoegingen had. Dit blijkt uit de Engelse vertaling, waar de verzen weliswaar niet voorkomen, maar waar de inhoud ervan, zij het in sterk verkorte vorm, in proza wordt weergegeven.

Het blijkt dat verscheidene berijmde passages ook in andere volksboeken of dichtbundels voorkomen (Debaene, 59-60).

De epiloog komt - op de laatste vier verzen na - voor als proloog tot Broeder Russche. Tien verzen, die de schipper bij de terugkeer naar Genua in de mond worden gelegd, treft men eveneens aan in Alexander van Mets. Het gebed waarin de vrouw Maria om bijstand smeekt, komt, grosso modo, overeen met een refrein op de stok ‘O scone Maria staet mij in staden’, dat als n^o CXLVII voorkomt in Jan van Stijevoorts Refreinenbundel (Lyna en Van Eeghem, II, 24-27).

Zoals zovele andere volksboeken kwam Frederick van Jenuen al vlug met de kerkelijke censuur in conflict. Naast het verbieden en onderdrukken van reformatorische ideeën die in de kringen van de Rederijkers om zich heen grepen, had deze censuur tot doel onzedige boeken uit de circulatie te doen verdwijnen. Het is wel in dit laatste opzicht - de vrouw vertoont zich poedelnaakt aan het hof van de Koning van Alkaren (Kap. 15) - dat het volksboek aanstoot zal gegeven hebben. Dit leidde ertoe dat het reeds in het censuuredikt van 30 juni 1546 tot verboden lectuur werd verklaard.

In het edikt van de Antwerpse bisschop (16 april 1621) echter wordt het volksboek wel toegelaten, daar het toen reeds werd ‘ghecorrigeert ende gheapprobeert’. Dit is het geval voor de herdruk die in 1626 te Antwerpen bij Godtgaf Verhulst verscheen. Deze druk draagt een goedkeuring van 1619 (Van Heurck, 41).

Of dit eveneens het geval is voor de in Noordnederland verschenen latere drukken, Utrecht 1620, Amsterdam 1642 en Utrecht 1695, heb ik niet kunnen nagaan.

De populariteit van het volksboek bleef ook in latere eeuwen bestaan. Zo ontstond uit het volksboek een lied dat op vliegende bladen in Zuidnederland herhaalde malen werd herdrukt (Stalpaert, n^o 17) en ook in het Noorden werd een lied op hetzelfde thema in 1778 door Barent Koene op de markt gebracht (Kalff, 86-89).