De Franse Nederlanden / Les Pays-Bas Français. Jaargang 1976

[p. 246]

Kroniek 1975
Erik Vandewalle

Izegem (B)

De regio Noorden - Nauw van Kales, zoals ze in Frankrijk officieel heet, geniet niet de faam aantrekkelijk te zijn, noch toeristisch, noch industrieel, en evenmin op kultureel gebied. Deze faam lijkt al evenzeer verspreid te zijn over de grens. Maar met deze nuance voor Vlaanderen, dat bij diegenen die het houden bij de benaming Frans-Vlaanderen, een zekere interesse bestaat die grotendeels beperkt blijft tot de Frans-Vlaamse Westhoek. De aanleiding voor deze belangstelling ligt duidelijk in het voortbestaan van een Nederlands dialekt. Maar voor de meesten blijft de Frans-Vlaamse regio een blinde vlek. Ik hoop met deze kroniek een beter begrip op te wekken en het bestaande negatieve beeld op z'n minst te nuanceren.

Kulturele aktiviteiten.

Uiteraard kan ik niet ontkomen aan een beperking in de materie en ik zoek die in de richting van kultuur in de traditionele, vooral artistieke zin. Wat meestal uit de negentiende eeuw stamt, zijn de musea. Ze zijn verbazingwekkend talrijk en rijk. Naast het Rijselse Museum voor Schone Kunsten, het voorbeeld van een encyklopedisch museum en het grootste provinciale museum van Frankrijk, staan in talloze kleine centra musea van tweede of derde rang verborgen. Ze zijn haast alle, ook de belangrijkste, onvoldoende geëquipeerd, onaangepast aan deze tijd, vrij slecht onderhouden en onbekend.

Een belangrijke gebeurtenis was de tentoonstelling ‘Trésors des Musées du Nord de la France - Peinture française 1770-1830’ met een verzorgde katalogus; een initiatief van de regionale konservatoren o.l.v. Hervé Oursel van het Rijselse museum. De uitwerking laat vermoeden wat voor mogelijkheden er blijven sluimeren. De tentoonstelling bevatte een selektie van 80 doeken, afkomstig uit 10 regionale musea, startte te Kales, trok naar Atrecht en Dowaai en deed in 1976 de regionale hoofdstad Rijsel, aan. Er gebeuren dus ook belangrijke dingen op het gebied van plastische kunsten buiten de Rijselse stadsmuren. Te Bondues bijv., in het kunstcentrum Septentrion, dat zijn ontstaan dankt aan een mecenas uit de tekstielwereld, waar geregeld de beste artiesten uit dit gewest tentoonstellen en waar dit jaar een belangrijke Chagalltentoonstelling tot stand kwam. Af en toe zijn er andere centra waar een artistieke topgebeurtenis te

[p. 247]

noteren valt. Dat was het geval met Valencijn, waar Jean-Baptiste Carpeaux geboren is, en dat aan deze barokke beeldhouwer en tekenaar een tentoonstelling wijdde naar aanleiding van de honderdste verjaardag van zijn overlijden.

Op het einde van dit jaar kon het Rijselse publiek in zijn Museum voor Schone Kunsten kennis maken met aspekten van de moderne schilderkunst in West-Vlaanderen. De tentoonstelling was opgezet in het raam van de Belgische Herfst en groepeerde het geselekteerde werk rond drie generaties, aanvangend met Ensor, Spilliaert en Permeke.

