Forum der Letteren. Jaargang 1995

[p. 316]

Lyrische poëzie, verhalende poëzie, en verhalende lyriek
J.J.A. Mooij

Eén van de merkwaardigste boektitels van de afgelopen jaren op het gebied van Forum der Letteren was Lessen in Lyriek. Nieuwe Nederlandse Poëtica (door W. Bronzwaer; SUN, 1993). Want dit boek gaat niet over lyriek, het gaat over poëzie. Reeds na anderhalve bladzijde is het duidelijk dat de Odyssee, de Aeneis, de Middeleeuwse epiek en Vondels Altaergeheimenissen tot het corpus behoren, en later komen daar bijvoorbeeld ook Vondels drama's nog bij. Het woord ‘lyriek’ komt in de tekst praktisch niet voor, de kwesties die behandeld worden (zoals iconiciteit, parallellie, herhaling, metrum, ritme, rijm en beeldspraak) betreffen de poëzie in het algemeen, en het boek doet zelfs geen poging te laten zien waarin lyrische poëzie zich van epische, dramatische of didactische poezie onderscheidt.^1.

Kwesties die onvermijdelijk tot de bespreking van genreverschillen hadden moeten leiden, zoals de onderscheiden dichtvormen (epos, ballade, ode, sonnet enz.) gaat Bronzwaer uit de weg. Voor de dichtvormen, toch belangwekkend genoeg en niet trivialer dan de versvoeten, verwijst hij de lezers naar de lexica.

Het boek is leerzaam en vol inzicht en getuigt van vruchtbare contacten tussen taal- en letterkunde. Het is dan ook helemaal niet mijn bedoeling er een kritisch oordeel over te vellen. Ik haal het slechts aan als een buitengewoon treffend voorbeeld van een al lang bestaande tendens, die ik inderdaad betreur: de tendens om poëzie met lyrische poëzie te vereenzelvigen. Vestdijks ‘Beschouwingen over poëzie’ (ondertitel van De glanzende kiemcel) gaan vrijwel uitsluitend over lyriek, en als hij in het aan versvormen gewijde hoofdstuk over het ‘niet-lyrische poëziegenre’ spreekt, heeft hij het nog altijd over een vorm van lyriek! De artikelen van A.L. Sötemann, door leerlingen verzameld onder de titel Over poetica en poëzie, concentreren zich bij uitstek op lyrische poëzie.^2. Enzovoort, enzovoort. In diverse andere landen, zoals Frankrijk, Engeland en de Ver. Staten, doet zich hetzelfde verschijnsel voor.

Maar Bronzwaers titel is wel een nieuwe fase in deze ontwikkeling. Want terwijl tot nu toe ‘poëzie’ als totum pro parte voor de lyriek fungeerde, is hier ‘lyriek’ pars pro toto voor de poëzie geworden. De identificatie is zodoende nog versterkt, te meer omdat in de tekst ook het totum pro parte weer optreedt.

Dat was vroeger anders. Men hoeft daarvoor niet naar de Grieken terug te gaan. Twee eeuwen terug volstaat. Als achttiende-eeuwers, Lessing bijvoorbeeld, over de poëzie schreven, was lyrische poëzie wel het laatste waar zij aan dachten, laat staan dat ‘lyriek’ gebruikt kon worden als aanduiding van de poëzie in het algemeen. Als ‘poëzie’ in die tijd enig genre bij uitstek betekent, dan is dat de epische of de dramatische poëzie. Geen wonder ook. Tot 1800, en waarschijnlijk nog wel enige tijd daarna, behoorde verreweg de meeste poëzie tot de nietlyrische genres. De lyrische poëzie, die zich sindsdien zo breed gemaakt heeft, zit dan nog in een klein hoekje. Bovendien werden epos en tragedie meestal hoger gewaardeerd. Dat verandert met de romantiek, en men merkt het onmiddellijk. Reeds in het beroemde voorwoord van Wordsworth bij de Lyrical Ballads (2e

1. Ook G.J. Dorleijn reageert in zijn recensie van dit boek op de titel, maar hij neemt de discrepantie luchtig op. (De Nieuwe Taalgids 87, 1994, blz. 436-439) Mij lijkt die titel niet minder vreemd dan een titel als Vakantie in Vlaanderen. Toeristisch Handboek voor België.

2. Een frappante, tot nadenken stemmende zin is bijvoorbeeld: ‘In zijn bekende boek Die Struktur der modernen Lyrik heeft Hugo Friedrich de totale ontwikkeling van de poëzie van 1850 tot 1950 als een samenhangend geheel gepresenteerd.’ (blz. 78) Het laatste artikel in de bundel behandelt overigens het ‘epische’ gedicht Awater.

[p. 317]

druk, 1800) heet het dat de poëzie ‘takes its origin from emotion recollected in tranquillity.’ De aandacht is dan duidelijk niet meer vooral bij epos of tragedie.^3.

Daarmee begint de zegetocht van de lyriek, sterker: de usurpatie van de poëzie door de lyriek. Het gevolg is dat men over lyriek gaat schrijven alsof men over de poëzie schrijft, en nu ook over poëzie alsof men over lyriek schrijft.

Toch is er ook in de 19e en zelfs in de 20e eeuw nog heel wat verhalende en dramatische poëzie ontstaan. Men kon er zelfs de Nobelprijs mee verdienen. Poëzie is nog steeds, wat zij altijd was, een vorm van taalgebruik die in verschillende genres kan worden toegepast. De niet-lyrische genres zijn echter, in de beleving van de meeste lezers en ook in die van de meeste letterkundigen, door het proza opgeslokt. In de praktijk verdeelt men de poëzie en het proza niet meer gezamenlijk over alle hoofdgenres, maar wordt de poëzie aan de lyriek toegewezen en het proza aan de rest.

