Forum der Letteren. Jaargang 1995

[p. 319]

Uit de talige bocht
Will van Peer

Gedurende de voorbije decennia is het in de geesteswetenschappen ‘bon ton’ geworden om te spreken over de linguistic turn. Deze bijdrage is een kritische bespreking van wat deze beweging heeft opgeleverd.

Met de ‘linguistic turn’ bedoelt men in het algemeen: het verhoogd bewustzijn van taal als vormgevend element in onze beschrijving en verklaring van de werkelijkheid. Onze ideeën en onze theorieën zijn in taal geformuleerd, in taal ontstaan en slechts te gebruiken door wie die taal begrijpt. Wetenschap is daarom in hoofdzaak een talige bezigheid: artikelen schrijven, college geven, discussies voeren, een congres bijwonen, e-mail versturen, een video-conferentie houden, het zijn alle activiteiten die tot de dagelijkse routine van het wetenschapsbedrijf horen. Tot zover is er niets aan de hand en de vorige vaststellingen zouden triviaal zijn, ware het niet dat een van de hinderlijke eigenschappen van menselijke taal is dat ze de zaken waar ze over spreekt niet objectief weergeeft. Dat speelt al op het basale niveau van homoniemen en syntactische ambiguïteiten, of van het arbitraire karakter van conventionele taaltekens: er is niets ‘ezel-achtigs’ aan het woord ‘ezel’, net zomin als aan ‘donkey’ of ‘âne’. Veel meer nog blijkt het niet-objectieve karakter van taal wanneer we beseffen dat veel termen waardegeladen zijn. Dat we het ‘Verre Oosten’ ver noemen, dat is tot daaraan toe, maar waarom ‘Oosten’? Dat kan toch alleen maar het oosten zijn, gezien vanuit ons (westers) perspectief? Voor de mensen die daar wonen, is hun regio helemaal niet in het oosten. Voor hen zijn zij het centrum, en omdat de wereld rond is, kunnen zij met evenveel recht onze regio het verre oosten noemen.

Onze talen zitten vol met dergelijke waardegeladen en ideologisch gekleurde termen en uitdrukkingen: ‘middeleeuwen’ en ‘postmodernisme’, ‘bourgeoisie’ en ‘kapitalist’, maar ook ‘canon’, ‘minderheden’ en ‘wetenschap’. Een bewustzijn van deze altijd aanwezige mogelijkheid tot vertekening door taal maakt deel uit van de kennis van eenieder die kan lezen en schrijven. Tot een ‘linguistic turn’ kwam het echter pas toen men dit inzicht is gaan radicaliseren. Omdat taal de hebbelijkheid heeft om op zich neutrale zaken door een waarderende bril te bekijken, was het ‘dus’ niet mogelijk om op een niet-waardegeladen wijze over de werkelijkheid te spreken. Alles was al door taal gevormd en vervormd, en wie binnentreedt in het door de cultuur gegenereerde discours bevindt zich al gauw in een mijnenveld van verborgen zienswijzen en vooronderstellingen.

De eerste formulering van deze ‘linguistic turn’ is (voorzover ik heb kunnen nagaan) Richard Rorty's artikel ‘Realism, Categories and the “Linguistic Turn”’, (International Philosophical Quarterly 2, 1962.) De term dankt zijn bekendheid echter vooral aan de door Rorty in 1967 geredigeerde bundel The Linguistic Turn: Recent Essays in Philosophical Method, waarop Ihab Hassan dan weer varieerde met The Postmodern Turn: Essays in Postmodern Theory and Culture. Rorty verwoordt de kerngedachte van de ‘linguistic turn’ als ‘replacing the metaphysical question “What is there?” with the question, “What language do we

[p. 320]

(or should we) speak?”’ (1962:315). Na de ‘linguistic turn’ richten we de blik af van de werkelijkheid. Onze pogingen de werkelijkheid te begrijpen, worden opgeofferd aan de wens om ons spreken over de werkelijkheid te doorgronden. Men kan hierin nog de naklank bespeuren van Wittgensteins claim dat we niet het verband tussen taal en werkelijkheid kunnen bestuderen, want dat taal niet kan worden gebruikt om taal te bestuderen.

