Forum der Letteren. Jaargang 1995

Stilistisch gebruik van woordvolgorde in het Russisch
Nel Keijsper

Het Russisch kent veel stijlvariatie op het gebied van woordvolgorde en (zins)accentverdeling. In ‘wetenschappelijk’ Russisch staat bijvoorbeeld het direct object in ca. 90% van de gevallen achter het werkwoord, maar in spontaan gesproken Russisch in niet meer dan 50% van de gevallen. Geïmpliceerd in deze cijfers is het feit dat in formeel geschreven Russisch het woord met het laatste accent, en dat is vaak het direct object, achteraan in een informatieblok staat; de 10% ‘object vóór werkwoord’ in wetenschappelijke stijl zijn zinnen waar het laatste accent staat op een ander zinsdeel dan het direct object. In gesproken Russisch geldt de vuistregel dat het laatste geaccentueerde woord (vaak het direct object) meestal juist niet op de laatste plaats staat. Het gevolg van deze regels zijn frequentieverschillen tussen verschillende stijlen in alle gevallen waarin de plaats van het laatste geaccentueerde woord kan variëren (subject ten opzichte van werkwoord, delen van een werkwoordelijk complex ten opzichte van elkaar, objecten en adverbiale bepalingen ten opzichte van werkwoord, attributieve bepalingen ten opzichte van hun hoofd, enzovoort). Cijfermatige gegevens over variatie in woordvolgorde zijn vooral te vinden in het werk van O.B. Sirotinina; Keijsper 1985 geeft de voornaamste feiten weer in het Engels.

Al met al roepen de gegevens ernstige twijfels op over de relevantie van classificaties die uitgaan van de gedachte dat een taal een homogeen geheel is. De vraag bijvoorbeeld of ‘het’ Russisch een SVO dan wel (bijvoorbeeld) een SOV

[p. 303]

volgorde heeft kan men op basis van frequentie niet beantwoorden (S = Subject, V = Verb, O = Object).

Ook de vraag of een bepaalde volgorde al dan niet grammaticaal is, kan in veel gevallen niet beantwoord worden voor ‘het’ Russisch in het algemeen. In opstellen van Russische kinderen bij toelatingsexamens voor de universiteit bijvoorbeeld komen veelvuldig zinnen voor zoals deze (Sirotinina 1965:161):

Majakovskij	mnogo	soveršaet	poezdok	za	granicu
Majakovski	veel	maakt	reizen	naar	het-buitenland

Hier wordt gezondigd tegen de normatieve regel dat een zin een zogenaamde ‘projectieve’ rangschikking moet hebben, d.w.z. dat woorden die syntactisch bij elkaar horen ook bij elkaar moeten staan; een normatief correcte weergave van het voorbeeld scheidt veel en reizen niet. Maar in gesproken Russisch zijn nietprojectieve volgordes juist zeer frequent: de ‘fout’ van het voorbeeld is dat het spreektaal opschrijft.

In het algemeen kan gezegd worden dat de woordvolgorde van de Russische spreektaal zo sterk afwijkt van die van de formele schrijftaal dat met enig recht van een afzonderlijk systeem gesproken kan worden. De regelmatigheden in het gesproken systeem laten zich vermoedelijk beter in prosodische termen formuleren dan in traditionele syntactische terminologie. Zo is in het voorbeeld het woord veel geaccentueerd, het erop volgende werkwoord maakt beslist niet, en minstens een van de volgende woorden (reizen en/of buitenland) vermoedelijk weer wel: Majakovski VEEL maakt reizen naar het BUItenland. Deze accentuatie voegt een lezer met kennis van gesproken Russisch automatisch toe aan de geschreven versie.

Vooralsnog zijn de grenzen van de mogelijkheden in het gesproken systeem niet beschreven (wel is er voorbeeldmateriaal), dus het is niet zo duidelijk wat in ‘het’ Russisch grammaticale zinnen zijn.