Frankrijk beleefde in 1975 het eerste jaar van het tijdperk na de ene en monopoliehoudende ORTF. De nieuwe tv-omroepen TF 1, A 2 en FR 3 betekenden niet meteen de oplossing van alle oude problemen. Zo is het vroegere, aan de ORTF verbonden Orchestre Nord-Picardie, dat een grote muzikale faam hooghield, lange tijd in de mist blijven hangen. Op het einde van april nam de Minister voor Kultuur de eerste maatregelen om het voortbestaan van het orkest veilig te stellen. De tussenkomst van de Regionale Raad zorgde voor de rest. De nieuwe dirigent werd Jean-Claude Casadesus. Dat hield nog niet een onmiddellijke heropleving in. Het orkest had geen volle bezetting meer doordat een aantal musici, de onzekerheid beu, er de brui aan hadden gegeven. En het is zelfs mogelijk dat op dit moment de vooropgestelde effektieven (75 man) nog niet bereikt zijn, zoals het heel 1975 nog de naam achter zich sleurde van ‘Orchestre ex-ORTF’.

Dit jaar zal genoemd orkest ongetwijfeld een belangrijke taak toegewezen krijgen in wat in 1975, in zijn derde uitgave, het belangrijkste muzikale gebeuren was, nl. het Festival van Rijsel. Een reeks artistieke manifestaties (van 30 oktober tot 7 december) met film, koreografie, toneel, opera en vooral koncerten, tot stand gekomen op initiatief van het Rijselse stadsbestuur. Hoogtepunten bij dit laatste waren de manifestaties in het kader van de hulde aan Olivier Missiaen. En om een vroegere en al door anderen geuite wens kracht bij te zetten: het zou natuurlijk aardig zijn indien het Festival van Rijsel tot enige samenwerking kwam met het Festival van Vlaanderen. Het ontbrak nochtans niet aan een Belgische inbreng (Ballet van de XXe eeuw, o.l.v.M. Béjart, het Orkest van Luik, het Théâtre National de Belgique en de orgelist Joseph Sluys).

Van de twee grote beroepstoneelgezelschappen: het ‘Théâtre de la Salamandre’, o.l.v. Gildas Bourdet, met standplaats te Torkonje, en het ‘Théâtre Populaire des Flandres’, ook TPF genoemd en geleid door Cyril Robichez heeft alleen het eerste deelgenomen aan het Festival van Rijsel. Beide hebben als opdracht mee te werken aan wat kulturele decentralisatie heet, beide trekken de streek rond, dingen naar de gunst van de subsidiërende centrale en lokale overheid, maar het laatste zat tot voor kort permanent in de financiële moeilijkheden. Voor het TPF is het ergste voorbij, aangezien het in 1975 een gunstig financieel statuut kreeg en een officiële konsekratie onderging als Centre Dramatique National, wat voorheen alleen voorbehouden was aan het gezelschap in Torkonje. Maar Rijsel en de regio in haar geheel zijn nog altijd het lievelingsterrein van een elders weggezakte kunst, die van de traditionele opera en operette. Het Théâtre Sebastopol en de Opéra te Rijsel halen elk jaar zo'n kleine tien miljoen Franse francs van de stadsbegroting naar zich toe. Met hun talloze respektievelijk operette- en operaopvoeringen trekken zij te Rijsel en op toernee moeiteloos het publiek aan. Ook dat is revelant voor het kultureel leven.

En wat gebeurt op kultureel gebied in de Frans-Vlaamse Westhoek, waar het Nederlands dialekt nog voortleeft op het platteland? Hoe levendig dat dialekt nog is, bewees het Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen nog

[p. 248]

eens in de voorbije winter. Deze amateurtoneelgroep uit het Westvlaamse Westouter, geleid door regisseur, tekstbewerker en eerste akteur Flor Barbry, heeft nu al twintig speelseizoenen in Frans-Vlaanderen achter de rug. Niet alleen begrijpt het publiek in de dorpen en kleine steden deze opvoeringen, het herkent zich ook in deze geïdealizeerde volkse figuren die op het toneel verschijnen.

