Forum der Letteren. Jaargang 1995

[p. 306]

Relaties tussen taalwetenschap en literatuurwetenschap
Ronald Landheer

Welke Forum-lezer herinnert zich niet de gedenkwaardige woorden van Jakobson:

S'il est encore des critiques pour douter de la compétence de la linguistique en matière de poésie, je pense ... qu'ils ont dû prendre l'incompétence poétique de quelques linguistes bornés pour une incapacité fondamentale de la science linguistique elle-même. (...) un linguiste sourd à la fonction poétique comme un spécialiste de la littérature indifférent aux problèmes ... linguistiques sont d'ores et déjà, l'un et l'autre, de flagrants anachronismes. (Jakobson 1969:248)

Deze woorden moeten welhaast het credo geweest zijn van het tijdschrift van taalen letterkunde, waarvan het noodlot wil dat het nu zijn trouwe aanhang terugwijst naar de twee afzonderlijke groepen van wetenschappers die door Jakobson als ‘flagrante anachronismen’ werden gekenschetst... Laten we één van die anachronismen eens aan het woord laten. Zo schreef bijvoorbeeld David Lodge in 1966 het volgende:

It is the essential characteristic of modern linguistics that it claims to be a science. It is the essential characteristic of literature that it concerns values. And values are not amenable to scientific method. (David Lodge, geciteerd door Fowler 1986:188)

Taalkunde pretendeert slechts een wetenschap te zijn, literatuurwetenschap kan dat niet zijn omdat haar onderzoeksobject zich met ‘waarden’ bezighoudt, aldus de auteur van Small world en Changing places. Nu is er sindsdien veel gebeurd. Nog maar weinig theoretici durven vandaag de dag de wetenschappelijke potentie van de taalwetenschap én de literatuurwetenschap in twijfel te trekken, maar dat is ook eigenlijk niet de kwestie die de Forum-redactie hier aan de orde stelt. Waar het in feite om gaat is ten eerste, de vraag welke de relaties zijn tussen de beide disciplines en ten tweede, of die relaties van dien aard zijn dat het voor beoefenaars van de betreffende disciplines zinvol en interessant is om op enigerlei wijze met elkaar samen te werken, zoals Jakobson hierboven suggereert. Alhoewel het voor mij bijna retorische vragen zijn, zal ik in het navolgende (noodzakelijkerwijs in kort bestek) proberen hierop een antwoord te geven.

Allereerst dient het weinig opwekkende feit gereleveerd te worden dat taalwetenschap (TW) en literatuurwetenschap (LW) in feite meervoudige begrippen zijn. Er bestaat niet zoiets als een TW die als uniek canon kan dienen voor alle taalonderzoekers en hetzelfde geldt voor de LW. Zo zal het antwoord op de vraag of er relaties tussen de beide disciplines bestaan, afhankelijk zijn van de school of richting (theorie, methode, invalshoek) die men in de beschouwing betrekt. Taalkundigen die uitsluitend zinsgrammatica tot de taalkunde rekenen, of die van oordeel zijn dat taalgebruik (vooralsnog) geen issue kan zijn binnen de taalkunde,

[p. 307]

zullen minder gauw geneigd zijn hechte banden met de LW aan te nemen dan collega's die andere grenzen trekken. Hoe restrictiever beide disciplines worden opgevat, hoe geringer in het algemeen de kans dat er verbindingen tussen kunnen worden gelegd en hoe geringer de bereidheid bij hun beoefenaars om minder onafhankelijk van elkaar te opereren.

Toch zijn het niet de geringsten onder de taalkundigen - of het nu gaat om structuralisten (Jakobson, Todorov, Greimas), generativisten (Ruwet, Pica, Tasmowski) of functionalisten (Daneš, Dik, Givon) en hun vele adepten - die zich óók met literatuur of letterkundige problemen plachten of plegen bezig te houden. Het zijn ook niet de geringsten onder de literatuurwetenschappers (Genette, Ricoeur, Riffaterre, Leech, Eco), die zich verdienstelijk hebben gemaakt door hun reflectie op taal en taaltheoretische kwesties.