Ook semantisch is de enorme woordvolgordevariatie een probleem: als het al mogelijk is om de betekenis te achterhalen van de diverse manieren om ongeveer hetzelfde te zeggen met verschillende volgordes, dan nog is het onduidelijk wat we moeten doen met het feit dat specifieke stilistische effecten kunnen worden opgeroepen louter door de frequentie waarmee die verschillende volgordes gebruikt worden. Het ‘epische’ karakter van mondelinge (volks)verhalen bijvoorbeeld wordt bereikt door veelvuldig een ongeaccentueerd subject te laten volgen op een geaccentueerd werkwoord aan het begin van de zin, veelal met een tweede geaccentueerd woord achteraan in de zin, zodat een raamstructuur van accenten ontstaat, volgens het model: KEERde Ivan naar zijn dorp teRUG (zie b.v. Kovtunova 1976:138-140; Sirotinina 1967). Een spreektaaleffect wordt, zoals gezegd, bereikt door niet-projectieve volgordes te gebruiken (die zijn ook in poëzie frequent, maar daar hebben ze een andere accentverdeling), en door te kiezen voor de rangschikking ‘geaccentueerd woord - ongeaccentueerd woord’ waar formeel geschreven taal ‘ongeaccentueerd woord - geaccentueerd woord’ zou nemen.

Dergelijke onmiskenbaar stijl-definiërende effecten van veelvuldig gebruik van bepaalde rangschikkingen worden niet verantwoord door betekenisbeschrijvingen die binnen ons huidige betekenisbegrip blijven. Toch zijn die effecten meestal

[p. 304]

veel pregnanter dan de zogenaamde ‘invariante betekenissen’ van die volgordes (als die er al zijn).

De geschetste variatie overschrijdt, kortom, de grenzen van de analysemogelijkheden van de huidige taalkunde.

Binnen het scala van mogelijkheden is de zogenaamde ‘gestileerde spreektaal’ een apart onderzoek meer dan waard. Schrijvers die in literaire werken informele gesproken taal proberen weer te geven, bijvoorbeeld in dialogen, moeten bij de keuze van een woordvolgorde rekening houden met het ‘prosodieloze’ medium dat ze gebruiken. Toch geeft de resulterende tekst, als het goed is, de boodschap ‘dit is spreektaal’. Die gestileerde imitatie wijkt, voor zover nu bekend, op vier manieren af van echte spreektaal.

1.	De frequentie van verschillende volgordes in gestileerde spreektaal in literaire werken (dialogen) wijkt af zowel van echte spreektaal als van vertellende ‘auteurstaal’ (geteld in dezelfde boeken door dezelfde schrijvers, dus onafhankelijk van persoonsgebonden variatie). Bijvoorbeeld: zoals gezegd is de frequentie van rangschikkingen van het type (...)Object(...)Verb(...) in wetenschappelijke teksten ca. 10% en ten minste 50% in echte spreektaal. In literaire teksten zijn de getallen 12%-20% in ‘auteurstaal’ en 25%-80% in geschreven dialogen (Sirotinina 1965:33-57; zie verder punt 4 hieronder).
2.	In ‘literaire’ spreektaal worden volgordeprincipes gebruikt uit de echte spreektaal, maar ook in gevallen waar dat in het echt niet gebeurt. Bijvoorbeeld (Lapteva 1976:13-14): het van elkaar scheiden van syntactisch bijeenhorende woorden is geen spreektaal maar juist ‘literair’ als het afhankelijke woord (op afstand) volgt op het hoofd, en beide geaccentueerd zijn: PoraBOtali stroiteli zameČAtel'no (Lett. WERkten de-bouwers fanTAStisch); dit hangt vermoedelijk samen met het ‘epische’ karakter van zo'n prosodische raamstructuur.
3.	Niet alle typische spreektaalconstructies worden gebruikt in de schriftelijke weergave van gesproken taal. Lapteva 1976 somt de belangrijkste ontbrekende op (op basis van de classificatie in haar spreektaalsyntaxis van 1974). Het gaat daarbij onder andere om zinnen die vergelijkbaar zijn met het Engelse ‘There was a FARmer had a DOG’ (een combinatie van twee brokken nieuwe informatie - voor het Engels zie Lambrechts 1988). Het vermijden van sommige spreektaalconstructies in geschreven imitaties is ongetwijfeld een gevolg van het ontbreken van prosodie in geschreven taal. Populair gezegd: het wordt op een gegeven moment te ingewikkeld om de accentverdeling van een op het oog chaotisch gerangschikte zin te raden.
4.	Binnen de literaire imitatie van spreektaal introduceren schrijvers verdere frequentieverschillen om rang en stand van verschillende personages te suggereren of te karakteriseren. De bovengenoemde 25%-80% (...)O(...)V(...) in dialogen, bijvoorbeeld, kan voor enkele romans van bekende schrijvers als volgt worden uitgesplitst naar type personage (Sirotinina 1965:44):

