Forum der Letteren. Jaargang 1995

[p. 323]

Fictie, vrije indirecte rede en de gedachten van Menocchio
Ann Rigney

De structuralistische narratologie mag dan wel universele aanspraken hebben gehad en zelfs met de antropologie hebben geflirt, ze is tenminste in één opzicht nogal beperkt van optiek gebleven. Hoewel men claimde om niets minder dan ‘narrativiteit in haar algemeenheid’ te bestuderen, neigden formalistisch-structuralistische narratologen ertoe, uitsluitend aan de hand van fictioneel materiaal te werken. (Dat is recentelijk ook toegegeven door Genette 1991:66.) Niet alleen staat het vrijwel uitsluitende gebruik van fictie (romans en korte verhalen) haaks op de claim dat narratologisch onderzoek iets vertelt over ‘narrativiteit in haar algemeenheid’, het heeft ook tot een betreurenswaardige begripsverwarring tussen ‘narrativiteit’ en ‘fictionaliteit’ geleid. Weliswaar manifesteert narrativiteit zichzelf vaak, of zelfs meestal, in de uitbeelding van denkbeeldige gebeurtenissen, maar dat betekent nog niet dat vertellen en verzinnen onafscheidelijke, per se verbonden begrippen zijn (zie ook in dit verband Rigney 1992).

Die verzwegen vooronderstelling is nooit op de keper beschouwd omdat de theorievorming meer interesse had voor de formele eigenschappen van het vertellen dan voor de ontologische status van een verhaal. Die blinde vlek is mede veroorzaakt door het feit dat het begrip ‘fictie’ pas recentelijk als zodanig uitvoerig aan de orde is gesteld, met studies als Pavel 1986, Walton 1990 en Ronen 1994. Tengevolge van dit eerdere gebrek aan belangstelling kon het begrip ‘fictie’ tot voor kort door narratologen op een on-specifieke en onsystematische manier worden gebruikt, als een soort vergaarterm voor allerhande verwante verschijnselen: van ‘discursieve constructen’ en ‘het verzinnen van denkbeeldige gebeurtenissen’ tot ‘romans’, ‘illusies’ en ‘weloverwogen verzinsels’. (Voor een nader overzicht, vgl. Rigney, ter perse.)

De behandeling van de Vrije Indirecte Rede (VIR) biedt een illustratie van dit probleem. Dat onderwerp heeft sinds Lorck (1921) en Lips (1926) tot en met Banfield (1982) en Fludernik (1993) veel aandacht gekregen, misschien omdat VIR, als combinatie van vertellerstekst en personagetekst, gold as het summum van narrativiteit. We hebben inmiddels een goed inzicht gekregen in de historische ontwikkeling en in de verschijningsvormen van VIR; maar hoewel de relatie met ‘fictionaliteit’ vaak wordt aangestipt, blijft op dit punt nog heel wat onduidelijkheid bestaan.

Zoals de ondertitel al aangeeft, biedt Banfields Unspeakable Sentences: Narration and Language in the Language of Fiction (1982) een algemeen model van VIR in relatie tot de ‘language of fiction’. Ze verspringt moeiteloos in haar woordkeus tussen de klaarblijkelijk synonieme termen ‘narrative’, ‘fiction’, en ‘narrative fiction’; dat mag kennelijk omdat er in de techniek van de VIR iets schuilt dat ze ‘essential to fiction’ noemt (260). Weliswaar geeft ze in het voorbijgaan toe dat er verschil is tussen feitelijke en fictionele uitspraken; ze geeft ook toe dat VIR in een feitelijke context kan worden gebruikt, zoals in een historisch werk; maar bijaldien stelt ze dat zulks gepaard moet gaan met een ‘“fictionalizing” effect’ (ibid.).

[p. 324]

Daarmee bedoelt ze dat

it [VIR] introduces the fictional into a historical text [...] a signal that we have entered the realm of fiction, or, at least, where what can be documented passes into what must always remain speculative - the inner workings of another than the speaker's consciousness. (258-59)

Fluderniks omvangrijke onderzoek bouwt kritisch voort op Banfields bevindingen - dat wordt al duidelijk uit de woordkeus in de titel: The Fictions of Language and the Languages of Fiction (1993). Fluderniks inleidende opmerkingen wijzen op een neiging om het verschil tussen fictie en non-fictie helemaal te laten varen. VIR zou een ‘illusie’ (15) teweeg brengen, en zou dit effect delen met alle andere vormen van verbale representatie: ‘Representation inherently includes fictionalization, and fictionalization, like all rhetoric, has its own interests, its strategies, its tendencies’ (22). Volgens deze definitie wordt representatie als zodanig een vorm van fictie (in de zin van illusie of constructie), wat Fludernik de ‘fictions of language’ noemt. Bij de behandeling van haar VIR-model brengt Fludernik bovendien een tweede fictiebegrip in het geweer onder het motto ‘the languages of fiction’. Dit keer wordt ‘fictie’ gebruikt in de zin van het weloverwogen verzinnen van gebeurtenissen, en haar bespreking van de algemene kenmerken van verhalen laat duidelijk zien dat ook zij een congruentie tussen narrativiteit en fictionaliteit veronderstelt (bijv. 31, 442). Haar incidenteel gebruik van de term ‘(fictional) narrative’ (61), die de mogelijkheid van niet-fictionele verhalen veronderstelt, verraadt echter het onuitgewerkte karakter van dit aspect van haar argument. Vertroebelend blijft dan ook haar opmerking dat VIR ook in populariserende geschiedkundige teksten vaak voorkomt en zelfs onder professionele historici wordt geaccepteerd, mits met documentatie ondersteund (93). Fludernik vermijdt op dit punt de term ‘narrative’ geheel en al.