Het is niet erg historisch en ook niet erg systematisch. Betreurenswaardig is vooral het gebrek aan aandacht voor de verhalende poëzie, die natuurlijk bij classici, mediaevisten en specialisten in de 17e of 18e eeuw groot genoeg is, maar bij de anderen is geatrofieerd. Ook hier hoeven de Nederlandse literatuurbeschouwers zich niet schuldiger te voelen dan de anderen. In de New Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics (1993) is het artikel over lyriek (28 kolommen) even lang als de drie artikelen over didactische, dramatische en verhalende poëzie bij elkaar. In de oude editie (1965) was dat nog ongeveer 1 op 2; de omvang van het artikel over ‘Narrative poetry’ is intussen gehalveerd.^4.

Hoe groot de betekenis van de lyriek ook is, het lijkt mij goed als het besef van de betekenis der verhalende poëzie bij de niet-specialisten - de common readers en de common critics en scholars - terugkeert. Men zou ook denken dat dit een vanzelfsprekend gevolg zou moeten zijn van de herleving van de belangstelling voor de 19e eeuw, maar tot nu toe zie ik daarvan nog geen duidelijke tekenen.^5.

En als eenmaal de verhalende poëzie weer alom als een serieuze vorm van poëzie wordt erkend, komt er ruimte voor de volgende stap: de analyse van het verhalende element in de lyrische poëzie. Want een bijkomend gevolg van de verduistering van de verhalende poëzie door de lyriek is geweest dat het verhalende element in de lyriek zelf weinig specifieke aandacht meer krijgt. Poëzietheorie concentreert zich op lyriek, verhaaltheorie op proza.

Kijkt men onbevooroordeeld naar de Nederlandse poëzie (ja, poëzie) van de 20e eeuw, dan valt op hoe sterk het verhalende element daar ondanks alles gebleven is. Juist enkele van haar mooiste produkten (‘Cheops’; ‘Ballade van de gasfitter’) en meest bewonderde bundels (Nijhoffs Nieuwe Gedichten) getuigen daarvan. ‘Awater’, ‘Het veer’, ‘Het lied der dwaze bijen’, ‘Het kind en ik’ en ‘Impasse’ spreken voor zichzelf, en dan is ‘Het Uur U’ nog niet eens genoemd. Ondershands wordt dit alles vaak bij de lyriek ondergebracht, niet alleen door Bronzwaer. Maar ook al doet men dat niet en erkent men dat sommige van deze gedichten eerder verhalend dan lyrisch zijn, dan nog laat deze reeks van indrukwekkende voorbeelden tevens zien hoezeer het verhalende element aanwezig kan zijn in het hart van de moderne lyriek. Het bestrijkt niet alleen uitgesproken verhalende gedichten, maar ook uitgesproken lyrische gedichten, en vele mogelijkheden daartussen in.

Voor Nederlandse letter- en (wie weet) taalkundigen is er aanleiding te over het

3. In Willem Bilderdijks De kunst der Poëzy (geschreven in 1809) gaat de gedachte van ‘uitstorting van het gevoel’ als kenmerk van de poëzie nog niet gepaard met opwaardering van de lyriek, ondanks de sterke overeenkomst met Wordsworth's ‘spontaneous overflow of powerful feelings’. Homerus is hier het grote, onbenaderbare voorbeeld. Zie de recente heruitgave, ingeleid en van aantekeningen voorzien door W. van den Berg en J.J. Kloek (Amsterdam: Prometheus/Bert Bakker, 1995).

4. Het beeld wordt natuurlijk iets ingewikkelder wanneer men ook alle specifiekere artikelen zou beschouwen zoals over epos ballade lied sonnet liefdespoëzie tragedie enzovoort. Het artikel over het epos is in de nieuwe editie juist aanmerkelijk uitgebreid.

5. Ik geloof dat W. van Peer, in zijn recensie van Earl Miner, Comparative Poetics, iets te optimistisch is over de bestudering, relatief gesproken, van de verhalende poëzie. (Forum der Letteren 34, 1993, blz. 74-75).

[p. 318]

verschijnsel van de verhalende lyriek grondig te bestuderen. De vraag naar de rol van het verhaal in de lyriek (zeker ook in de Nederlandse lyriek) is belangwekkend genoeg, en het bijbehorende materiaal inspirerend.

Er is reeds enig werk gedaan. Ik noem hier Barbara Herrnstein Smith, Poetic Closure. A Study of How Poems End (1968, blz. 122-126 en 253-254, over ‘narrative lyric’), Dieter Lamping, Das lyrische Gedicht (1989, blz. 96, over ‘lyrische Erzählgedichte’), F.C. Maatje, Literatuurwetenschap (3e druk 1974, par. 29, blz. 137-140), en vooral het recente proefschrift van R.M. de Rooij, Il narrativo nella poesia moderna (UvA, 1994).^6.

Maar ook Bronzwaers boek biedt aanknopingspunten! Het is verfrissend te zien hoe vaak hier niet-lyrische voorbeelden worden genoemd. Het zou best eens kunnen zijn dat in de Nederlandse verhoudingen dit boek, ondanks (of door?) zijn provocerende titel, het begin is van een herziening van het gangbare, wat eenzijdig-lyrische poëzie (en lyriek!)-begrip.

J.J.A. Mooij is emeritus hoogleraar Algemene literatuurwetenschap aan de Rijksuniversiteit Groningen.

6. Zie ook het nog recentere proefschrift van B.J. Peperkamp, Over de dichtkunst; een lezing met demonstraties. Interpretatieve en literair-historische beschouwingen over een programmatisch gedicht van Leo Vroman (RUU, 1995), i.h.b. hoofdstuk 6.