Voor de volkstaal is het intussen een droevig teken aan de wand dat dit volkstoneel nog altijd geen opvolger heeft in Frans-Vlaanderen zelf. Men kan eenzelfde bedenking maken i.v.m. de oude Frans-Vlaamse volksmuziek waar de huidige mode niet negatief tegenover staat. Het is weer een Vlaming van over de grens, Alfred den Ouden, die een plaat met liederen opgetekend door E. de Coussemaker volzong en in 1975 herhaaldelijk in Frans-Vlaanderen optrad.

Velen hebben enige hoop gesteld in de Michiel de Swaenkring, gesticht in 1972 met als algemene doelstelling: ‘de verdediging en het bevorderen van de Vlaamse kultuur in onze streek’. Een daadwerkelijke inzet hiervoor blijkt uit deelname aan en organisatie van Nederlandse avondlessen.

Frans-Vlaanderen en het Nederlandse taalgebied.

Hoe kijken beide tegen elkaar aan?

De wijze waarop de media in Frans-Vlaanderen over het naburige taal- en kultuurgebied informeren verschilt niet zoveel van de wijze waarop het overige buitenland een beurt krijgt. Men mag dan al bij passende gelegenheden de talrijke menselijke, industriële en handelsbetrekkingen roemen, van een grensoverschrijdend informatiebeleid merkt men weinig.

Is het beter in de omgekeerde richting?

Nadat ik al zoveel jaren de Vlaamse pers volg op haar informatie over Frans-Vlaanderen, die... marginaal of onbestaande is, moet ik van deze kant uit dezelfde vaststelling doen. Het is zelfs de vraag of er iets van die aandacht zou overblijven zonder het nu al meer als 25 jaar bestaande Komitee voor Frans-Vlaanderen met zijn jaarlijkse kultuurdag te Waregem. Heeft de Belgische Herfst te Rijsel daar enige verandering in gebracht? De regionale pers informeerde in elk geval uitvoerig over deze reeks kulturele, folkloristische, sportieve, toeristische en kommerciële manifestaties die het Belgisch Konsulaat-Generaal in het najaar van 1975 te Rijsel op touw zette, maar het rezultaat daarvan is vanzelfsprekend niet zo direkt af te lezen.

Een heel aparte vermelding verdient het initiatief van de Vlaams-Nederlandse Stichting Ons Erfdeel en het Rijselse Maison Saint-Exupéry, met hun voordrachtenreeks onder de titel ‘Les régions de langue néerlandaise. Flandre/Pays-Bas’, omdat hier voor het eerst het Nederlandse taalgebied als één kultureel geheel is voorgesteld. De eerste voordrachtgevers, op het einde van 1975, waren Sadi de Gorter, Direkteur van het Institut Néerlandais te Parijs, over 700 jaar Amsterdam (op 4 dec. 1975) en Prof. W. Thys, van de leerstoel Nederlands aan de universiteit van Rijsel III, over het onderwijs van het Nederlands in Frankrijk (16 december 1975).

Geheel losstaand van allerlei initiatieven mag de vraag gesteld worden in welke mate de Nederlandse taal als taal van een buurgemeenschap bekend is of geleerd kan worden. Een ministerieel besluit van 14 september 1970 heeft de poort geopend voor de studie van het Nederlands in het m.o. in Frankrijk. Het is voldoende dat 5 ouders een aanvraag indienen om de invoering van Nederlandse lessen te verkrijgen. Tijdens het schooljaar 1975-'76 is er in de hele regio maar één school, te Rozendaal-Duinkerke, waar deze mogelijkheid toegepast wordt. Voor een departement dat aan België grenst, is dit toch een biezonder anachronisme!

De toestand van vicieuze cirkel (geen leraren - geen belangstellenden)

[p. 249]

waarin de studie van het Nederlands verkeert, verdient op een of andere manier doorbroken te worden. Als men de vergelijking maakt met het Nederlandstalige deel van België, waar op alle niveaus de gelegenheid bestaat en benut wordt om de buurtaal, het Frans, te leren, ontkomt men niet aan de vaststelling dat de bewoners van de Noord-Franse departementen benadeeld zijn t.o.v. hun buren.