Dit soort vaagheid zou niet zo'n probleem zijn als de theoretici niet zo zouden insisteren op een verband tussen VIR en een (min of meer vaag gedefinieerd) ‘fictionaliserend’ effect. Het zou natuurlijk ook geen probleem zijn als VIR in de praktijk daadwerkelijk alleen zou voorkomen in fictionele verhalen, d.w.z. verhalen waarin een verzonnen reeks gebeurtenissen als zodanig, als verzinsel, aan het publiek wordt voorgeschoteld. Het probleem is dat (zoals Banfield en Fludernik ook en passant toegeven) VIR wel degelijk in niet-fictionele geschriften voorkomt - onder andere in de geschiedschrijving, een genre dat traditioneel als de tegenhanger van fictionele verhalen wordt beschouwd (zie bijvoorbeeld De Certeau 1982:19, Mink 1978:48-49).

De aanwezigheid van VIR in de geschiedschrijving hoeft ons niet te verbazen. In geschiedschrijving komen immers per definitie minstens twee stemmen aan het woord: die van de bronnen en die van de historicus; De Certeau spreekt van een ‘construction dédoublée’ (1975:111). Bovendien is in de laatste eeuw (de periode waarin VIR zo'n geliefde romantechniek is geworden om gedachten weer te geven) een interesse gegroeid voor mentaliteitsgeschiedenis en aanverwante pogingen om voorbije geesteshoudingen weer te geven. Als Carlo Ginzburg bijv. het proces tegen de zestiende-eeuwse, van ketterij beschuldigde molenaar Menocchio beschrijft, dan

[p. 325]

beweegt zijn recapitulatie zich van rechtstreeks citeren naar samenvatting, en van psycho-narration (Cohn 1978) naar VIR:

De inquisiteur viel uit: had hij dat echt gezegd? Wanneer, waar, tegen wie? En wie waren die monniken? Wanhopig antwoordde Menocchio: ‘Hoe kan ik dat nou weten? Nee, ik weet het echt niet.’ ‘Waarom zei u het, als u het niet wist?’ ‘De duivel brengt ons soms in verzoeking om iets te zeggen...’
Wederom probeerde Menocchio zijn twijfels, zijn woede, aan de duivelse verleidingskunsten toe te schrijven - om er daarna meteen rationele gronden voor aan te voeren. In Foresti's Supplementum had hij gelezen dat ‘verscheidene mensen, zoals de Heilige Petrus, de Heilige Jacobus en anderen, evangeliën hebben geschreven, die door de justitie zijn verboden.’ Ook hier had zijn hebbelijkheid om bij analogie te redeneren haar uitwerking niet gemist. Als een páár evangeliën apocrief zijn, het werk van mensen en niet van God, waarom zijn ze het dan niet allemaal? (Ginzburg 1982:163)

De hier door mij gecursiveerde passages bieden voorbeelden van VIR aan; bij één gaat het om een ‘weergegeven uitspraak’ (‘represented speech’), bij de andere om ‘weergegeven gedachten’ (‘represented consciousness’), om het door Fludernik benadrukte onderscheid te handhaven. Indachtig Fludernik zouden we nu moeten zeggen dat dit soort taalgebruik ‘fictioneel’ is vanwege zijn ‘retorisch’ en ‘representationeel’ karakter. Dat is niet onjuist; maar het is triviaal omdat zoiets van ieder discours kan worden gezegd. Het is bovendien misleidend, want het wekt de indruk dat er geen relevant verschil kan worden gemaakt tussen een historisch werk en een roman; en bij de hier geciteerde passage is duidelijk dat de afhankelijkheid van de historicus m.b.t. zijn bronnenmateriaal invloed heeft gehad op de vorm van het verhaal.