Merk vooreerst op dat deze conclusie geenszins dwingend is. Ook al is ons taalgebruik beladen met vooroordelen, dan volgt daar nog niet uit dat we niet over die vooroordelen heen zouden kunnen kijken. Dat we een uitdrukking als ‘het Verre Oosten’ gebruiken, kan dan misschien wel teruggaan op het feit dat we onszelf in het Westen ooit zagen als hèt referentiepunt, maar dat vroegere standpunt legt een gebruiker van nu geen dwingende kijk op. Een voorbeeld uit een ander domein mag dat verduidelijken. Onze zintuigen zijn evenmin volledig betrouwbaar, getuige het voorkomen van optische illusies. Maar die hoeven ons niet tot relativistische conclusies te verleiden, want we weten dat optische illusies zich voordoen. Bovendien zijn er nog andere wegen open. Onze ogen zijn beperkt door het deel van het lichtspectrum dat ze kunnen waarnemen, maar dat betekent niet dat we niet op de hoogte zijn van het bestaan van infrarood en ultraviolet licht.

Er zijn echter redenen waarom die ‘linguistic turn’ ernstig kan worden genomen. Eén ervan - zeker niet de minst belangrijke - is dat hij twijfels oproept over de mogelijkheid om een waarheidscriterium te hanteren op grond van correspondentie. Immers, als talige uitspraken geen betrouwbare informatie geven over de werkelijkheid, hoe kunnen we van dergelijke uitspraken dan nog beweren dat ze ‘waar’ zijn? In de traditionele opvatting was dit mogelijk, omdat men ervan uitging dat taal een objectief vaststelbare referentie had. Nu die grond onder onze voeten is weggehaald, kan van een talige uiting niet meer worden gezegd of ze waar of onwaar is. Rorty meent hiermee een belangrijk epistemologisch probleem te hebben opgeworpen.

Helaas beseffen zijn volgelingen niet dat dit probleem al meer dan een halve eeuw geleden door Tarski is opgelost. De afwezigheid van zijn werk in Rorty's anthologie is een opvallende omissie. Al in 1944 (in zijn artikel ‘The Semantic Conception of Truth’, Philosophy and Phenomenological Research 4) heeft Tarski laten zien dat het correspondentiecriterium voor waarheid kan worden gebruikt wanneer men het onderscheid tussen ‘objecttaal’ en ‘meta-taal’ invoert. Het predikaat ‘waar’ behoort uitsluitend tot de meta-taal, terwijl de propositie waarop het wordt toegepast behoort tot de object-taal. Waarom Rorty dit niet vermeldt, blijft onduidelijk. En dus ook waarom hij en zijn volgelingen zo blijven hameren op problemen die al lang zijn opgelost.

Ook kunnen de aanhangers van de ‘linguistic turn’ niet verklaren waarom desondanks zo'n spectaculaire vooruitgang is geboekt in de (natuur)wetenschap. Die vooruitgang heeft zich via de technologie tot in onze dagelijkse levens genesteld en lijkt daarmee toch het overtuigend bewijs dat betrouwbare communicatie wel degelijk mogelijk en gerealiseerd is. Maar dit zijn slechts kleine probleempjes, waar de overtuigde Rortyaan zich niet mee kan bezighouden. Je kunt je ook afvragen hoe het toch komt dat vooral literatuurwetenschappers van dit soort scepticisme ten aanzien van menselijke taal gebruik willen maken, terwijl juist de literatuur ons voortdurend laat zien wat een knap en efficiënt

[p. 321]

middel de menselijke taal is om uiterst genuanceerde en complexe betekenissen over te brengen en te constitueren.

Wat zou nu de logische conclusie zijn die iemand na Rorty's ‘inzicht’ zou kunnen trekken? Zwijgen zou wellicht de meest voor de hand liggende zijn, maar zoals bekend trekken sceptici meestal niet die consequentie uit hun theorieën. Een tweede denkbare consequentie ligt in de mogelijkheid om de onbetrouwbaarheid van natuurlijke talen radicaal op te heffen door de ontwikkeling en toepassing van formele talen, een consequentie die door Tarski met groot succes werd toegepast, maar die bij Rortyanen nog niet is opgekomen.