Nu ligt één ding onwrikbaar vast, namelijk dat beide disciplines empirisch onderzoek doen naar taalprodukten. In de LW kan men niet om het onontkoombare feit heen dat teksten woorden en zinnen bevatten en dat die woorden en zinnen betekenisdragend zijn en derhalve medebepalend voor thematische en/of narratieve structuren. En geen taalwetenschapper zal ontkennen dat (literaire) teksten veel interessant materiaal opleveren, zelfs als men binnen het kader van de zinsstructuur blijft: van het hele scala dat loopt van grammaticaal naar ongrammaticaal zijn in de literatuur tal van voorbeelden te vinden. Dat het overigens vaak de ‘ongrammaticale’, of in elk geval de afwijkende (‘deviante’) woorden en zinnen zijn die het interessantste materiaal opleveren voor de taalbeschouwer, omdat ze veel zeggen over de flexibiliteit van ons taalvermogen, zal evenwel weer niet volmondig door alle taalkundigen erkend worden... Niettemin, wanneer we geconfronteerd worden met - op zijn zachtst gezegd - opvallende taaluitingen als

(1)	Less is more (graffiti tekst)
(2)	Il est républicain, mais honnête
(3)	Zij wenst niet te worden uitgehuwelijkt aan een goed gevulde portefeuille,

dan gaat het in feite om zeer simpel ogende structuren, waarachter echter werelden van een ongekende zeggingskracht schuilgaan, werelden die de aandacht verdienen van iedereen die in het cognitieve karakter van taal, poëzie en cultuur geïnteresseerd is - en dat zijn er velen.

Naast de nog steeds springlevende filologie, is vooral de stilistiek van oudsher de intermediair tussen taal- en letterkunde, evenals het niet onaanzienlijke gedeelte van de retorica dat betrekking heeft op stijlfiguren, waarbij het vooral de metafoor en de metonymia zijn die een belangrijk raakpunt vormen tussen taal- en letterkunde. Het verschil tussen voorbeeldzin (3) en het meer triviale

(3a)	Zij wenst niet te worden uitgehuwelijkt aan een rijke echtgenoot

is niet alleen uit taalkundig maar ook uit literair oogpunt interessant. Terecht overigens wordt in Linguistics and the Study of Literature (D'haen 1986:1) gesteld dat met name sinds de publikatie van Style in Language (Sebeok 1960) de aanvankelijk vrij exclusieve aandacht voor stijl en stijleffecten meer en meer plaats ging maken voor bestudering van alle mogelijke relaties tussen taal en literatuur.

[p. 308]

Met de opkomst van de tekstwetenschap en DRT (‘Discourse Representation Theory’) is die relatie nog meer verbreed naar die tussen taal en tekst in het algemeen, waarbij vrij algemeen erkend wordt dat er geen aanwijsbaar taalkundig verschil is tussen literaire en niet-literaire teksten: ‘... there is no hard and fast linguistic distinction between what is often (and, in my view, mistakenly) called literary and non-literary language’, aldus Short (1986:152). Over de inbreng die tekstanalyse kan hebben voor de taalwetenschap merkt Rastier (1989:5) het volgende op: ‘Les mots, les phrases et les textes sont encore dans les faits l'objet de disciplines distinctes que séparent des frontières académiques plutôt que scientifiques’ en ‘si la linguistique restreinte, centrée sur la morphosyntaxe, domine encore, nous entendons ... montrer que le texte est irréductible à une suite de phrases; mieux, qu'il constitue non seulement l'objet empirique, mais l'objet réel de la linguistique’. Ik kom zo dadelijk terug op de hier bedoelde vorm van interdisciplinariteit van TW en LW.

De pragmatiek verlegde het accent nog meer in de richting van relaties tussen taal en alle relevante aspecten van taalgebruik, waarbij aan de rol van zowel (taal)producent als (taal)consument veel aandacht gegeven wordt (zie Reboul, te verschijnen). Zo kan de hieronder ressorterende argumentatieleer ons veel duidelijk maken omtrent de argumentatieve merites van een zin als (2). De sociolinguïstiek (bijv. Labov) sluit hierbij aan door naast een ‘linguistic competence’ een ‘communicative competence’ aan te nemen, waarin de sociale context (mede) bepalend geacht wordt voor de acceptabiliteit van alle taaluitingen. In voorbeeldzin (1) vinden we een rijke cumulatie van lexicaal-semantische, pragmatische, sociale en zelfs filosofische aspecten, die een mogelijke verklaring zouden kunnen bieden voor deze en dergelijke paradoxale taaluitingen.

In laatste instantie zou het de semiotiek kunnen zijn, de wetenschap van tekens en symbolen, die als een soort overkoepelend synthetisch wetenschapsdomein zowel de TW als de LW in al hun facetten zou kunnen omvatten, iets wat waarschijnlijk zowel Saussure, als Jakobson, alsook Chomsky voor ogen moet hebben gestaan (zie bijv. Sebeok 1994).