Er zijn nochtans enkele lichtpunten.

Zo zijn er op een twaalftal plaatsen gelegenheden om in het kader van avondkursussen of kursussen voor permanente vorming Nederlands te leren. Aan de universiteit van Rijsel III kunnen studenten die Engels of Duits als hoofdvak kiezen, er Nederlands bijnemen als bijvak. Zij kunnen nu ook voor het eerst Nederlands leren als hoofdvak en een DEUG-diploma (Diplôme d'Etudes Universitaires Générales) Nederlands behalen.

Sociaal-ekonomische gegevens.

De departementen van het Noorden en het Nauw van Kales zagen in het verleden hun betrekkelijke welvaart gebouwd op drie pijlers: tekstiel, steenkool en staal. Drie sektoren die in de voorbije decennia de grootste moeilijkheden ondervonden. Vandaar de noodzaak van een rekonversiepolitiek, die een aantal spektakulaire rezultaten afwierp, maar onvoldoende is gebleken. De ekonomische krizis heeft de rekonversie doen stilvallen zodat het voorbije jaar andermaal een jaar van achteruitgang is geweest. De rezultaten van de volkstelling van 1975 spreken een duidelijke taal. De streek vertoont voor de voorbije zeven jaar een negatief migratiesaldo van -111.800.

Op sociaal gebied vertoonde het jaar 1975 allerminst uitbarstingen van ontevredenheid. Alleen een hardnekkig lang durende staking in april-mei bij Usinor te Duinkerke haalde weken lang krantenkoppen. Maar de betrekkelijke uiterlijke rust zegt niets over de alomtegenwoordige zorg over werkloosheid, gedeeltelijke afdankingen of geruchten over sluitende of verhuizende bedrijven.

Hoe scherp en verscheiden de noden zijn, werd onlangs nog aangetoond door de regioprefekt André Chadeau. Wat uit zijn mond komt, kan men bezwaarlijk als oppozitietaal doodverven. N.a.v. een eerstesteenlegging voor een nieuw ziekenhuis, in december van vorig jaar, formuleerde hij de volgende feiten in de sektor van de gezondheidszorg (met tussen haakjes het nationale Franse gemiddelde): kindersterfte: 11,1 per duizend (10,7 per duizend), gemiddelde leeftijd van man en vrouw: 65/72,8 (67,5/75), ziekenhuisbedden: 45 per duizend (65 per duizend). Verder noemde hij het ziekenhuiswezen in de streek sterk verouderd, onvoldoende geequipeerd en geografisch slecht gespreid.

De voortdurende zorg in verband met de sociaal-ekonomische realiteit kan men ook aflezen uit de grote aandacht die de nasleep van de mijnramp te Liévin kreeg. Ter herinnering op 27 december 1974 kwamen aldaar 42 mijnwerkers om bij een mijngasontploffing. In 1975 is geen maand voorbijgegaan zonder verklaringen, standpunten en rapporten inzake de oorzaken en verantwoordelijkheden. Samengevat, staan twee tezes lijnrecht tegenover elkaar: de ramp was niet te voorzien (Dienst der Mijnen) - de ramp is te wijten aan een gebrekkige toepassing van de veiligheidsvoorschriften.

Wat het 7e (Ekonomische) Plan voorziet op het terrein van het aantrekken van nieuwe industrie en van infrastruktuurwerken wijst niet op een speciale inspanning ten gunste van rekonversie (wat in het verleden voor een deel wel het geval was). De stad Kales, maar ook de hele regio, kregen dit jaar harde klappen te verduren. In het begin van 1975 besliste de Britse regering de uitvoering van de Kanaaltunnel stop te zetten. In

[p. 250]

het verlengde daarvan kondigde de Franse Minister van Openbare Werken, Robert Galley, aan dat hij voor de aanleg van de geplande autoweg Kales-Dijon, geen enkele aanvangsdatum kon noemen. Maar het werd pas als een nederlaag voor de regio ervaren toen de Franse president in november aankondigde dat de prioriteit inzake waterwegen zou gaan naar de Rhône-Rijnverbinding.