	Turgenev	Tolstoj	Gorki
adel en intelligentia	47%	27%	20%
boeren en arbeiders	79%	74%	60%

[p. 305]

Met andere woorden, de ‘hogere’ klasse spreekt in deze romans cijfermatig gezien minder spreektaal dan de ‘lagere’ klasse. Het is zeer de vraag of de geschreven imitatie overeenkomt (of in de 19-e eeuw overeenkwam) met de werkelijkheid (bedacht moet o.a. worden dat de Russische adel lange tijd Frans heeft gesproken), maar dat woordvolgorde op een tamelijk ingewikkelde manier als literair procédé wordt gebruikt lijdt, dunkt me, geen twijfel. Als pikant detail kan hierbij nog vermeld worden dat uit de gegevens van Sirotinina blijkt dat sommige gevierde Sovjetschrijvers (met name Leonov en Sjolochov) een ongelukkige hand hadden bij het imiteren van de woordvolgorde van spreektaal: de kennelijke boodschap ‘hier spreekt het volk’ werd zó overgebracht dat het resultaat vooral wijst op slechte smaak en onbekendheid met het echte gewone volk.

In alle genoemde gevallen is het opmerkelijk dat het voor een geoefende lezer geen enkel probleem vormt om de geschreven zinnen te voorzien van de/een bijpassende prosodie: het is de combinatie van volgorde en accentverdeling die geconventionaliseerd is voor de betreffende stijl. Dus als bijvoorbeeld een spreektaalvolgorde in een wetenschappelijk artikel zou voorkomen (niet als voorbeeld maar onverwacht), dan zou de betreffende zin vermoedelijk verkeerd begrepen worden, want de lezer kiest automatisch voor een ‘fout’ accentpatroon, namelijk het patroon behorend bij een wetenschappelijk artikel in plaats van dat van de spreektaal.

De feiten die ik hier summier heb weergegeven smeken volgens mij om onderzoek naar het mechanisme achter stijl-definiërend gebruik van woordvolgorde en accentverdeling.

Jammer dat Forum der Letteren er niet meer zal zijn om kond te doen van dergelijke taal-/letter-/tekstkunde.

Nel Keijsper is verbonden aan de Vakgroep Slavische taal- en letterkunde van de Universiteit van Amsterdam en lid van de redactieraad van Forum der Letteren

Bibliografie

Keijsper, C.E. 1985 Information Structure, With examples from Russian, English and Dutch (= Studies in Slavic and General Linguistics 4). Amsterdam (Rodopi).

Kovtunova, I.I. 1976 Porjadok slov i aktual'noe členenie predloženija. Moskva-Prosveščenie).

Lambrechts, K. 1988 ‘There was a farmer had a dog: Syntactic amalgams revisited’, Berkeley Linguistics Society 14, 319-339.

Lapteva, O.A. 1974 Russkij razgovornyj sintaksis. Moskva (Nauka).

Lapteva, O.A. 1976 ‘Ustno-razgovornye tipizirovannye konstrukcii v xudožestvennoj proze’, Teorija i praktika lingvističeskogo opisanija razgovornoj reči, Vypusk 7, čast' vtoraja, Gor'kij.

Sirotinina, O.B. 1965 Porjadok slov v russkom jazyke. Izd. Saratovskogo universiteta.

Sirotinina, O.B. 1967 ‘Porjadok slov kak sredstvo stilizacii (na materiale rasskaza L.N. Tolstogo “Kavkazskij plennik”’, Očerki po russkomu jazyku i stilistike. Saratov.