Het zou ook onjuist zijn om indachtig Banfield te stellen dat met het gebruik van VIR het documentaire karakter is verlaten ten gunste van een ‘fictioneel’ register. De eerste zinsnede, met zijn ‘weergegeven uitspraak’, geeft ons geen aanleiding om te geloven dat Ginzburg zijn bronnen, in weerwil van de spelregels van de geschiedschrijving, ontstijgt. Ergo kunnen uitspraken in VIR, tenminste als het om een weergegeven uitspraak gaat, in principe dezelfde ontologische status hebben als geciteerde spraak in de directe of indirecte rede. Het geval van de tweede zinsnede is complexer, want hier is sprake van een verschuiving: van (voor derden direct kenbare) geciteerde spraak naar (voor derden niet direct kenbare) innerlijke gedachten. De bedenking ‘Als een páár evangeliën [...]’ is inderdaad speculatief; maar, pace Banfield, dat betekent nog niet dat ze fictioneel is. Ginzburg kan niet met zekerheid weten wat er omging in Menocchio, maar zijn discours handelt over een waar-gebeurde, niet-verzonnen toestand, en bevat dus uitspraken die in principe open staan voor verificatie of falsificatie (of althans daarvoor open stonden zolang Menocchio nog leefde).

Dit voorbeeld maakt duidelijk dat het niet aangaat, ‘fictionaliteit’ eenvoudigweg met een bepaalde verteltechniek te associëren. Noch in ontologische zin (fictie als iets verzonnens), noch in pragmatische zin (fictie als een spel van make-believe) is die correlatie aannemelijk. Wel resteert de vraag naar de reden waarom in het hier geciteerde fragment gebruik wordt gemaakt van de VIR als stijlfiguur en wat het

[p. 326]

effect hiervan is. Het heeft misschien als functie om een glimp van intimiteit te simuleren ten aanzien van een voorbije en niet meer met zekerheid te achterhalen gemoedsgesteldheid. Die illusie van onmiddelbare intimiteit brengt ons heel even nader (op het vlak van onze emoties en inbeeldingskracht) tot een persoon uit vervlogen jaren; en dat is een mechanisme dat we het meest aantreffen in romans. In dat geval zou de door Banfield gebruikte term ‘“fictionalizing” effect’ wel van toepassing zijn. Maar dat zou te maken hebben met het roman-achtige onkritische engagement van de lezer, en niet met de ontologische status van het onderwerp.

Een van de dingen die we aan de narratologie te danken hebben is een ingesleten neiging om alle verhalen tot ‘fictie’ te bombarderen. Het gebruik van VIR in historische teksten bewijst dat historische teksten en romans, ook al worden ze op formele en pragmatische gronden van elkaar onderscheiden, geen simpele tegengestelden zijn. Ze spelen leentjebuur bij elkaar, imiteren en adapteren, in een interactie die de tegenstelling tussen ‘fictie’ en ‘non-fictie’ tot een simplistische reductie maakt. Recentelijk is de ambitie uitgesproken om een ‘algemene theorie van de fictie’ te ontwikkelen (Walton 1990). Als men dat op een serieuze manier wil aanpakken, dan zal de literatuurwetenschap zich een bredere kijk eigen moeten maken op de reikwijdte van haar onderzoeksterrein.

Ann Rigney is verbonden aan de vakgroep Literatuurwetenschap van de Universiteit Utrecht en oud-redacteur van Forum der Letteren.

Bibliografie

Banfield, Ann. 1982. Unspeakable Sentences: Narration and Language in the Language of Fiction. London: Routledge and Kegan Paul.

De Certeau, Michael. 1975. L'écriture de l'histoire. Paris: Gallimard.

De Certeau, Michel. 1982. ‘L'histoire, science et fiction’. In: D. Carr et al. eds., La Philosophie de l'histoire et la pratique historienne d'aujourd'hui. Ottawa: University of Ottawa Press. 19-39.

Cohn, Dorrit. 1978. Transparent Minds: Narrative Modes for Presenting Consciousness. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Fludernik, Monika. 1993. The Fictions of Language and the Languages of Fiction: The Linguistic Representation of Speech and Consciousness. London: Routledge.

Genette, Gérard. 1991. Fiction et diction. Paris: Seuil.

Ginzburg, Carlo. 1982 [1976]. De kaas en de wormen: het wereldbeeld van een zestiende-eeuwse molenaar. Vert. P. de Voogd. Amsterdam: Bert Bakker.

Lips, Marguerite. 1926. Le Style indirect libre. Paris: Payot.

Lorck, Etienne. 1921. Die ‘Erlebte Rede’: Eine sprachliche Untersuchung. Heidelberg: Carl Winter.

Mink, Louis O. 1978. ‘Narrative Form as a Cognitive Instrument’. In: Robert H. Canary and Henry Kozicki, eds. The Writing of History: Literary Form and Historical Understanding. Madison: University of Wisconsin Press. 129-49.

Pavel, Thomas. 1986. Fictional Worlds. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Rigney, Ann. 1992. ‘The Point of Stories: On Narrative Communication and its Cognitive Functions’. Poetics Today 13.2:263-83.

Rigney, Ann. (ter perse). ‘Betekenissen en bijbetekenissen: “Fictie” in de geschiedschrijving’. Theoretische Geschiedenis, 22.

Ronen, Ruth. 1994. Possible Worlds in Literary Theory. Cambridge: Cambridge University Press.

Walton, Kendall L. 1990. Mimesis as Make-Believe: On the Foundations of the Representational Arts. Cambridge, MA: Harvard University Press.