Begrijpelijkerwijze hebben deze feiten de toezeggingen en beloften van ministers bij talrijke bezoeken aan de regio, aan geloofwaardigheid doen verliezen. Zoals de uitspraak van de Franse Staatssekretaris voor Buitenlandse Handel, Norbert Ségard, zelf uit de regio afkomstig, dat de 2 departementen met hun 8% van de Franse bevolking, 10% van de staatskredieten in de wacht zouden slepen.

De politieke aktualiteit.

Op het eerste gezicht lijkt er op het politieke vlak niets gebeurd te zijn. De afwezigheid van verkiezingen zou een windstilte kunnen doen vermoeden, die evenwel geenszins met de werkelijkheid overeenstemt.

Een eerste voorbeeld is te vinden in de verhouding tussen kommunistische en socialistische partij die in deze streek van oudsher moeilijk is. Bij de wetgevende en de presidentsverkiezingen, respektievelijk in 1973 en 1974, hadden samenwerking en gemeenschappelijk programma voor uitstekende rezultaten gezorgd. 1975 is ongetwijfeld het jaar geworden waarin dit samengaan zwaar op de proef is gesteld. Gustave Ansart, leider van de regionale K.P. liet geen enkele gelegenheid voorbijgaan om de socialist Pierre Mauroy in de wielen te rijden en o.m. zijn koalitie centrum-links voor het bestuur van Rijsel (nagevolgd op veel andere plaatsen) hard aan te vallen.

De meerderheidspartijen bleven vanzelfsprekend ook niet stil zitten. Aan het tweedaagse bezoek aan de regio door de Franse premier Jacques Chirac (april 1975) ontbrak de partijpolitieke toets niet. Voor de staatssekretaris voor Buitenlandse Handel, Norbert Ségard, die hem ononderbroken terzijde stond, betekende dit een promotie tot leider van de meerderheid en... toekomstig kandidaat voor het burgemeesterschap van Rijsel in 1977. De regionale politieke aktualiteit is dan ook herhaaldelijk gekleurd geweest door politieke steekspelen tussen Pierre Mauroy en Norbert Ségard.

In de Regionale Raad, ontstaan uit de wet van 5 juli 1972, is P. Mauroy tijdens het tweede werkjaar opnieuw met klank verkozen tot voorzitter, wat zijn gezag als regionaal politiek leider opnieuw verstevigd heeft.

Van hem wordt verwacht dat hij de regionale verlangens weet te kristalizeren, voldoende gewicht heeft om tegen regioprefekt en centrale regering te kunnen optornen en een maksimum aan voordelen voor de regio te kunnen binnenhalen. Heeft hij dat waar kunnen maken? De obstakels zijn talrijk: van een met spanningen gekonfronteerde linkse meerderheid tot de beperkte middelen waarover de regio beschikt. Bovendien berust de uitvoerende macht bij een kennelijk biezonder knap en dinamisch regioprefekt die tot de wereld van de regeringsmeerderheid behoort. Op 14 maart slaagde de voorzitter van de Regionale Raad erin een belangrijk initiatief tot een goed einde te brengen: een nationale dag te Rijsel van alle Franse regiovoorzitters, zowel van de meerderheid als van de oppositie, die eindigde met een gemeenschappelijke verklaring ten gunste van een grotere regionale autonomie.

De teleurstelling volgde zeven maanden later, toen de Franse President Giscard d'Estaing in een toespraak te Dijon zijn voorkeur liet blijken voor de autonomie op gemeentelijk vlak, ten koste van en tegen de regio's. Het illustreerde tevens hoe de politieke en ekonomische belissingsmacht nog altijd buiten de regio ligt, te Parijs.