Dit alles wil uiteraard niet zeggen dat iemand nu in de verleiding zal komen om de eigen status van de TW of de LW in twijfel te trekken of te negeren, maar wèl dat de relaties tussen beide disciplines dermate groot zijn dat van hun beoefenaars verwacht zou mogen worden dat zij samenwerking niet uit de weg gaan. Zelfs als we het ietwat controversiële karakter van de hierboven geciteerde stelling van Rastier erkennen, dan nog zal toegegeven moeten worden dat bestudering van geïsoleerde zinnen of zinsstructuren (zoals bijv. de drie hierboven genoemde) nooit het einddoel van de taalkunde zal kunnen zijn, maar dat anderzijds zinnen wel weer het uitgangspunt van iedere tekst en iedere taaluiting zijn! Met andere woorden, het lijkt mij gewenst dat taalkundigen inzien dat bestudering van zinsoverschrijdende structuren ook tot hun domein behoort en dat letterkundigen niet voorbijgaan aan het feit dat ook het zinsniveau (en zelfs het woordniveau) in hun beschouwing niet gemist kan worden.

Ter illustratie van de interactionele aspecten van zins- en tekstniveau kan met name het ambiguïteitsbegrip goede diensten bewijzen. Zo is het in de taalkunde gebruikelijk om zinnen te kwalificeren als dubbelzinnig of niet dubbelzinnig en verder als grammaticaal, ongrammaticaal [*] of twijfelachtig [?]. Maar in feite is

[p. 309]

een en ander lang niet altijd van elke zin a priori vast te stellen. Zo zal (3) in eerste instantie als afwijkend worden bestempeld (omdat de PrepP ‘niet menselijk’ is), maar zodra daar een metonymische interpretatie aan kan worden toegekend (‘iemand met een goed gevulde portefeuille’), wordt hij automatisch acceptabel. Maar van een zin als

(3b)	Zij is op zoek naar een goed gevulde portefeuille

valt niet op voorhand vast te stellen of het om een ‘normale’, (semantisch) welgevormde zin gaat of om een referentieel ‘afwijkende’, metonymisch bedoelde. In discourse-analyse en ook bijv. in de vertaalkunde gaat men er vanuit dat de context in zo'n geval als een filter, dus disambiguerend werkt. Het is echter evengoed mogelijk dat contexten juist een ambiguerende werking hebben (zie bijv. Delabastita 1990:114) en dat verschillende betekenissen (achtereenvolgens of zelfs tegelijk) van één en dezelfde zin geactueerd worden, zodat aan de onderhavige zin zowel een metonymische (‘afwijkende’) als een niet-metonymische lezing toegekend kan worden. Van beide gevallen is trouwens evenmin a priori vast te stellen of het gaat om een transparante lezing (het betreft een haar reeds bekend object of persoon) of om een opaque lezing (het betreft een haar nog onbekend object of persoon). Ook deze variabelen zijn uiteraard contextafhankelijk (cf. Heny 1981). Het is dan ook vanuit dàt wisselwerkingsperspectief dat de uitspraak van Rastier dat ‘le texte est irréductible à une suite de phrases’ opgevat dient te worden.

Ik hoop met het bovenstaande duidelijk gemaakt te hebben dat de relaties tussen TW en LW legio zijn en dat beoefenaars van deze en ook andere verwante disciplines derhalve ongetwijfeld op een vruchtbare wijze met elkaar kunnen samenwerken. Moge de verdwijning van Forum der Letteren voor die samenwerking geen belemmering vormen!

Ronald Landheer is als taalkundige verbonden aan de vakgroep Franse taal- en letterkunde van de Rijksuniversiteit Leiden

Bibliografie

Delabastita, D. (1990), ‘There's a double tongue’. An Investigation into the Translation of Shakespeare's Wordplay, Diss. Katholieke Universiteit Leuven

D'haen, Th. (ed.) (1986), Linguistics and the Study of Literature, Rodopi, Amsterdam

Fowler, R. (1986), ‘Studying Literature as Language’, in: D'haen (1986), 187-200

Heny, F. (ed.) (1981), Ambiguities in Intensional Contexts, Reidel, Dordrecht, Boston, London

Jakobson, R. (1969), Essais de linguistique générale, Minuit, Paris

Rastier, F. (1989), Sens et textualité, Hachette, Paris

Reboul, A. (te verschijnen), ‘La pragmatique à la conquête de nouveaux domaines: la référence’

Sebeok, Th. (ed.)(1960), Style in Language, MIT Press, Cambridge (Mass.)

Sebeok, Th. (1994), ‘Global Semiotics’, slotrede 5e Congres van de ‘International Association for Semiotic Studies’, Berkeley, California

Short, M.H. (1986), ‘Literature and Language Teaching and the Nature of Language’, in: D'haen (1986), 152-186