Rorty zelf noemt zijn conclusies zelf herhaaldelijk pessimistisch. Tegen die achtergrond vraagt hij zich af (1967:34) wat dan de mogelijke toekomst van de filosofie kan zijn na de ‘linguistic turn’. Eén ervan is een doodlopende weg (a dead end), een andere dat filosofie steeds meer gaat lijken op poëzie (de latere filosofie van Heidegger geeft hij als een voorbeeld van een dergelijke ontwikkeling). Nog een andere weg is dat de filosofie ophoudt te bestaan: de cultuur heeft zich dan van een kwaal bevrijd. Maar de filosofie zou ook kunnen opgaan in de linguïstiek, of terugkeren naar de grote systeem-bouw, nu echter niet als ‘beschrijving’ van de werkelijkheid, maar als ‘voorstel’ om creatief over die werkelijkheid na te denken. Zijn eigen conclusie is dat de ‘linguistic turn’ een verhoogd bewustzijn zal bewerkstelligen van de ‘tension produced by the pull of the arts on one side and the pull of the sciences on the other.’ (p. 38)

Maar in de literatuurwetenschap is daar, ondanks een grootschalige erkenning van de ‘linguistic turn’, weinig van te merken. Wie een modaal artikel of boek op dit gebied raadpleegt, komt al gauw tot de vaststelling dat het vooral vaagheid en warrigheid is wat de ‘linguistic turn’ heeft opgeleverd. Wat te denken, bijvoorbeeld, van een uitspraak als: ‘[cultural studies] stress the performative over the merely theoretical’ (Hillis Miller). Het lijkt er wel op of na de ‘linguistic turn’ zó moet worden geschreven dat de verwarring die door taal zou worden gesticht door die geschriften zelf moet worden aangetoond. In de (linguïstische) pragmatiek gaat men ervan uit dat alle taaluitingen een handelingskarakter hebben (en dus ‘performatief’ zijn); dat was althans Austins conclusie. Hoezo kunnen ‘cultural studies’ dan het performatieve beklemtonen? ‘Pretentious silliness’ noemt Wendell Harris dit soort laat-twintigste-eeuwse-post-linguistic-turn-neveligheid (in Philosophy and Literature 19, 1995).

Nog een laatste puntje: hoe zit het nu met de opvatting van Rorty dat taal geen transparant medium is en steeds vervormingen in zich draagt van datgene wat ze tracht te beschrijven of op te roepen? Mogen we die zienswijze nu op zichzelf toepassen? Mogen we dus concluderen dat Rorty's claims onmogelijk transparant kunnen zijn en niet iets over de werkelijkheid van de taal kunnen meedelen op een objectieve en doorzichtige manier? Bij mijn weten hebben de volgelingen van Rorty nooit deze, toch voor de hand liggende, conclusie getrokken.

De ‘linguistic turn’ heeft mijns inziens niet geleid tot een verhoogd bewustzijn van talige mogelijkheden in de literatuurwetenschap. Eerder het tegendeel kan worden geconstateerd: er is thans minder duidelijkheid over het gehanteerde begrippen-apparaat dan ooit. Er zijn ook praktische gevolgen van de ‘turn’, bijvoorbeeld het feit dat Forum der Letteren ophoudt te bestaan. Na dit nummer

[p. 322]

gaan taalkundigen en literatuurwetenschappers uit elkaar - de zaak wordt bezegeld met een boedelscheiding. Of het goed is voor de literatuurwetenschap kan worden betwijfeld. Maar voor diegenen die menen dat de scheiding ook het doodvonnis betekent voor het Formalisme in de literatuurwetenschap, zijn er nog wat onprettige verrassingen in het verschiet. Eén ervan is dat (historische ironie!) op het moment dat de samenwerking tussen linguïsten en literatuurwetenschappers in Forum der Letteren ophoudt te bestaan, een nieuw internationaal tijdschrift geboren is dat juist die samenwerking en de integratie van de twee disciplines wil bevorderen: Language and Literature, uitgegeven door Longman, is inmiddels in zijn vierde jaargang, en maakt het goed. Niet iedereen is na de ‘linguistic turn’ uit de bocht gegaan.

Will van Peer is verbonden aan de vakgroep Literatuurwetenschap van de Universiteit Utrecht